“Türk ata minincə”...

Fəxrəddin Məmmədvəliyevin xalqımızın şərəfli keçmişini əks etdirən rəssamlıq əsərləri

I yazı

Fəxrəddin Məmmədvəliyevin xalqımızın şərəfli keçmişini əks etdirən əsərləri rəssamlıq əsərlərindən çox qədim tariximiz barəsində möhürlü-filanlı sənədlərlə müqayisə edilə biləcək bənzərsiz sənət inciləridir, desək, həqiqəti söyləmiş olarıq. Çoxəsrlik Azərbaycan təsviri sənətinin bizim dövrə gəlib çatmış nümunələri ilə müqayisədə etiraf etmək lazımdır ki, Fəxrəddin Məmmədvəliyevin yaratdıqları çox fərqlidir. Demək lazımdır ki, təsviri sənətimizin bir çox məziyyətlərinə görə, ən kamil nümunələri sayılan miniatürlərdən geri qalmayan bu əsərlərdə bəzən bizə görünməsi çətin olan hadisələr elə tarixi inandırıcılıqla ifadə olunub ki, bu heyrətamizliyin yaradıcısının özünün də qeyri-adiliyinə şübhə yeri qalmır. Bu əsərlərin yəqin ki, ən önəmli xüsusiyyəti onların türk dünyasının qəhrəmanlıq keçmişinə, bənzərsiz mənəvi dəyərlərinə həsr olunmasıdır. Sevindirici haldır ki, “Türklər tarix yaradıblar, lakin tarix yazmayıblar” deyimini Fəxrəddin Məmmədvəliyev kimi bir türk oğlu yaratdıqları ilə “gücsüzləşdirdi”, şərəfli türk tarixinin onun elə özünə layiq bədii salnaməsini yaratdı. Bu bədii irsə “Türk ata minincə”, “Çin səddinin türklər tərəfindən fəthi”, “Türk dünyası”, “Konstantinopolun alınması”, “Nadir şahın Hindistana yürüşü”, “Uyğurların mənşəyi haqqında”, “Əmir Teymur”, “Şah İsmayıl Xətainin Şeybani xanla döyüşü”, “Dünya Çin səddində dustaqdır”, “Tabor çayı üzərində döyüş”, “Uyğurlarla döyüş”, “Nəsirəddin Tusi”, “Döyüş”, “Əjdaha – Əmir Teymur” və digər neçə-neçə rəngkarlıq və qrafika əsəri daxildir.

Etiraf edək ki, bu əsərlər yaradılan vaxtlarda çoxları onlarda hifz olunan türk həqiqətlərindən xəbərsiz idi. Odur ki, əsərlərə heyran kəsilənlərin heyrət və təəccüb qaynağında onlarda nəyin çəkilməsindən daha çox necə təsvir olunması dururdu. Əgər bütün onun elədiklərinə bizimlə olduğu 31 yaşın zirvəsindən baxmalı olsaq, fəth etdiyi sənət zirvəsinə doğru uzanan yol cəmisi 23 illik bir məsafədir. Sənətdə bunun çox və yaxud da az olduğunu söyləmək çox çətindir. Belə ki, əslində sənətkarının ölməzliyini təmin edən əsər onun uzunömürlülyünün də nəticəsi ola bilər, yarımçıq ömrün də... Ölməz rəngkarlıq əsərləri ilə özlərini dünyaya sevdirən Rafael, Vinsent Van Qoq, Modilyani, Bəhruz Kəngərli kimi sənətkarların hər birinin yaşı heç qırxa çatmamışdı. Fəxrəddinin şaşırdıcı əsərləri də cəmisi 31 il davam edən ömür yolunun görüntüləridir. Bununla belə belə bir mənəvi dəyərə bugünki təzadlı münasibətdən asılı olmayaraq onların artıq milli mədəni irsə çevrildiyi birmənalıdır.

Gəlin indi də Fəxrəddinin əsərlərinin hər kəsdə heyrət doğurmasının səbəblərini şərh etməyə çalışaq. Bədii məziyyətlərinə görə istənilən tamaşaçını şaşırda bilən və başdan-ayağa tarixə bələnmiş bu lövhələrin ən diqqətçəkən xüsusiyyəti onlarda türkə və türk dünyasına nəhayətsiz sevginin mövcudluğudur. Etiraf edək ki, milli təsviri və tətbiqi sənət tariximizdə özündə vətən və millət sevgisini yaşadan əsərlər az deyil. Ancaq onlar Fəxrəddin Məmmədvəliyevin yaratdıqları ilə müqayisə olunmazdırlar. Heç şübhəsiz, zaman etibarilə Fəxrəddinin özündən əvvəl yaşayan yaradıcılar qarşısında müəyyən üstünlüyü olub. Bu mənada XV-XVI əsrlərdə Təbrizdəki saray kitabxanasından çıxmadan sonralar onun özünün də təxəyyülünü qanadlandıracaq və ilhamlandıracaq ecazkar miniatürlər yaradan Azərbaycanlı türkləri ilə XX əsrdə yaşayan və çox-çox qədimlərdə belə mövcud olmuş türk dövlətləri, onların dünya mədəniyyətinin inkişafına istiqamət verən sənətkarlıq nümunələri haqqında bilgiyə malik olan Fəxrəddinin yaratdıqlarının məzmun tutumundakı fərqin mövcudluğu təbiidir. Ancaq Fəxrəddini digərlərindən fərqləndirəcək cəhət təkcə bu deyil. Hadisələrin gedişinə rəğmən demək olar ki, bu məsələdə həlledici rolu istedadla yanaşı həm də sənətkar cəsarətinin oynaması danılmazdır. Biz Fəxrəddindən əvvəl yaşayan rəssamların hamısının intellekt səviyyəsinin ondan aşağı olması iddiasında deyilik. Onun XX əsrdə yaşayan yaradıcı sələfləri, lap elə müasirləri arasında da az qala dünyanın altına-üstünə bələdçiliyini sözdə sərgiləyən həmkarları da az olmayıb. Onlarda olmayansa etiraf etməyə gücləri çatmayan cəsarətləridir. Fəxrədinin yaradıcılığının cərəyan etdiyi illərin də müəyyən qədər onun əvvəlcə uşaq duyğularını, sonra isə türklüyünün dərkinin ürəyində gəzdirdiyi mövzularda ifadə etməkdə yardımçı olduğunu da etiraf etməliyik.

Fəxrəddini bu gün də və yəqin ki, gələcəkdə də yaşadan əsərlərində yüksək sənətkarlıqla yanaşı həm də milli ruhun güclü olmasıdır. Fəxrəddinin müxtəlif biçimli lövhələrində xalqı azadlıq uğrunda mübarizəyə çağırış, Boz qurdu təsvirə gətirməklə qədim inanclarımızı tanıtmaq istəyi, tarixin başlanğıcı kimi bir şərəfli missiyasının daşıyıcıları olan şumerlərlə qan qohumluğu olan türkün ululuğu və əzəməti, türk dünyasının digər neçə-neçə təzadlı səhifələri insanı heyrətə salan və qürurlandıran kompozisiya həllində görüntüyə gətirildiyindən türkü sevməyənlər üçün təbii ki, arzuolunmaz idi.

Fəxrəddin Məmmədvəliyevin sənət dünyasının yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi ən önəmli cəhətlərindən biri əksər əsərlərinin daha çox muğamlarımızla birlikdə yaddaşlarda keçmişdən bu günə daşıya bildiyimiz tariximizin əksidirsə, digər əhəmiyyətli məziyyət isə bütün bunların milli bədii ənənələr əsasında işlənməsidir. Hesab edirik ki, Bakıdakı iki təhsil ocağında rəssamlığın bədii-texniki vərdişlərinə kifayət qədər yiyələnən Fəxrəddin dünyəviləşən real ənənələrə tapınmağa hazırlığı olsa da, o, bunu bilərəkdən etməyib. Yəqin ki, bu mılli tariximizin “yad dildə” səsləndirilməsinə və yaxud muğamın ud–tar əvəzinə arfada, violençeldə səsləndirilməsinə bənzəyərdi. Yalnız çox qədim ənənələrə məxsus olan Azərbaycan miniatürünün özündə yaşatdığı bədii-estetik məziyyətlər Fəxrəddinin tutumlu duyğularını görmək istədiyi inandırıcı bədii görkəmdə ifadə etməyə imkan verərdi. Odur ki, gənc fırça ustasının qədim sələflərinin Mani fəlsəfi təliminə, Çin-uyğur və ərəb-Mesopotamiya rəssamlıq ənənələrinin qovşağından yaratdıqları dünyaya və onun hadisələrinə özünəməxsus türk bədii baxışını – münasibətini çox məntiqli hesab etmək olar. Hesab edirik ki, Fəxrəddinin həmin ənənələrə qatdığı fərqli və fərdi cizgilərin Azərbaycan miniatürünün müasir simasının müəyyənləşdirilməsinə yaddaqalan töhfə olduğundan indiki bu qədim ənənələrə duyulası qayğının göstərildiyi bir şəraitdə bu əsərlərdən nümunə götürüləsi bədii xüsusiyyətlər də az deyil. Süjetlərin şaşırdıcı mürəkkəbliyini əldə etmək üçün təbrizli ustaların tətbiq etdikləri kompozisiyaların üst-üstə sıralanma və spiralvari prinsipə əsaslanması, işıq-kölgə həllini təzadlı rənglərin harmonyası ilə əvəzlənməsi kimi bədii ifadə prinsipləri bir qədər də dünyəvi gerçəkçi bədii-texniki vasitələrlə zənginləşdirən gənc rəssam son nəticədə özündə ənənə ilə müasirliyi əks etdirən yaddaqalan əsərlərin yaranmasını şərtləndirib. İndi də gəlin onların bəziləri ilə yaxından tanış olaq...

Rəssamın 1978-ci ildə çəkdiyi “Uyğurların döyüşləri” adlı iki qrafik lövhəsinin bədii həllindəki bitkinliyin duyulası kamilliyi qarşısında onların Ə.Əzimzadə adına Azərbaycan Dövlət rəssamlıq məktəbinə qəbul olunmağa hazırlaşan orta məktəb şagirdi tərəfindən işləndiyinə inanmaq çox çətindir. Amma inanırıq. Onların birində güclə sezilən dağ mənzərəsi fonunda görüntüyə gətirilən döyüş səhnəsi kifayət qədər dinamik olmaqla qeyri-adi dərəcədə ekspressivdir. Qərb və Şərq bədii prinsiplərini bir araya gətirməkdən çəkinməyən gənc rəssamın qanlı döyüşün gərginliyi¬ni yaddaqalan ovqatda təqdim edə bilməsi qabarıqdır...

Fəxrəddinin rəssamlıq məktəbinin birinci kursunda oxuduğu dövrdə yaratdığı “İsgəndərlə Daranın döyüşü” əsərində onun artıq malik olduğu ikin bədii-texniki vərdişləri duyulası dərəcədə artırdığı görünür. Uşaqlıqdan tarixi mövzulara meylli olan Fəxrəddin üçün dəfələrlə ətrafındakıların “Cənubi Azərbaycan” sözünü dilə gətirməklə keçirdikləri təzadlı duyğulara şahid kəsildiyindən, onun Arazın o tayında baş verən ən müxtəlif hadisələrə bədii münasibət göstərməkdə maraqlı olması təbii idi. E.ə. 333-cü ildə İss yaxınlığındakı vuruşmada Makedoniyalı İsgəndərin III Daranı məğlubiyyətə uğratdığı məşhur döyüşün təsviri ona həm də bu vaxta qədər görüntüyə gətirmədiyi obrazları, onların yaşadıqları dövrü səciyyələndirən maddi-mədəniyyət nümunələrini, etnoqrafik materialları əks etdirməyə imkan vermişdi. Kağız səthini həmişəki kimi müxtəlif fiqurlarla, döyüş səhnəsinin gərginliyini qabardan elementlərlə“yükləməyə” məqsədli şəkildə meylli olan gənc rəssam bununla da kompozisiyanın arzuladığı dinamikliyini əldə edə bilib. Ön planı həlak olmuş döyüşçülərlə, onların artıq istifadəsiz qalan əlbəsələri ilə zənginləşdirən rəssam, təzadlı rənglərin məcmusu ilə bir qədər arxa planda havada dalğalanan bayraqların və digər rəmzi atributların altında müharibənin tərəfləri qələbəyə çatdıracaq həlledici məqamını, onun gərgin durumunu görüntüyə gətirib. Əgər desək ki, kompozisiyaya daxil edilmiş hər bir detal ümumi fikrin açılmasına “işləyir”, yəqin ki, yanılmarıq. Nəzərə alsaq ki, mürəkkəb tutumlu bu əsər hələ əlinə rəssamlıq məktəbinin diplomunu almayan bir gənc yaradıcının təxəyyülünün məhsuludur, onda onun varlığında gəzdirdiyi qeyri-adi istedadın bundan sonra da ətrafındakıları təəccübləndirmək gücündə olduğuna başqalarında inam yaratmış olub... İkinci kompozisiyada isə döyüş səhnəsinə duyulası dərəcədə yaxından göz qoyan Fəxrəddin süjeti təşkil edən döyüşçülərlə yanaşı digər detalların da fikrin açılmasına xidmət edən səciyyəvi xüsusiyyətlərini qabartmağa nail olub.

Ziyadxan Əliyev,

sənətşünas

Xalq Cəbhəsi.- 2014.- 4 noyabr.- S.14.