Dilimiz xalqımızın sayəsində yaşayacaq

Azərbaycan dili keşmə-keçidli dünyada öz yerini qorumalıdır. Dünyada ulularımız M.F.Axundov, M.Ə.Sabir, C.Məmmədquluzadə, Üzeyir Hacıbəyli, Şəhriyar və neçə-neçə söz xiridarlarımızın yazıb-yaratdıqları doğma, şirin Azərbaycan türkcəsi bu gün iki yerə bölünsə də, onun qüdrəti, qüvvəti hələ də xalqın iradəsi sayəsində yaşamaqdadır. Ancaq qloballaşma təhlükəsi bütün dünya dillərində olduğu kimi, bizim dilimizin də başının üstünü kəsib. Bu bəladan az itki ilə çıxmaq üçün xalqımız durmadan mübarizə aparmalı, dilimizi qorumalıdır.

Onu da qeyd edək ki, dünya dilləri qohumluq dərəcəsinə görə kifayət qədər dolğun şərh olunaraq bölüşdürülüb. Deyək ki, ispan və portugəz dilləri nə qədər müstəqil olsalar da, o dillərin daşıyıcıları ispanlar və portugəzlər bir-birilərinin qəzet və jurnallarını oxuyub başa düşürlər. Ancaq danışanda anlam çətinlikləri olur. Eləcə də finlər və estonlar bir-birilərini başa düşə bilirlər. Danimarklar, isveçlilər və norveçlilər deyirlər ki, onların dilləri fərqlidir. Ancaq M. Pey yazır ki, italyan dialektləri Siciliya və Pidmontese arasındakı fərqlər 3 skandinav dili arasındakı fərqlərdən çoxdur. Rumın və moldavan dilləri eyni olsalar da, onların adları müxtəlifdir. Bu gün Azərbaycan və Türkiyə türkcəsindən danışılsa da, onların eyni dil olmaları heç bir şübhə doğurmur. Serb və xorvat dilləri arasındakı fərq ondan ibarətdir ki, birincinin yazısı kirildə, ikincininki isə latın qrafikasındadır.

Azərbaycan dilinin sabahı qloballaşmanın vüsətindən asılıdır. Biz nə qədər çalışsaq da dünyada gedən iqtisadi, mədəni, geosiyasi təmərküzləşmə dilə də öz təsirini göstərir. Bu gün dünyada qeyri azərbaycanlılar dilimizi öyrənməyə, ondan hər yerdə istifadə etməyə o qədər də maraq göstərmirlər.

Neft sənayesinin özündə belə bizim dilimizdə yaranan və sonra başqalarının işlətdiyi sözə və ya cümlə tipinə rast gəlmək olmur. Biz bu gün “Pipeline” sözünü ingilisdən götürüb dilimizə “boru kəməri” kimi ifadə ilə tərcümə edirik. Halbuki kəmər və boru sözləri dilimizdə işlənən sinonimlərdir.

Ölkə daxilində xalqımızın köməyilə dilimizi qoruyub saxlaya bilərik. Bu işdə ziylılarımızın, yazarlarımızın, siyasi xadimərimizin, əsasən də gənclərizin üzərinə böyük yük düşür. Əsrlərdən bəri bütün yadeli hücumlara sinə gərmiş dilimiz bu gün də böyük Azərbaycan xalqının sayəsində yaşayacaq. Bunun ən qısa yolu iqtisadiyyatımızın qüdrətli olmasından keçir.Özümüz istehsal edib ad verə bilsək, həmin ad bizim məhsulumuzla birgə dünyaya yayıla bilər. Necə ki, türkün dönəri, toyuğu, yokhurdu və s. bütün dünyada bu adlarla məşhurdur.

Bəzi ölkələrdə müəyyən sahədə bir, başqa sahədə isə tamam başqa dil işlənir. Məsələn, Lüksemurqda məktəbdə fransız, qəzet oxuyanda alman, evdə isə alman dilinin yerli Lüksemburq dialektində danışırlar. Paraqvayda insanlar biznes işlərində ispan, qalan hallarda isə yerli hindilərin dili olan quarani dilindən istifadə edirlər. Yunanıstanda da uzun illər məktəbdə katherovusa, ictimai yerlərdə isə dhimotiki dilindən istifadə edilirdi.

İki və artıq dilli ölkələrdə həmişə dil konfliktləri müşahidə olunur. Keçmiş Sovetlər birliyində bu, müttəfiq respublikalarda adi hal idi. Belçikada bir şəhərin 3 adı var. Fransızların Liege adlandıdığı şəhəri danimarkalılar Luik, almanlar isə Lütix kimi işlədirlər. Flamandriyanın paytaxtı fransızca Bruges (broozsh), daç dilində Brugge, almanca Brüke adlanır. Flamandların çoxluq təşkil etdiyi Belçikada valonların ağalığı vaxtı parlamentdə və məktəbdə flamandca və ya daçca danışmaq qadağan idi.

Bəzən naşı adamlar dillərin çətinliyinə və asanlığına görə fərqli olmasını xüsusi qeyd edirlər. Ancaq bu çətinlik və asanlığı əsaslandırmaq o qədər də asan olmur. Məsələn, ingilis dilində hal kateqoriyası yoxdur, fin dilində isə 15 hal var, başqa sözlə desək, bu dildə hər bir isim 15 şəklə düşür: nom., akk,, allativ, inessiv, komitativ və s. Təsəvvür edək ki, hər bir azərbaycanlı daş, diş, duz və s. sözlərini 15 halda işlədir. Dünyada ən geniş yayılmış ingilis dilində isə ümumi və yiyəlik halları var. Birinci sıfır şəkilçi ilə, ikinci isə “-s” artırmaqla düzəlir. Bu dildə əvəzlik 3 cür, (/İ/ (mən), /my/(mənim), /me/(mənə)), fel isə 5 cür (/ride/ (miniklə getmə), /rides/ (3-cü şəxs təkdə=o, miniklə gedir), /rode/ (həmin felin keçmiş zaman-preterit forması), /riding/( davamlı indiki zaman düzəltmək üçün forma) və /ridden/ ( məchul növü düzəltmək üçün forma) dəyişir. Alman dilində isə felin 15 forması var: /lesen-lese, lies, liest, lest, lesen, las, last, lasen, (hat) gelesen, läse, läsen, läst, läsest, lesend/. Qəribə gəlir, elə deyilmi? Ancaq bu belədir. Qəribəliklər bununla bitmir. Eyni denotat bir dildə qadın cinsinə (məs. “şəhər” alman dilində /die Stadt/), onunla genetik cəhətdən qohum olan rus dilində isə kişi cinsinə aidir: (/город/). Rus dilində ismin 12 (tək və cəmdə bütün hallarda), sifətin 16 forması mövcuddur. İngilis və alman dillərində isə sifətin 3 forması var: /blond, blonder (than), blondest: blond, blonder(als), blondst/.

Romanlarda /grey/(boz) sözünün qarşılığı yoxdur. İrlandiyanın gəlik dilində hə və yox-un qarşılığı yoxdur. Onlar deyirlər /İ think not// və ya /This is so//. İtalyanlar /qardaş qızı/ və /qız nəvə/-ni, eləcə də /qardaş oğlu/ ilə /oğlan nəvə/-ni fərqləndirmirlər. Fransız dilində sifət isimdən sonra gəlir: /l`auto rouge/. Ancaq alman dilinin təsirilə Raynlandda normal söz sırası işlənir. Gəlik dilini başa düşməyənlər Şotlandiyanın dağlıq yerlərində bu diln təsiri altında müəyyən ifadələr işlədirlər. Yaponlar müəyyən və qeyri-müəyyən artiklin nə olduğunu bilmirlər. Digər tərəfdən, yaponlar isimlərin tək və cəmini fərqləndirmirlər. Onlar həmçinin gələcək zaman deyilən şey tanımırlar. Onlar /Tokyo e yukimasu// deyəndə həm /Tokiyoya gedirəm/, həm də /Tokiyoya gedəcəyəm// ifadə edirlər. Əlbəttə, burada kontekst köməyə gəlir. Digər tərəfən, yapon cümlələrinin yarısı mübtədasız olur.

Yunan dilində ümumi ünsiyyətə xidmət edən 70-ə yaxın jest var. Məsələn, sol əli çənəyə söykəyir, gözün birini bağlayır, o biri göz orta məsafəyə baxır, o biri əli isə o yan-bu yana yelləyirlər... “Mən bilmirəm ki, buna nə edim?”

Dünyanın 6500 dilində bütün bu “bədən dili”lə bağlı işarələri hesablaya bilərikmi? Bəzi ölkələrdə 2-3 dil (Belçika), bəzilərində isə (Kamerun, Papua, Yeni Qvineya və s.) 100-ə qədər dil var. Hindistan 1600 dil və dialektlə yəqin ki, dünyada liderdir. Hollandiya ilə Qərbi Almaniya, Şimali Almaniya ilə Danimarka əhalisi bir-birilərini öz həmvətənlilərindən yaxşı başa üşürlər. Kolumb yeni dünyanı kəşf edəndə orada 1000 dil vardı, hazırda onlardan 600-ü qalıb.

Dillər daim dəyişməkdədir. Alimlərin fikrincə, ən az dəyişən dil island dilidir. Belə ki, islandlar minillik tarixi olan saqaları asanlıqla oxuya bilirlər. İngilis ili ən çox dəyişikliyə uğrayan dildir. Özü də həm leksikonda, həm də sintaktik səviyyədə bu dəyişikliklər aydın hiss olunur. Ancaq ingilis orfoqrafiyası bu dəyişiklikləri qəti nəzərə almır.

Professor

Fəxrəddin Veysəlli.

Xalq Cəbhəsi. - 2014.- 19 noyabr. S. 13.