Diriyəm nəfəsim var, ölməmişəm
səsim var
Bilirəm, bilirsən, nədir
kədərim...
Güney Azərbaycan şairlərinin şeirlərində
də xalq adət-ənənələrinin bədii əksi
daim ön planda olub, əcdadlarımızdan bizə miras qalan
adət-ənənələr olduqca qabarıq bir şəkildə
onların yaradıcılığında öz əksini
tapıb və gələcək nəsillərə
ötürülmək üçün olduqca böyük əhəmiyyət
kəsb edib. 1950-1980-ci illərdə yazıb-yaradan şairlərin
əsərlərində isə bu, daha parlaq şəkildə
özünü nümayiş etdirməyə
başlamışdı. Belə ki, bu dövrün
şairləri də şah rejiminin bütün təzyiqlərinə
baxmayaraq Azərbaycançılıq ideyaları ilə
çıxış etməklə yanaşı, məhz Azərbaycan
xalqına aid olan adət-ənənələri özlərinin
olduqca dəyərli əsərlərində bədii mənzərələrlə,
canlı lövhələrlə, estetik poeziya
görüntülərilə əks etdiriblər. Məlum
olduğu kimi bu dövr Əmir Xosrov Dərainin, Məmmədəli
Məhzunun, Həbib Sahirin, Mir Mehdi Şavuşinin,
Haşım Tərlanın, bütün türk
dünyasının nəhəng şairi Şəhriyarın,
Yəhya Şeydanın, Müzəffər Dirəfşinin,
Sönməzin, Savalanın, Səhəndin, Firudun
Hasarlının, Hüseyn Düzgünün, Gəncəli Səbahinin
və başqalarının
yaradıcılı¬ğının ən parlaq
dövrüdür. Məhz bu dövrdə lirik,
liro-epık şeirlər, bədii nida və bədii suallarla
son dərəcə zəngin olan poeziya nümunələri
meydana gəlib.
Məhz bu dövrdə Güney Azərbaycan şairlərinin
yaradıcılığında yüksək sənətkarlıqla,
həqiqi şeir, poeziya dilində, son dərəcə zəngin,
emosional dildə yazılmış əsərlər yarandı. Misralardakı
sərrast¬lıq, axıcılıq, sözə qənaət,
yığcamlıq, üslubdakı qüvvət, Güney Azərbaycan
şeirinin tarixi-milli zəmində inkişafı, ənənə
və nova¬torluq daha qabarıq, daha parlaq bir şəkildə
özünü göstərməyə başladı. Bu dövr Güney poeziyasında şifahi xalq
yaradıcılığı ruhunda, aşıq şeiri ənənələri
üzərində köklənən sadə və
axıcı misralar, bənzərsiz deyim tərzi güneyli
şairlərin rübabı üçün çox səciyyəvidir.
Onlar duyğularını doğma dilimizdə bəzək-düzəksiz,
son dərəcə təbii və səmimi ifadə edirdilər:
Çox
da öz elimdə, Vətənimdəyəm,
Yadların əlində əzilən mənəm.
Öz
doğma dilimdə danışsam da mən,
Dili xəncər ilə kəsilən mənəm.
Süleyman
Rüstəmə dərd olub vətən,
Göz yaşı ələnib şeirlərindən.
Rüstəm
olmasaydı, deyərdim ki, mən,
Əli hər tərəfdən üzülən mənəm.
Bilirəm,
bilirsən, nədir kədərim,
Qaranlıq gecədir aydın səhərim.
Çap
üzü görməyən söz incilərim,
Taxçada yan-yana düzülən mənəm.
Qan
qardaşım deyir keçdim varından,
Ah çəkdi
baxdıqca öz diyarından.
Zamanın
eybəcər barmaqlarından
Babəkin al qanı süzülən mənəm.
Məlumdur
ki, vaxtilə Süleyman Rüstəm Quzey Azərbaycan
şairlərinin bir qismi ilə məktublaşıb və istər
Süleyman Rüstəm, istərsə də güneyli
şairlər Vətən həsrətini, Vətənin birləşməsi
arzusunu, bundan da əlavə onları narahat edən
ağrı-acıları şeir diliylə sətirlərə
köçürərək bir-birinə bildirdirirdilər. Haşım Tərlan da Süleyman Rüstəmlə
məktubla¬şan şairlərdən biri olub. Məlum olduğu kimi “Güney kə¬dəri”
Süleyman Rüstəmin yaradıcılığında əsas
ideya və mövzu dünyasını təşkil edirdi.
Lakin Süleyman Rüstəm öz vəzifəsini
təkcə yazışmalarla, məktublaşmalarla,
ayrılıq nidaları altında tutarlı əsərlər
yazmaqla bitmiş hesab etmirdi. Quzey Azərbay¬candakı
qədər Güney Azərbaycanda da sevilən şair,
Güney Azərbaycanda gedən ədəbi prosesi müntəzəm
olaraq izləyir və mətbuatda buna öz münasibətini
bildirirdi.
Lakin Süleyman Rüstəm tək deyildi. Güney
şairlərin quzeyli şairlərə olduqca güclü
sevgisi və marağı olduğu kimi, quzeyli şairlərin
də güneyli şairlərə intəhasız bir məhəbbəti
vardı. Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Nəbi Xəzri,
Bəxtiyar Vahabzadə və başqaları Şəhriyarın,
Səhən¬din, Həbib Sahirin, Haşım Tərlanın,
Balaş Azəroğlunun, Əli Tudənin, Mədinə
Gülgünün, Hökümə Billurinin və bir
çox güneyli şairlərin
yaradıcılığına maraq göstərirdilər. Özü də bu sevgi, bu maraq yuxarıda qeyd
olunduğu kimi qarşılıqlı idi. Şəhriyar
“Süleyman Rüstəmə cavab” şeirində Quzey Azərbaycana,
onun əhalisinə, şairlərinə hududsuz eşqini bu
cür bəyan edirdi:
Qardaşların
gözündən öp,
Bəxtiyarın
üzündən öp,
Səmədin
də sözündən öp,
Mən də
təkəm sizə qurban,
Tək
canım hammuza qurban!
Şair
Sönməz Quzey Azərbaycana səmimi qəlbdən necə
bağlı olduğunu, Quzey Azərbaycanın görkəmli
şairi Nəbi Xəzriyə həsr etdiyi şeirdə bu
cür izah edirdi:
O, gözəlliklərin
uca zirvəsi
Mən o zirvələrdən qalxıb aşıram.
Görərkən
müşküldür onun görməsi,
Xəyalən onunla qucaqlaşıram.
Göründüyü
kimi o taylı, bu taylı Azərbaycan şairləri
ayrı-ayrı quruluşlarda, ayrı-ayrı dövlətlərdə
yaşasalar da, ruhən bir-birinin əlindən tutaraq,
yalnız bir-birilərini başa düşəcək gizli, səssiz
bir fəryadla Vətən həsrətinə son qoymaq
üçün mübarizə aparırdılar. Bu isə
çox çətin və ağır bir iş idi. Özü də quzeylilərdən çox
güneylilərin öhdəsinə düşürdü.
Çünki quzeyli şairlər
caynaqlarını xalqın boğazına keçirmiş
Sovet İttifaqının yox olacağına ümid eləmirdilər.
Lakin güneyli şairlər şahlıq
rejiminin bir gün çökəcəyinə və quzeyli
qardaşlarını qorxub-çəkin¬mə¬dən
bağırlarına basacaqlarına böyük ümidlər
bəsləyirdilər. Şübhəsiz,
bu, onların yaradıcılığında
açıq-aşkar özünü biruzə verirdi.
Məhəmmədəli
Fəxrəddin Məhzunun yaradıcılığının
böyük bir hissəsi Təbrizlə, Tehranla bağlı
olsa da, 1899-cu ildə Quzey Azərbaycanın Gədəbəy
elində anadan olduğu və 39 il Quzey Azərbaycanda
yaşadığı üçün bu ona, quzey mühitində
yazıb-yaradan şairlərin əsərlərini mütaliə
eləməyə, onların da müsbət cəhətlərini
mənimsəməyə imkan yaratmışdı. Məhzun daim yenilik axtaran sənətkar olmuşdu.
Belə ki, şeirləri həmişə
ictimai məzmun daşıyıb. Məhzunun
məziyyətlərdindən biri də şeirin cürbəcür
növlərindən, o cümlədən qəzəl,
rübai, bayatı, qoşma, eyni zamanda klassik poeziyadan miras
qalmış şərqi və nəğmələrdən
olduqca peşəkarcasına istifadə etməsidir.
Bundan əlavə
qəddar şah rejimindən bezib Quzeyə üz tutan
güneyli soydaşlarımızda daim bir Güney həsrəti
olduğu kimi, Məhzunun bir çox əsərlərində
Quzey həsrəti, Quzey yanğısı olduqca qabarıq
şəkildə özünü biruzə verməkdədir:
Diriyəm
nəfəsim var,
Ölməmişəm
səsim var,
Çırpınıb
uçammıram,
Dəmirdən qəfəsim var.
Gəzim
haranı, dağlar,
Dağı,
aranı dağlar,
Mən
istərəm görüşəm,
Kəsib aranı dağlar.
Bağbanam,
gülüm yandı,
Gülsüz
bülbülüm yandı,
Vətən,
vətən deməkdən,
Ağzımda dilim yandı.
Məhzunun bu kimi bayatılarında fəallıq, kəskinlik
və mübarizlik ruhu şairin müraciət etdiyi bədii
forma və üsullarda özünü göstərir. Ustad şair ümumiyyətlə,
bu cür əsərlərini polemik dillə, yaxud lirik monoloq səpkisində
yazıb və bu formaların hamısında şairin lirik “Mən”i
çox fəal şəkildə təzahür edir.. “Mən” onun yaradıcılığında
adi ifadə vasitələrindən biri deyil, bir sistemdir,
bütöv bir üslub, vahid poetik mübtədadır:
A
dostlarım, qürbət elə düşəndən,
Qohum-qardaş,
Vətən deyən mən oldum,
Qumru kimi
ayrı düşən çəməndən,
Qəfəs içrə çəmən deyən mən
oldum.
Başına
döndüyüm ağır ellərim,
Ömrümün
bağında qızıl güllərim,
Vəfalı,
hörmətli qara tellərim,
Qərib elə yalqız köçən mən oldum.
Bəlalı
olubdur əzəldən başım,
Uzaq
ölkələrə atılmış daşım,
Qurumaz
üzümdən qanlı göz yaşım,
Qohumlardan əlin üzən mən oldum.
Məhzun öz əsərlərində bütün
mümkün vasitələrdən, xüsusən klassik
şeirin müxtəlif bədii formalarından istifadə edərək,
şeirin bədii gücünü və imkanlarını, ənənəvi
təsir qüvvəsini yüksək peşəkarlıqla səfərbər
edir. Şairin novatorluğu açıq formal əlamət¬lərdə,
texniki elementlərdə əks olunmasa da, şeirin ruhunda və
mənasında özünü qabarıq şəkildə
göstərir və bədii novatorluğun müxtəlif
formalarını təşkil edir.
Bu dövrdə Güney şeiri istər tematik,
üslubi, istərsə də proble¬matika baxımından zəngin
və çoxcəhətlidir. Sadə, səmimi, rəvan
və axıcı, bir sözlə, xəlqi hisslərlə
yanaşı, siqlətli mənanın, ictimai məzmunun ifadəsinə
çox səy edlilir. Məhz bu səbəbdən də
o dövrdə yazıb-yaradan şairlərin lirikasında
ilkin şərtlərdən biri varlığın, xilqətin,
predmetin poetik mənasıdır:
Mən
zaman şairiyəm,
Qələmim qan yazacaq, qan yazacaq.
Məni
şair yaradıb ölkəmizin faciəsi,
Nə
gözəl qız, nə yaban göz
Nə
gözəllər baxışı, nə yarın şux
yerişi
Şeirimin
bülbülü yox, meyi yox, mütrübü yox,
Daha yer
yox onlara söz qoşasan,
Daha tarix
onlara yer verməz,
Bu zaman
qan günüdü,
İndsi tarix risalət istər.
İndi
şair əgər
İnsanların azadlığına söz qoşsun.
Əmir Xosrov Darainin sərbəst vəzndə
yazdığı bu ictimai-fəlsəfi şeirdə təsvir
obyektinin müstəqim müraciət üsulu, eyni zamanda
aydın bir şair təfəkkürü nümayiş
olunur. Folklora
və klassik ədəbiyyata münasibətdə ən
doğru mövqe tutan, ənənənin rolunu çox
düzgün başa düşən Güney Azər¬baycan
şairləri istər şifahi xalq şeirinin, istərsə
də klassik poeziyanın poetik formalarına həmişə həssaslıqla
yanaşıb, bun¬lardan çoxunu; qoşma, gəraylı,
bayatı, oxşama, məsnəvi, üçlük,
dördlük (mürəbbe), beşlik (müxəmməs),
altılıq (müqəddəs), yed¬dilik (müsəbbə),
səkkizlik (müsəmmən), tərcibənd, tərkib¬bənd,
müstəzad və s. əsərlərində işlədiblər.
Milli zəmində inkişaf və poetik ümumiləşdirmə
bacarığına malik olan şairlərdən biri də
Abbas Barizdir. Barizin əsərlərində xəlqilik, el
üslubu, oynaq və axıcı ifadə tərzi var. Barizin
poe¬ziyasını küll halında “bəşəriyyət
haqqında nəğmə” adlandırmaq olar. Şair bəşər
övladının ağrı-aclarını dərindən
duyduğu və öz hiss və duyğularını müxtəlif
formalarla oxucusuna çatdıra bildiyi üçün buna nail olub.
Şairin poeziyasının təsiri və əhatə
dairəsi çox genişdir. Onun şeirləri
formaca klassik poeziyanın ənənəvi qəliblərinin
xatırlatsa da, folkordan qaynaqlanır, eyni zamanda məzmun və
mahiyyətcə öz dövrünün tələbləri,
zövq və duyğuları baxımından xeyli fərqlənir.
Başqa sözlə desək, onun lirik qəhrəmanı
öz dövrünün, mənsub olduğu cəmiyyətin,
münasibətdə olduğu adamların əməl və
arzularına xidmət edir, xalqın ümumi mənafeyi
uğrunda əlindən gələni əsirgəmir:
Xudaya, mən bu qəmdən daru-giryan olmayım, neylim?
Tutub od yanmayım mən, sinə-süzan
olmayım, neylim?
Məgər qəm çəkməyə canımda bir
də tabü-taqət var?
Məgər bu dərdi-bidərmana məndə istiqamət
var?
İlahi, dərd əlindən gör mənə bir dəm
fərağət var?
Mühiti-qəmdə mən biçarə, nalan
olmayım, neylim?
Vüqar Əhməd,
professor
Xalq Cəbhəsi.-
2014.- 27 noyabr.- S.14.