KİV-də Azərbaycan dili problemi...

Televiziyalarda Azərbaycan dilinin gözəlliklərindən bəhs edən verilişlərin açılması, dilə aid mövzuların müzakirəyə çıxarılması yaxşı olar

Bu gün Azərbaycan televiziya və radiolarında kifayət qədər çatışmazlıqlara rast gəlmək mümkündür. Televiziya və radiolarında peşəkar aparıcı çatışmazlığı var. Jurnalistikadan heç bir anlayışı olmayan və özünə aparıcı deyən bir çoxlarını efirə çıxarırlar. Bəzi aparıcıların nitqində, davranışında, geyimində müəyyən nöqsanlar var. Lakin peşəkar aparıcının nitqində, davranışında, geyimində qüsur olmamalıdır. Aparıcıların əksəriyyətinin dialekt sözlərdən istifadə etməsi, ləhcə ilə danışması artıq adət halını alıb. Nitqlərində loru, kobud ifadələrə yol verirlər. Lakin bunlar hamısı ədəbi dilə ziddir. Televiziya kütləvi informasiya vasitələri içərisində ən çox baxımlı və populyar olanıdır. Televiziya kanallarına baxan adamlar oradakı hər bir sözü, hər bir ifadəni çox ciddi qəbul edirlər. Orada hər hansı bir yanlışlıq ciddi bir rezonans doğurur və daha geniş yayılır. Ona görə də sovet dövründən sonra da özəl telekanalların sayı az olanda telekanallara daha çox səlis danışmağı bacaran, görünüşü fotogenik olan adamlar buraxılırdı. Amma son zamanlar çox təəssüf ki, özəl telekanalların sayı artdıqca, ümumiyyətlə verilişlərin sayı çoxaldıqca bunlara əməl etmək unudulub. Bir sözlə, telekanallarımız insanların zövqünü korlayır.

Kanallarımızda yayımlanan reklamlar çox bərbad haldadır. Daha doğrusu, reklamların tərcüməsindəki vəziyyət acınacaqlıdır. Xarici reklamları tərcümə edərək yayımlayırlar. Tərcümə zamanı isə bir sıra qanun pozuntularına yol verirlər. Belə ki, yayımlanan reklamlarda Azərbaycan Respublikasının "Reklam haqqında" qanununun tələbləri pozulur. Qanunda göstərilir ki, reklamlarda dövlət dili işlədilməlidir. Sadəcə, zəruri hallarda digər xarici dildən istifadə edilə bilər.

Hazırda ən aktual məsələlərdən biri isə telekanallarda uşaqlar üçün baxılası verilişlərin azlığıdır. AMEA Dilçilik İnstitutunun əməkdaşları da aparıcılar haqqında tamaşaçılardan fərqli olmayan qənaətə gəlib. Mütəxəssislər televiziyada aparıcıların əksəriyyətinin gənc olmasının sevindirici hal olduğunu qeyd edir: "Bu, kanal rəhbərliklərinin gənc nəslə verdiyi qiymət və böyük etimaddır. Gənc aparıcıların çoxu auditoriyanı daim diqqət mərkəzində saxlaya bilir. Onların əksəriyyəti verilişi çox həvəslə, zəhmətlə, sevə-sevə aparır. Bununla yanaşı, bəzi iradlarımız da var. Bütün özəl telekanallarda (qismən İTV istisna olmaqla) "Səhər" musiqili-informasiya proqramlarının aparıcılarının nitqi bəsitdir, zəngin söz ehtiyatına, natiqlik məharətinə malik deyillər. İki-üç saatlıq canlı efirdə tamaşaçı ilə ünsiyyət yaratmaq məsuliyyətli bir işdir. Bu proses aparıcılardan efirdən kənar vaxtlarda mütaliə etməyi də tələb edir. Əfsuslar olsun ki, bir çox hallarda efirə dəvət edilən qonaqların adı və titulu belə üzündən oxunularaq tamaşaçıya təqdim edilir. Bu təqdimatı əvvəlcədən oxuyub yadda saxlamaq çətin iş deyil".

Mütəxəssislərin irad tutduğu məsələlərdən biri də dialekt məsələsidir. Bu gün doğrudan da efirdə "başına" sözünü eşitmək çox çətindir. "Başıva", "əlivə", "canıva" - aparıcılar ancaq bu kəlmələrdən istifadə edir. Şüuraltında bu tələffüz forması özünə yer edir. Həm də mənfi formada. Monitorinq aparanlar ATV-nin telejurnalisti İlqar Mikayıloğlunun nitqini gündəmə gətirdilər. Belə ki, onun nitqi xalis Bakı dialektindədir. Monitorinqlər zamanı bəlli olub ki, "ATV Xəbər"in aparıcıları Ceyhun Səfər və Günel Bəhramqızının nitqi çox sürətlidir. "ATV Səhər"in aparıcısı Turan İbrahimov analitik təfəkkürə malikdir, hadisələri təhlil edib şərh etməsində yanaşması fərqlidir, müsbətdir: "Çox zaman səfərbəredici suallar qoyur, onları cavablandırır. Ancaq nitqi aydın və zəngin deyil, fikirlərini tamaşaçıya daha çox sadalama intonasiyası ilə çatdırır. Sözləri dolaşıq tələffüz edir. Rus dilinə xas "ü" səsindən istifadə edir. Eləcə də ATV kanalında "İdman xəbərləri"nin aparıcısı Sənan Şəfizadənin nitqi aydın deyil. Sürətli danışdığı üçün hecaları çox qısa tələffüz edir, bəzi hecaları tələffüz etmir. "Atv olay"ın aparıcısı Mətanət Əliverdiyeva efirdə çox gərgin danışır".

Qeyd edim ki, bu gərginlik məsələsi xüsusi qeyd olunmalıdır. Aparıcıların efirdəki gərginliyi tamaşaçıya sirayət edir və nəfəs gərginliyi yaradır. Bu gün efir məkanında doğrudan da aparıcıların sürətli danışığı ciddi problemlərdəndir. Efir vaxtının məhdudluğu tamaşaçının əsəblərinin pozulması ilə nəticələnməməlidir. Çünki bizə ən yaxın olan Türkiyə telekanallarında da aparıcıların necə peşəkar şəkildə sürətlə danışdıqlarının şahidi oluruq.

Mütəxəssilərin fikrincə, nitqin təmizliyini pozan hallardan biri də tüfeyli sözlərdən istifadə olunmasıdır: "Bəzi aparıcıları nitqində tez-tez işlədilən "kifayət qədər", bəzilərinin nitqində "aha" sözü, bəzilərinin nitqində təkrarlanan "yəni" sözü bu qəbildəndir". Bir tamaşaçı kişi bəzən efirdən balaca uşaqların belə efirdən işlədilən bu tipli sözləri saydıqlarının şahidi olmuşam.

Qeyd edim ki, AMEA-nın dilçi mütəxəssisləri efirdə dilimizin təmizliyinin qorunması üçün bir sıra işlərin görülməsini vacib hesab edirlər. Belə ki, televiziyada Azərbaycan dili haqqında, dilin gözəlliklərindən bəhs edən verilişlərin açılması, dilə aid mövzuların müzakirəyə çıxarılması yaxşı olar. Hər hansı bir verilişin, proqramın redaktorlarından birinin dilçi olması televiziya dilində ədəbi dilin normalarından yayınmaların qarşısının alınmasına öz müsbət təsirini göstərər.

Dublyaj filmlərinin səslənməsində filmi səsləndirən artistlərin sayı artırılmalıdır. Hər həftə eyni artistlərin nitqindən istifadə edərək müxtəlif filmlər nümayiş olunur. Bu zaman isə tamaşaçı səslərə görə yeni filmə baxmasının fərqində olmur. Fikrimizcə, redaktorlar, aparıcılar onlar üçün qaranlıq, mübahisəli olan dil məsələləri ilə bağlı AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu ilə əlaqə saxlasalar, daha məqsədəuyğun olar.

Media və Mülki Cəmiyyət İctimai Birliyinin sədri Xanoğlan Əhmədov isə bildirib ki, əksər qəzetlər, saytlar, radio və televiziya kanallarında, eləcə də küçə reklamları üçün xarakterik olan ədəbi dil normalarının pozulması halları var. O, bildirib ki, bu məsələ ilə bağlı Azərbaycandilli saytlarda, dublyaj edilən filmlərdə, küçə və meydanlardakı reklamlarda, afişalarda Azərbaycan dilinin ən adi leksik və qrammatik qaydalarının kobud şəkildə pozulması, xarici dillərdə olan İKT ilə əlaqəli sözlərin işlədilməsi vəziyyətinin təhlili və monitorinqi aparılıb: "Monitorinqin nəticələrindən bəlli olur ki, şəhərimizin küçələrini bəzəyən reklamların böyük əksəriyyəti xarici dillərdədir, televiziya və radiolarda nümayiş olunan çarxlarda, eləcə də çap məhsulları üzərindəki reklam mətnləri dilimizin qrammatik qaydalarına qəti şəkildə uyğun gəlmir".

Publisist Vasif Sadıqlı bildirib ki, ədəbi dilin birinci keyfiyyəti onun müəyyən normalara malik olmasıdır. Onun sözlərinə görə, dilin daxili quruluşunu onun səs tərkibi (fonetikası), leksikası (lüğət tərkibi) və qrammatikası təşkil edir. Ədəbi dilin normaları da bunlara uyğundur: fonetik norma, leksik norma və qrammatik norma. Fonetik norma özü iki yerə bölünür: orfoepik norma və orfoqrafik norma. Sözün ədəbi dildəki yazılış variantı orfoqrafik norma adlanır. Bu normalar dövlət tərəfindən (Nazirlər Kabineti) tərəfindən təsbit olunur və orfoqrafik lüğətlərdə verilir: "Leksik normalara uyğun olaraq ədəbi dildə loru, kobud söz və ifadələr işlədilməməlidir. Sözdən düzgün istifadə ilə yanaşı, onun dəqiq, yerinə görə ifadəli və emosional işlədilməsi də leksik normanın tələblərindəndir".

Vasif Sadıqlı bildirib ki, bu gün seriallarda nəzarətsiz və heç bir bədii məqsəd güdmədən varvarizmlər baş alıb gedir. Leksik norma dialekt sözlər, varvarizm və vulqar sözlərdən istifadə zamanı çox ehtiyatlı olmağı tələb edir. Əgər bu sözlər bədii məqsəd güdmürsə, ədəbi dil normaları onları işlətməyi qadağan edir.

Vasif Sadıqlı onu da bildirib ki, hazırda həyatımıza, şüurumuza, sosial psixologiyamıza güclü surətdə təsir etmək potensialına malik olan fenomenlərdən biri də reklamlardır: "Xarici və yerli reklamlar KİV-də, telekanallarda, ictimai nəqliyyat vasitələrində, şəhərlərimizin, hətta kəndlərimizin küçə və meydanlarında gen-bol yer almağa başlayıb. Necə deyərlər, artıq reklamlar "hər yerdədir". Dil normalarının pozulması isə onların vacib ünsürünə çevrilib".

Filologiya elmləri doktoru, professor Nəbi Əsgərov qeyd edib ki, əcnəbi dillərdə söz və ifadələrdən istifadə edilməsinin geniş hal alması Azərbaycan dilinin gözəlliyinə zərər vuran bir problemə çevrilib. Təsadüfü deyil ki, bu məsələnin aktuallığını nəzərə alan ölkə Prezidenti 2012-ci il mayın 23-də "Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair dövlət proqramı haqqında" sərəncam imzalayıb. Həmin sərəncamda da son dövrlərdə müasir Azərbaycan ədəbi dilinin tükənməz imkanlarından lazımınca və düzgün istifadə edilməməsi problemi çox haqlı olaraq qeyd olunur...

Əli

Xalq Cəbhəsi.- 2014.- 15 oktyabr.- S.11.