Millətçi naşir və jurnalist Əlabbas Müznib

Onun "Dirilik" jurnalın səhifələrində M.Ə.Rəsulzadənin “Milli dirilik” adlı silsilə məqalələri dərc olunurdu

XX əsr Azərbaycan jurnalistikasının faciəli həyat yaşayan nümayəndələri az deyil. Azərbaycan ədəbi-ictimai fikir tarixində şair, publisist, ədəbiyyatşünas alim, din tarixçisi və tərcüməçi kimi tanınan Əhmədov Əliabbas Mütəllib oğlu Müznib də onlardan biridir. Onun həyat yolu adi işlərdən başlayıb. 1902-ci ilədək baqqal dükanında işləmiş, sonralar arababəndliklə məşğul olmuşdu. Əliabbas Müznib 1883-cü ildə Bakıda Mütəllib adlı bir yoxsul daşyonan kişinin ailəsində dünyaya gəlib. Əsərlərindəki müxtəlif məlumatlardan görünür ki, o, Bakının sonuncu xanı Hüseynqulu xanın nəslindəndir. Yaradıcılığı 20-ci əsrin əvvəlləri Azərbaycan milli azadlıq hərəkatı ilə sıx bağlı olması səbəbindən o, həm çar, həm də sovet hakimiyyəti illərində amansız təqiblərə məruz qalıb.

Kiçik yaşlarından şeirə böyük maraq göstərib. İstedadı ilə diqqəti cəlb etdiyindən xeyriyyəçiliyi ilə ad qazanmış, neft milyonçusu Hacı Zeynalabdin Tağıyev onu Bakıda hökumətin açdığı məktəbdə oxutmaq istəyib. Əliabbasın atası Mütəllibin çar Rusiyasına nifrəti və qəzəbi o qədər böyük olub ki, Hacı Zeynalabdin Tağıyev kimi nüfuzlu bir şəxsin sözünü yerə salaraq: “Mənə rusdan gələn heç bir xeyir lazım deyil!” cavabını verib. 1905-ci ilin siyasi hadisələri Müznibin həyatında ciddi dönüş yaradıb. O, inqilabi hərəkata qoşularaq intibahnamələrin yayılmasında fəal iştirak edib.

Müznib jurnalistlik fəaliyyətinə 1908-ci ildə başlayıb. İlk öncə “İttifaq” qəzetində, daha sonra “Molla Nəsrəddin” dəst-xəttini əks etdirən satiric, sonradan “Zənbur” jurnalında baş mühərrir kimi çalışır. 1910-cu ildə "Hilal" adlı qəzet çap etməyə başlayıb. Üzərində türkçülük və islamçılıq rəmzi Ay və ulduz olan "Hilal" qəzetinin ilk nömrəsi dekabrın 18-də işıq üzü görüb. Təəssüf ki, həftədə bir dəfə nəşr olunması nəzərdə tutulan bu qəzet özünün kəskin siyasi mövqeyinə görə çar senzurası tərəfindən qapadılıb. Buna səbəb, Müznibin “Hökumət, ah bir insan yeyən qurd, Rəiyyətdə nə pul qoyar, nə bir yurd” misraları ilə başlayan şeiri olub. Ədibin rəsmi dairələrdən icazəsiz yayınladığı ikinci sayda isə Müznib milli gəncliyi öz haqqını tələb etməməsi baxımından günahlandıraraq belə yazmışdır: “Namusu qatı, qarət etməklə qazanmaq olmaz, bəlkə hüquqi-vətən yolunda ölməklə olar. Görürsünüzmü, ata-babadan qalan torpağımız zalımın çoxluğundan bir taxta pul mənasında olmuş...”

Çıxarılan hökmlə razılaşmayan Əlabbas Müznib icazəsiz olaraq dekabrın 25-də qəzetin növbəti nömrəsini çap etdirib. Ancaq qəzetin bütün nömrələri polis tərəfindən müsadirə olunub. Redaktoru haqqında isə cinayət işi açılıb. Əqidəsindən və mübarizəsindən dönməyən Əlabbas Müznib 1911-ci ilin yanvarında yenidən "Hilal" qəzetini çıxarmağa nail olub. Həmin qəzetdə "Binəva islam" adlı məqaləsində xalqının ağır vəziyyətini qələmə alaraq oxucusuna bir sıra həqiqətləri deməyə çalışıb.

Bu dəfə qəzetin cəmi üç nömrəsi çıxıb. Yenidən polisin müdaxiləsi nəticəsində qəzetin nəşri dayandırılıb. İnadından dönməyən Əlabbas Müznib "Hilal"ın ideya xəttini eynən davam etdirən "Şihabi-saqib" adlı bir jurnal çıxarmağa başlayıb. Qəzetdə olduğu kimi, burada da çar zülmünə qarşı etirazlar öz əksini tapıb. Jurnalın səhifələrində vətənin və millətin ağır vəziyyəti ilə əlaqədar yazılar dərc etdirirdi. Az keçmir ki, mart ayında jandarmlar Əlabbas Müznibin evinə basqın edərək axtarışlar aparır, jurnalın nəşrini dayandırır, özünü də həbs edirlər. Ə.Müznibin köhnə üslubu, ağır, anlaşılmaz dili, qeyri-təbii ifadə tərzi sənətdə millilik və xəlqilik uğrunda mübarizə aparan mollanəsrəddinçiləri razı salmamışdı.

Cəlil Məmmədquluzadə Ə.Müznibin "kifsimiş ibarələrdən tərtib olunmuş "qeyri-təbii yazıları"nı tənqid edərək ona üslubunu yeniləşdirməyi, xalqda ədəbiyyata, mətbuata rəğbət yaradan əsərlər yazmağı tövsiyə edirdi. "Sizin bu kifsimiş ibarələriniz, ürək bulandıran bu qeyri-təbii yazılarınız da münhəl və məqbul olacaq... Lakin burasını bilə bilmirik ki, "Həqiqət" ibarəsi yazı qıtlığınamı düşdü ki, bu cür qoxumuş yazıları camaatın burnuna soxub onları qəzetdən ikrah etdirir".

Əliabbas Müznib ilk dəfə 1911-ci ildə həbs olunub. Akademik Z.Bünyadov Ə.Müznibin əleyhinə 1911-ci ildə tərtib edilmiş ittiham aktını tərcümə edib oxuculara təqdim etmişdi. Sənədin başlığı belə idi: “Bakı meşşanı Əli Abbas Mütəllibzadə haqqında ittiham aktı.”

Məhkəmə ona 15 gün həbs, 25 manat cərimə elan kəssə də, Əlabbas Müznib Bayıl həbsxanasında 25 gün qalır. Hökumət bununla kifayətlənmir. Vaxtilə “Hilal” qəzetindəki yazılarına görə Müznib mühakimə edilərək Sibirə sürgünə göndərlir. Üsyankar şair Sibirdə də yazmaqdan qalmır, burada yazdığı şeirləri də Bakıda çıxan mətbu orqanlarda nəşr etdirirdi. O, “Hürriyyəti-bəşəriyyə” adlı ilk şeirlər kitabında yer alan şeirlərinin birində yazırdı:

Necə ucalmasın atəşi-ahımız,

Olub bəsteyi-zülm şəhr əhlimiz.

Necə çıxmasın naləmiz göylərə,

Müsibət yağar dəmadəm yerlərə.

1913-cü ildə çar hökumətinin elan etdiyi əfvi-ümumiyyədən sonra Müznib yenidən vətənə qayıdır. Sürgündən qayıtdıqdan sonra 1914-cü ildə Əlabbas Müznib "Dirilik" jurnalını nəşr etməyə başlayıb. Bu mətbu orqanı yaratmaqda məqsəd Azərbaycan türk millətinin siyasi şüurunu formalaşdırmaq, onda milli müstəqillik inamını yaratmaq idi. Elə bu ideyaya görə də o, nəşr etdiyi jurnala "Dirilik" adı verib.

Müznibin “Dirilik” jurnalını nəşr etməklə azərbaycanlılara türklük və islamlıq anlayışlarının geniş izahını vermək, həm milli, həm də dini dəyərləri təbliğ etmək istəyirdi. Görkəmli qələm sahibi jurnalın ilk sayında çıxan məqalələrində də qeyd edirdi ki, bu iki dəyər bir-birini tamamlayır, amma dini mənsubiyyətlə etnik mənsubiyyət eyni anlama malik deyil. Qələm sahibi bildirirdi ki, məntiqi baxımdan heç şübhəsiz ki, yalnız türklərin özlərini “islam milləti” adlandırılması yanlış fikirdir. Dünyada islam dinini qəbul edən onlarca millət var. Elə bu səbəbdən də, milləti mənsub olduğu dinin adı ilə çağırmaq böyük yanlışlıq olardı. Müznibin “Türk tarixi” kitabını yazmasında məqsədi də bu məsələlərə aydınlıq gətirmək idi.

"Dirilik"in nəşri Azərbaycanın ictimai-siyasi həyatında bir oyanış yaratdı. Jurnalın səhifələrində M.Ə.Rəsulzadənin “Milli dirilik” adlı silsilə məqalələri dərc olundu. "Dirilik" jurnalı 1916-cı ilin sentyabrında nəşrini dayandırsa da, Əlabbas Müznib fəaliyyətini həmişəki qaydada davam etdirdi.

O, 1915-ci ilin aprelində "Babayi-Əmir" adlı bir satira jurnalı çıxarmağa başlayıb. M.S.Ordubadi, C.Cabbarlı, Ə.Nəzmi, Ə.Vahid və dövrün digər yazıçı və ziyalıları jurnalda çıxış etməyə başlayıblar. Müznib xalqın ağır sosial həyat tərzini bu jurnalın səhifələrində satiraları ilə təsvir edirdi. O, ictimai bəlalara qarşı qətiyyətlə mübarizə aparırdı. 1915-ci ildə erməni-daşnak qırğınları nəticəsində Türkiyənin Qars vilayətində baş verən talanlar səbəbindən qaçqın düşmüş insanlara əl uzadanlar içərisində Əlabbas Müznibin də adı var idi. O, redaktoru olduğu "Babayi-Əmir" jurnalında "Qardaş köməyi" adlı bir yazı çap etdirdi. "Dirilik"dən bir ay sonra "Babayi-Əmir"in də nəşri dayandırıldı.

Görkəmli ədib 1913-1917-ci illər arasında milli yayım sahəsində çalışır. Özü yazdığı əsərlərdən başqa, o, şərq və qərb ədəbiyyatından tərcümələr edir. Müznib bu illərdə öz əsərlərindən və tərcümələrindən ibarət olan onlarla kitab nəşr etdirir. Rus imperiyasının süqutundan sonra Müznib ədəbi və siyasi sahələrdə daha geniş fəaliyyət göstərir. 1920-ci ilin mayında R.Axundovun təşəbbüsü ilə Qarabağa göndərilərək “Qarabağ firqə və inqilab komitəsinin əxbarı”, “Qarabağ füqərası” və “Qarabağ diriliyi” qəzetlərində çalışmışdı. Müznib 1922-ci ildə Qubaya göndərilir. Burada qəzet mətbəəsində təsadüfü qəza ucbatından bir gözünü itirir. Müalicə olunmaq üçün Bakıya gələn Müznib R.Axundov və D.Bünyadzadənin təkidi ilə Bakıda qalmalı olur. Bu dövrdə o, üç ilə qədər “Kommunist” qəzetində işləyir.

1926-cı ildə gözü tutulan Müznib təqaüdə çıxır, siyasətdən tam uzaqlaşar və ədəbiyyat araşdırmaları ilə məşğul olur. 1927-1937-ci illər arasında o, XIX-XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı klassiklərinin əsərlərindən ibarət on kitab yayımlayır. Müznib bütün bu əsərləri özü yığıb toplamış, onlara geniş ön söz, bioqrafik məlumat və şərhlər əlavə etmişdi. Onun çox dəyərli əsərlərindən “Türk tarixi”, “Müxtəsər ənbiya və Islam tarixi”, “Yusif və Züleyxa” , “Tiran rolu”, “Nəsrəddin məzhəkələri”, “Aşıq Pəri və müasirləri” və s. kitablarını nümunə göstərmək olar.

Zivər Ay yazır ki, “onun hələ ağır günləri qabaqda imiş. 56 yaşlı ədib Müznib birdən-birə hökumətin “yadına düşür”. O, fəlakətdən qurtula bilmir. 1937-ci ilin 27 avqustunda millətçi kimi mühakimə olunub həbs edilir, 8 il müddətinə Sibirə göndərilir. Ə.Müznibin ailəsinə Azərbaycan SSR Dövlət Təhlükəsizliyi Komitəsi tərəfindən 1959-cu il 24 fevralda verilmiş arayışdan məlum olur ki, o, 1938-ci ilin 28 avqustunda Vladivostok şəhəri yaxınlığındakı xüsusi məntəqədə vəfat edib”.

Elmi və ədəbi ictimaiyyətə Müznib haqqında ilk məlumatı filologiya elmləri doktoru, professor İslam Ağayev 1962-ci ildə «Satirik «Zənbur» jurnalında ədəbiyyat məsələləri» adlı məqaləsində verib, onun ədəbi və publisistik fəaliyyətindən bəhs edib. Müznibin həyat və yaradıcılığını araşdıran İslam Ağayev 1972-ci ildə Azərbaycan jurnalında «Əlabbas Müznib» başlıqlı məqaləsində onun haqqında məlumat verib. Ə.Müznibin həyat və fəaliyyətini ardıcıl olaraq araşdıran alim 2003-cü ildə şəxsiyyətini, ədəbi və ictimai fəaliyyətini işıqlandıran «Əlabbas Müznib: həyatı, yaradıcılığı, əsərlərindən seçmələr» adlı monoqrafiyasını nəşr etdirib. Nasirin yaradıcılıq yolunu təhlil edən İ.Ağayev onu «Milli keçmişimizin yorulmaz tədqiqatçısı» adlandırıb.

Ülviyyə Tahirqızı

Xalq Cəbhəsi.- 2014.- 30 oktyabr.- S.11.