Qədim türk mifoloji təsəvvürləri
Azərbaycan əfsanə və rəvayətləri öz
strukturuna görə başqa xalqların əfsanə və rəvayətlərindən fərqlənir. Azərbaycanın milli-mənəvi dəyərlərini
əks etdirən bu mətnlər semantikasına görə
dərin məzmunludur.
Bu mətnlərdə ictimai həyatımızın
ən qədim qatlarına enilir, xalqın milli-mifoloji köklərini yaşadan faktları özündə
əks etdirir. Əfsanələr folklorun qədim
janrlarından biridir.
Əfsanə motivlərinə totem və onqon dünyagörüşünə
söykənən əfsanələrdə
daha çox rast gəlinir.
Əfsanələrin bir çoxunda qəhrəman
(qadın və ya kişi)
qoyulan qadağaya əməl etməməsi
səbəbindən özünün
ilkin təbiətinə
qayıdır. Əfsanələr belə çevrilmə prosesini nağıllardan fərqli olaraq, daha qısa yolla yerinə yetirir. Bunun üçün heç bir şərt tələb olunmur. Əgər səbəb baş
verirsə, nəticə
də baş verməlidir. Professor Azad Nəbiyev Azərbaycan miflərinin inkişaf mərhələlərindən danışarkən totem miflərinin
ilkin yaranmasını
önə çəkir,
ikinci mərhələyə
isə qurd ilə öküz toteminin çarpaz qoşalaşmasını aid edir.
Onun bu fikrini totemizmlə
bağlı olan əfsanələrə də
aid etmək olar.
Totemizmlə bağlı əfsanələrdə
mifoloji motivlər iki qrupa bölünə
bilir: ağacla bağlı totem motivləri,
heyvanla bağlı
totem motivləri. Bununla bağlı
olaraq, əfsanə motivləri bu bölgü üzrə mətnlərdə öz təsdiqini tapır.
Əfsanələrdə ağacla bağlı
totemik görüşlər
daha qədimdir. Belə əfsanələrdə ağacın
totem kimi fəaliyyət
göstərməsi mətndən
aşkar olur. Bəzən mətnlərdə
hər hansı çiçək, gül
və s. də dönmə ilə bağlı prosesdə iştirak edir, qəhrəmanın taleyində
mühüm rol oynayır. Məhz belə
dönmələr mifoloji motivin məğzini təşkil
edir. Bu əfsanələrdə
ağacın totemliyi ən dərin qatlarda gizlənir. Onu üzə çıxarmaq üçün
ağacın ilkin mifoloji görüşlərdə
oynadığı rolu təyin etmək gərəkdir. Ağacın totem olması "Ağac
ehsanı" əfsanəsindən də bəlli olur. Əfsanədə deyilir ki, keçmiş zamanlarda qəbiristanlıq
olub, o ağac da oradadır. Gözümü
açandan görmüşəm o ağacı, elə o
boydadır, durub orada".
Heyvanlarla,
totemik görüşlərlə bağlı motivlərdə
isə əsasən maral, ceyran, qurd və s. təsvir olunur. Yəni qəhrəmanlar müəyyən şərait
nəticəsində bu heyvanlardan birinə çevrilirlər.
Qəhrəmanlar hətta quşlara da
çevrilə bilirlər. Totemə
qayıdış əfsanələrdə məhdud
saydadır, yuxarıda sadalanan heyvan və quşlardan
savayı başqa heyvana dönmə baş vermir. Bu da motivin tələbidir. Motivin
daxili strukturunda özünü göstərən inkarnasiya və
reinkarnasiya prosesi totemizmlə bağlıdır.
Totem məzmunlu əfsanələrdə reinkarnasiya ilə
bağlı əfsanələr motiv və mövzu cəhətdən
bir-birini tamamlayır, dağ kultu, su kultu və ağac kultu ilə
bağlı əfsanələrdə də daxili simvolika motivə
tabe olur. Astral, yaxud kosmoqonik mənşəli əfsanələr
də bir-birinə yaxın olduğu üçün bu
mifoloji görüşləri motivlərə əsasən
öyrənmək mümkündür.
Motivin
iştirakına əsasən deyə bilərik ki, əfsanələrdə
qədim əcdadımızın totem və ya onqon kimi
inandığı kəklik quşu da danışa
bilirmiş. Bunu "Ardıc və kəklik"
əfsanəsindən də görmək olar. Əfsanədə deyilir ki, imamları yezidlər
qovurmuş, onlar gəlib ardıc ağacının altında
gizlənirlər. İmamlar görür
ki, kəklik bunların yerini deyəcək. O zaman kəklik
danışa bilirmiş. İmamlar deyir: - Kəklik, sənin
dilin lal olsun, ardıc, sənin də yayın-qışın
göy olsun.
Bizə belə gəlir ki, ağacın totem olması
sonrakı dövrlərdə davamlı olmayıb, totemizmin
sonradan heyvanlarla bağlı olması səbəbindən
ağacların bu funksiyası pirləşmə ilə əvəz
olunub. Bunu ağac pirləri ilə bağlı əfsanələrdən
də görmək mümkündür.
Əfsanə motivləri mif motivlərinin əsasında
yaranır. Əfsanənin yaranması mifin öz funksiyasını
başa vurması ilə bağlı idi. Mif
bir dünyagörüş, inanclar sistemi kimi öz yerini dini
dünyagörüşünə verirdi. Bu
iki dünyagörüş arasında da ziddiyyətlər
özünü göstərirdi. Dini
dünyagörüşdə irəli sürülən inanc lar sistemi arxaik miflərdəki inanclar sistemi ilə
üst-üstə düşmürdü. Ona
görə də müəyyən sosial-psixoloji təsirlər
nəticəsində mif şüuru öz funksiyasını
dayandırır və öz yerini bədii şüura verirdi.
Mifdəki informasiyalar yeni bədii sistemdə
artıqlıq təşkil edirdi, bu da motivin
funksiyasının pozulmamasına əsaslanan müəyyən
dəyişmələrə, yeni struktur formalarının
yaranmasına səbəb olurdu.
Əfsanə motivi mif mətninin ümumiləşmiş
hökmünü özündə əks etdirir. Əfsanə
mətninin əvvəlində mifin əxlaqi və ixtiyari
sonluğu bitkin bir cümlə ilə verilir. Mifin əxlaqi sonluğu əfsanənin motivini
yaradır. Bu xüsusiyyət daha çox
totem əfsanələrinə xasdır. Motiv isə bu
sonluğun mifoloji səbəbini izah edir. Məsələn, əfsanədə
totemin və ya onqonun gözəl gəlin olması göstərilir,
onu yad kişi görəndən sonra o, quşa çevrilməyi
Allahdan xahiş edir. Deməli, belə əfsanələrdə
əvvəlcə nəticə göstərilir, sonra proses nəql
olunur. Lakin elə əfsanə mətnləri də var ki,
onlarda restrukturlaşma getmir, proses davam etdiyindən belə mətnləri
mif mətnlərindən ayırmaq olmur. Mif dərketmə
prosesinin qeyri-ardıcıl forması olub, obyektiv dərketmə
prosesinin şüurda əks olunan mənzərəsidir. Mif
yaranma prosesindən sonra onun fantastika ilə çevrələnməsi
baş verir ki, bu da tarixi reallığın fantastik dərk
olunmasına kömək edir.
Qədim
mifoloji təsəvvürlərdə allahların, ilahələrin
heyvana, ağaca, quşa və s. çevrilə bilməsi,
ikili həyat sürə bilməsi ilk inanışlardan
sayılır. Bu, totemik allahların inkişaf edərək
insanlaşmasını və lazım gəldikdə əvvəlki
vəziyyətinə qayıda bilməsini əks etdirir. Bu, ondan
irəli gəlirdi ki, totemik təsəvvürlərdə
cilddəyişmə, antropomorfik təsəvvürlərin təsiri
əsas rol oynayır. Antropomorfizmin təsiri ilə totem heyvan
insan cildində təsəvvür olunur. Bunu "Sünbül
oğrusu" əfsanəsində də müşahidə
edirik. Əfsanədə deyilir ki, bir kişi zəmidən
icazəsiz sünbül yığır, ocaq qalayıb ləzzətlə
yeyir. Oğurluq etdiyi üçün kişi o saat
öküz olur. Otlaya-otlaya zəmi sahibinin qapısına gəlir.
Ev sahibi öküzün yiyəsini axtarır, tapmır,
axırda öküzü kotana qoşur yer şumlayır,
kol-kos daşıyır. Öküz qocalır, onu kəsir, kəlləsini
atır. Bir bostançı kəlləni tapıb bostanda
payaya keçirir ki, oğru gəlməsin. Çobanlar
dağdan enəndə bostandan qovun-qarpız dərmək istəyirlər.
Əvvəl biri gəlir, yaxınlaşanda kəllə
gülür, çoban eymənir, qaçır,
yoldaşlarına söyləyir ki, bostanda kimsə var. Ona
inanmırlar, baş çoban bostana gəlir, kəllə yenə
gülür, çoban baxıb görür ki, gülən
öküz kəlləsidir. Soruşur niyə gülürsən?
Kəllə deyir ki, mən özgə zəmisindən
sünbül yoldum, yedim öküz oldum, sonra başım kəsildi,
bostançı tapdı, gətirdi, payaya keçirdi. Bir dəstə
sünbülə görə bu günə
düşmüşəmsə, onda gör qarpız
oğurlayanın axırı necə olar?
Əfsanə
insanın öküzə çevrilə bilməsi motivini
özündə yaşatması baxımından burada
xüsusi elmi aktuallıq kəsb edir. Əfsanə
öküzlə bağlı mifoloji görüşlərə
söykənir. Türk-Azərbaycan mifologiyasında it, qurd,
ilan, maral və başqa heyvanlarla yanaşı,
öküzün də zoomorf təsəvvürlərdə
xüsusi yeri var. Azərbaycan əfsanələrində bu
heyvanlar reinkarnasiya olunmaq qabiliyyətinə malikdirlər. Bu əfsanələrdə
heyvanların totem kimi fəaliyyəti yoxdur, məsləhət
vermək, qəhrəmanı dardan qurtarmaq və s. xüsusiyyətlər
ön plandadır. İnsan - totem əlaqəsi onların
arasında baş verə bilən reinkarnasiya ilə başa
çatır.
Motivlərdəki
bioloji və mifoloji çevrilmələr quşa dönmə
motivində də aşkar olur. Bu mövzuda Azərbaycan əfsanələrində
çoxlu faktlara rast gəlmək mümkündür. Bu əfsanələrin
də məzmununu utanmaq, həya etmək, öz arzuları ilə
cildlərini dəyişmək təşkil edir. Bu motivin
ikinci bir maraqlı cəhəti ağacla bağlıdır.
Aşağıdakı əfsanədə də
dolayısı ilə a?acla qadın arasında yaxınlıq
hiss edilir. "Fatma nənənin darağı" əfsanəsində
başını yuduğu zaman yad kişinin onu görməsindən
eymələnən Fatma nənənin darağı yerə
düşür və orada darağa oxşar ağac bitir.
Masallıda həmin ağaclara "Fatma nənənin
darağı" deyirlər.
Türk
mifologiyasında Fatmanın Humay ananın oxşarı
olması haqqında bəzi faktlar diqqətçəkəndir.
Humayın Fatma ilə əlaqəsi Azərbaycan əfsanələrində
ağacla bağlıdır. Ancaq Humayın
islamlaşdırılaraq Fatma olması əfsanələrdə
duyulmur. "Fatma nənənin darağı" əfsanəsində
ağac və Humayın bir-birinə qovuşması nəticəsində
budaqlar daraq kimi təsəvvür olunur. Fatma nənə
antropomorf obraz olsa da, o, əfsanədə reantropomorflaşaraq
quşa (Humaya) çevrilir. Yerə düşən darağı
da ağaca çevrilib ağac - quş - Humay - Fatma nənə
semantikasında vasitə rolunu oynayır. Ağacın
qoruyuculuq funksiyası Humaydan gəlir. Humay doğulan körpələri
himayə edir. Ağac da qızları, oğlanları öz
budaqları ilə görünməz edir, onları qoruyur,
dağdan yıxılmağa qoymur. Daraq - meşənin
simvoludur. "Sona uçan" əfsanəsində də
Sona özünü qayadan atanda ağac onu saxlayır.
Ağacın qoruyucu olmasını Sonanın dediyi sözlər
- "məni doğma ağac dərəyə uçmağa
qoymazdı" sözləri təsdiq edir.
Azərbaycan
əfsanələrində quşa dönmənin
(reinkarnasiyanın) mifdə tam əksi olan inkarnasiya prosesinə
də rast gəlinir. Xalq təfəkküründə bu iki
proses mahiyyətcə bir-birinin əksi olsa da, hər iki prosesdə
quşun qadın kimi təsəvvür olunması onlarla evlənmənin
mümkün olduğunu mifoloji fakt kimi ortaya qoyur.
İnsanın mifoloji əcdada çevrilməsi onun təbiətindəki
ikilikdən xəbər verir. Yəni qəhrəmanın
keçmişi döndüyü quş və ya heyvanla
bilavasitə bağlı olur. İbtidai cəmiyyətin ilkin mərhələlərində
insan özünü təbiətdən ayırmırdı.
Demək, o, ətrafındakı heyvanları da özü ilə
bir kökdən hesab edirdi. Hər hansı ruhi yaxınlıq
nəticəsində özünə yaxın canlıya
dönməyi mümkün sayırdı. Bu isə ancaq onun
şüurunda ölümlə bağlı mistik təsəvvürlərin
nəticəsində reallaşmalı idi.
Ruhun bir
canlıdan digərinə keçməsi isə animizm hadisəsidir.
Bir həyatın sonunda ölüb, yeni həyatın,
özü də totem heyvanın həyatında dirilmək məkan
və zaman baxımından da təbii qavranılır.
Əfsanələrin bir çoxunun tematik arxetipini etioloji miflər
təşkil edir. Bu miflərdə şeylərin yaranması
haqqında məlumat verilir. Eyni motivlər əfsanələrdə
də təkrar olunur. Əfsanələrdə izahedicilik
funksiyasına uyğun olaraq heyvanlar, quşlar, dağ,
ağac, su, bulaq və s. elementlərin necə əmələ
gəlməsi izah olunur. Azərbaycan əfsanələri
içərisində ən çox yayılanı dağ
haqqında olan təsəvvürləri əks etdirən
nümunələrdir. Ağac kultunun struktur-semantik
funksiyaları onun doğurduğu motivlərin rəngarəngliyindən
asılıdır. Ağac kultunun motivlərini bir neçə
qrupda birləşdirə, onların semantik funksiya və
xüsusiyyətlərini qeyd edə bilərik.
Ramil Əliyev,
filologiya üzrə elmləri doktoru
Xalq Cəbhəsi.- 2014.- 9 sentyabr.- S.14.