1937-ci ildə fikir və söz azadlığına qarşı terror

Repressiya görkəmli alimləri, şair və yazıçıları məhv elədi

I yazı

Artıq tarixə dönmüş Sovet totalitarizminin insanların fikir, söz və məlumat azadlığına qarşı olması yaşanmış gerçəklikdir. 1937-ci il hadisələri buna ən gözəl sübutdur.

Bu, acı bir tarixdir: 1937-ci il oktyabrın 12-dən 13-nə keçən gecə Azərbaycanın tanınmış yaradıcı adamları Əhməd Cavad, Bəkir Çobanzadə, Böyükağa Talıblı, Vəli Xuluflu, Məmmədkazım Ələkbərli, Hənəfi Zeynallı, Xalid Səid Xocayev qətlə yetirildi.

XX yüzilin əvvəllərində dövlətsizlik fəlakətini yaşayan Azərbaycanın bu fəlakətə son qoyması üçün tarixi şans yaranmışdı. Azərbaycanın uca millətçi ziyalıları — M.Ə.Rəsulzadə, F.X.Xoyski, M.Topçubaşov və başqaları belə bir gərgin zamanda milli mücadilənin önündə dayanır, xalqı dövlətçilik ruhunda kökləməyə çalışırdılar. Lakin onların bütün cəhdlərinə baxmayaraq dövran Azərbaycanın müstəqilliyinə qarşı idi. Azərbaycan hərtərəfli şəkildə ölüm halqasına alınmışdı. 1920-ci il 28 aprel işğalından sonra Rusiya Azərbaycanda illərlə kütləvi həbslər apardı, dəhşətli qətllər, qarətlər törətdi. Bu, Stalinin amansız repressiya maşınının bütün gücü ilə işə düşdüyü zamanlarda daha da tüğyan etdi. Azərbaycanın işğalından sonra müxtəlif ölkələrdə ağır mühacirət həyatı yaşamağa məcbur olan Məhəmməd Əmin Rəsulzadə yazırdı: «Bolşeviklərin qarşılaşdığı ən böyük çətinlik ədəbiyyat sahəsində idi. Onlar Azərbaycanda «proletar mədəniyyəti»ni bərqərar etmək istəyirdilər. Qısaca «proletkul» adlandırılan bu formulun mənası «formaca milli, məzmunca kommunist» olan bir ədəbiyyatdır. Lakin bolşeviklər bu arzularına heç cür çata bilmirdilər. Çünki bu iş üçün hazırlanmış kadrlar yox idi. Məktəb kimi ədəbiyyat da uzun müddət kommunizmə yabançı olan ideoloqların təsiri altında qaldı. 1937-ci ilə qədər bu sahədəki əsil hakimiyyət «inqilabdan» əvvəlki qələm sahiblərinin əlində idi. Bu iddianı təsdiq edən dəlil və hadisələr «Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı» mövzusunda oxuduğumuz məruzədə danışıldığından burada təfsilata varmayaraq yalnız sovet ədəbiyyatından mövzuya aid olan bir neçə sətri nümunə gətirəcəyik…»

M.Ə.Rəsulzadə daha sonra yazır ki, 1929-cu ilin 5 oktyabr tarixli Bakıda çıxan «Kommunist» qəzetində o zamankı maarif nazirinin yazıçıların qurultayındakı çıxışında belə məqama rast gəlirik: «Azərbaycan işçiləri arasından çıxan şair və yazıçıların sayı gündən-günə artmaqdadır. Yazıçıların bu nəslinin «Müsavat» dövründə xəbəri yoxsa da, yenə Cavadın (milli şair Əhməd Cavad nəzərdə tutulur — M.Ə.Rəsulzadə) milli məktəbi təsirinə düşür və milli Azərbaycan ruhunda ədəbiyyat yaradırlar. Həticədə Azərbaycanın gənc yazıçıları uydurulmuş rus təhlükəsinə qarşı çıxır və «Bağımsız Azərbaycan» şüarını idealizə etməyə başlayırlar. Almas (Almas İldırım — M.Ə.Rəsulzadə), Əbdül, Müşviq (Mikayıl Müşviq), Hüseynzadə. Bunlar bir-bir millətçi olaraq proletar Yazıçılar İttifaqından və Kommunist Partiyasından çıxırlar. İndi isə Cavadla birlikdə üçrəngli Azərbaycan bayrağını tərənnüm edirlər».

Araşdırmaçı, şair Rəhman Babaxanlı Azərbaycan ədəbiyyatının repressiya dövründə göstərdiyi hünərlərə görə onun rəşadətindən daim bəhs edilməli olduğunu deyir: «İstəyirəm ki, Azərbaycan ədəbiyyatına qiymət verən hər bir ziyalı repressiya dövrünə qiymət verəndə M.Ə.Rəsulzadənin fikrini xatırlasın. Qoy hər kəs, xüsusən də yeni nəsil bilsin ki, Azərbaycan ədəbiyyatı kommunizmə qarşı necə sinə gərərək döyüşüb, nə qədər qurbanlar verib. Gənc nəsil o insanların gözlərində, ürəklərində qalan arzularını böyütməlidirlər. Belə obrazlar bizə lazımdır. Bu tarixi xüsusən gənclərimiz yaxşı bilməlidirlər. Hər halda bu tarixə hələ də laqeydlik var. Təəssüf ki, unutqanlıq davam edir. Özbək türkü Xalid Səid Xocayev Mahmud Kaşğarlının «Divani-lüğət-it-türk» əsərini tərcümə etdiyinə görə həmin gecə güllələnənlər sırasında olub. Həmin gecə xeyli başqa adamlar güllələnib. Repressiya təbiidir ki, ilk növbədə alimlərin, aydınların başında çatlamalıydı. Azərbaycan ruhunu yaşadan hər bir kəs bizə doğmalarımızdan da əziz olmalıdır. Bu şəxsiyyətlərin çəkdikləri millət üçün olub. Bunlar Azərbaycana gələn qada-balanın qabağına çıxan adamlar idilər. Bu, o zaman idi ki, güllələr hamımıza açılırdı. Bu adamlar güllə qabağında durarkən fikirləşirdilər ki, yəqin bu millət bizi unutmaz, yada salar. O dövrdə hansı müttəfiq respublikada bu qədər qadın represiyaya məruz qalıb? Güllələnənlərin hamısının qadınları həbs olunurdu. Əhməd Cavadın qadını Şükriyyə xanım, Bəkir Çobanzadənin qadını Ruhiyyə xanım, Hənəfi Zeynallının qadını Səyyarə xanım və başqaları həbs olunub. Ermənistanda da repressiyalar olub, amma erməni qadınları həbsxanalara, düşərgələrə göndərilməyib. Yazıçılar İttifaqının 60-a yaxın üzvünün 27 nəfəri represiyaya məruz qaldı. Əgər Üzeyir bəy axıra qədər yazıçı olsaydı, hər halda onun taleyi o dövrdə acı bir sonluqla nəticələnəcəkdi. 1920-ci ilin aprelində bolşeviklərin gəlişindən bir gün əvvəl «Azərbaycan» qəzetində yazmışdı ki, ruslar Bakıya meyitimizin üstündən girəcəklər. Bolşeviklər Üzeyir bəyi güllələyə bilmədilər. Baxmayaraq ki, onun adı siyahıda ilk yerdə idi. O zaman Üzeyir bəyin yaxın qohumu Hənəfi Terequlov məlumatı alan kimi özünü Həriman Hərimanova çatdırır. Hər halda bu, həqiqətə çox oxşayır. Məncə, Üzeyir bəy özünü xalqdan ötrü qorumaq üçün ədəbiyyatdan, jurnalistikadan aralanmalı, tamamilə bəstəkarlığa keçməli oldu».

Sovet imperiyası daha da azmanlaşdıqca məhvini yaradırdı, ancaq anlayırdı ki, yerində saymaq daha pis ölümdür. Bütün imperiyaların axırı yoxdur, amma imperiyalar çökərkən balaca sayılan, yüzillər boyunca qanı sorulan xalqların üstünə yıxılanda vəziyyət daha da acınacaqlı olur. Əslində tanınmış marksist fəlsəfəçisi Heydər Hüseynov da repressiyaya məruz qalmışdı. Fitrəti ona deyirdi ki, ləyaqəti məhz zamandan, gedişatdan uca olmaqla qorumaq mümkündür. Əvvəlcə sürətlə vəzifədən uzaqlaşdırıldı, sonra isə cəmiyyyətdə onun gözdən salınma kampaniyasına başlandı. Bütün bunlar isə Heydər Hüseynovun xarakterindəki problemin daha da düyünlənməsinə səbəb oldu. Nəticədə cəmiyyətin gözündən salınan, vəzifəsindən uzaqlaşdırılan, psixi durumu gərgin vəziyyətdə olan Heydər Hüseynov 42 yaşında intihar etdi. Sovet dövründə, xüsusən də 30-cu illər repressiyası zamanı yazıçıların müstəqilliyinə hər mənada qadağalar qoyulması onların yaradıcılıqlarına, hər şeydən əvvəl isə psixikalarına olduqca mənfi təsir edib. Sovet dövründə yazıçının nəzarət altında saxlanması şübhəsiz, onun idraki-bədii keyfiyyətlərini istədiyi kimi, azad şəkildə ifadə etməsinə ciddi əngəl törədirdi. Yalnız Hüseyn Cavid zamanın tələbinə boyun əymədi, axıradək dəyişməz qaldı. Repressiya dövründə Azərbaycan ədəbiyyatının, mədəniyyətinin görkəmli simaları məhv edildi. İmperiya yaradıcı insanları sıradan çıxarırdı, amma Üzeyir Hacıbəyovu, Səməd Vurğunu saxlayırdı. Həmin fərdlərin yaradıcılığının imperiya yönündə köklənməsi üçün onların qarşısında amansız şərtlər qoyulurdu. Bu tipli yüksək bədii — yaradıcı keyfiyyətləri özündə daşıyan insanların müəyyən dövrdən sonra stress, psixoloji gərginliklər ucbatından rastlaşdıqları xəstəliklər ictimaiyyətə məlumdur.

Krımtatar ədəbiyyatının araşdırıcısı Mahmud Allahmanlı deyir ki, 37-ci ilin ilk məşəqqətlərini yaşayanlardan biri də Bəkir Çobanzadə olub. Krımda burjua ideoloqu kimi təqib olunan Bəkir Çobanzadəyə hücumların növbəti dalğası Bakıda başlandı. Bu ittihamla da böyük işgəncələrə məruz qaldı, nəticədə 1937-ci il oktyabrın 13-də güllələndi. Eyni zamanda onun neçə-neçə çap olunmamış əlyazması təqib olundu, itdi-batdı. Bu da Bəkir Çobanzadənin güllələnməsinin davamı idi: «Dədə Qorqudun dili» adlı əsəri, Füzuli, Nəvai, Xətai haqqında çap olunmamış monoqrafiyaları yox edildi. Bütün bu fəaliyyəti və taleyi ilə Bəkir Çobanzadə araşdırmalara daha çox ehtiyacı olan tədqiqatçıdır.

Ötən yüzilin 20-30-cu illərində Azərbaycanda həyata keçirilən repressiya ədəbiyyata təsirini göstərdi. Professor Bədirxan Əhmədov «Ədəbiyyat və repressiya: xarakteri, genezisi və yanaşma meylləri» mövzusunda araşdırma aparıb. O, bildirir ki, 30-cu illər ictimai-siyasi prosesinin ən böyük hadisəsi, şübhəsiz, Azərbaycan ədəbi mühitindən də yan keçməyən repressiyadır: «Özlüyündə siyasi hadisə olan repressiya bir çox sahələr kimi, ədəbi prosesi də ağuşuna almış və tarixdə ilk dəfə Azərbaycan yazıçı, şair, tənqidçi, elm və maarif adamlarının kütləvi həbsi və məhvi ilə nəticələnmişdi. Bununla da siyasi iradə, qərar və qətnamələrlə idarə olunan ədəbi prosesə ölüm xofu, həbs qorxusu çökmüşdü. Avtoritar rejimin və ona rəhbərlik edən diktatorlar Stalin və Beriyanın repressiya «sunamisi» bütün Sovetlər Birliyində, eləcə də Azərbaycanda yüzlərlə alimi, şair və yazıçını, folklorşünası, tənqidçini, heykəltəraşı, aktyoru həyatdan vaxtsız apardı: yalnız onların deyil, ailələrinin də faciəsinə səbəb oldu. Repressiya — bir fərdin digərinə qarşı törətdiyi lokal hadisə deyil, sovet dövlət aparatı tərəfindən törədilmiş ictimai-siyasi məzmunlu kütləvi hadisədir. Repressiya — ədəbi hadisə deyil, cəmiyyətin bütün təbəqələrini əhatə edən siyasi aksiyadır. Repressiya — milli hadisə olmadığı üçün onun nədənlərini yalnız milli coğrafiya ilə məhdudlaşdırmaq düzgün olmazdı. Bu gün mötəbər sənəd kimi istinad etdiyimiz istintaq sənədləri tamamilə yalan və saxta faktlara əsaslandığından oradakı ifadələrin doğrudanmı həmin şəxsə mənsub olub-olmadığı, ona məxsus olsa belə hansı yollarla alındığı nəzərə alınmalıdır».

İstintaq sənədlərinin əksəriyyətində insanların böyük bir qismi Mərkəzdə Stalinə, yerlərdə (Azərbaycanda M.C.Bağırov) I katiblərə olunan sui-qəsdlərdə iştirakına görə günahlandırılırdı. Buna baxmayaraq istintaq zamanı dindirmələr, demək olar, bu aspektdə gedir və repressiya karuselinin tipik əsasını təşkil edirdi. O ki qaldı şair və yazıçılara, xalq içərisində məşhur olan sənətkarlara, onlarla da eyni metodla istintaq aparılıb, saxta ittihamlarla günahlandırılıblar. Araşdırmalar göstərir ki, bütün bu ittihamların əsasında saxta və yalançı şahidlər, təsdiq olunmayan müstəntiq xəyalının məhsulu olan «faktlar» dayanırdı».

Uğur

Xalq Cəbhəsi.- 2014.- 10 yanvar.-S.11..