Dini plüralizm
Müxtəlif
dinlərin Allah barədə ziddiyətli təsəvvürlərini
eyni vaxtda həqiqətə uyğun hesab etmək olarmı?
Biz müxtəlif əqidə və mədəniyyətlərin zühur etdiyi əsrdə yaşayırıq. Bu gün insanlar planetin ən ucqar nöqtələrinə səyahətə çıxır, fərqli adət-ənənələr və mədəniyyətlərlə tanış olurlar. Müasir həyatın bütün sahələri kimi dini etiqad sahəsi də rəngarəngliyi ilə insan üçün adiləşib.
Fəlsəfə doktoru Mail Yaqubun fikrincə, bu gün insan təfəkkürünü nisbiliyin kuliminasiya nöqtəsində bilsək, yanılmarıq. Müasir postmodernist filosoflardan olan Jak Derrida postmodernizm dövrünün ən əsas cəhətini onun tam şəkildə nisbiliyi təbliğ etməsində görür. Derridanın fikrincə, müasir təfəkkürə əsasən, indiyə qədər yaxşı və pis adlandırdığımız məfhumları daha bu adla hissələrə bölə bilmərik. Postmodern sistem hər hansı predmetə birmənalı münasibət bildirməyi mənasız hesab edir. Əvvəllər pis adlandırdığımız insanlar və onların çirkin əməlləri indi normal təqdimat və qürurlanmaq hüququ qazanıb.
İnsanların aksiom şəklində təsdiq etdikləri qanunlar bu qədər nisbilik hücumuna məruz qalırsa, dini etiqad və ayinlərin vəziyyəti tam aydındır. Bəşər həyatının müxtəlif sahələrindəki çoxluğu və müxtəlifliyi təbliğ edən, eyni zamanda onların hamısını eyni vaxtda təsdiqləyən baxış plüralizm adlanır. Plüralizm latın dilində «plüral» sözündən götürülüb və «çox» mənasını ifadə edir. Məqsədimiz plüralizmin din sahəsindəki cərəyanı və bu cərəyanın digər dini baxışlarla fərqini araşdırmaqdır.
Dini plüralizm yeni ilahiyyatın və din fəlsəfəsinin mühüm bəhslərindən biri sayılır. Bütün dinlərin haqq olduğunu israr edən bu cərəyanın banisi keşiş və filosof Con Hikdir. O, XX əsrin ortalarında bu məsələni din fəlsəfəsində müzakirəyə çıxarıb. Onun plüralist görüşlərlə çıxış etməsinin əsas səbəbi bir çox dinlərə mənsub insanlarla həmkarlıq etməsi idi. Bu əlaqələr onu müxtəlif dinlər barədə düşünməyə vadar etdi və nəhayət, Hik xristianlıqla bağlı əqidələrindən daşınaraq bütün dinlərə sitayiş edən insanların səadətə çatacağına inandığını bildirdi.
Con Hikin dini plüralizm haqqında fikirlərinin izahına keçməzdən öncə müqəddimə olaraq deməliyik ki, din fəlsəfəsinin ən aktual mövzularından birinə çevrilən dini plüralizm bəhsi etika və ya sosiologiya mənzərəsindən tədqiq olunmur. Burada ortaya qoyulan suallar sırf rasional xarakter daşıyır. Yəni dinin çoxluğunu təsdiq etməkdə məqsəd müxtəlif dinlərə etiqad edən şəxslərin bir-biri ilə tolerantlıq şəraitində yaşaması deyil. Çünki dini plüralizmi rədd edənlər belə başqa dinlərə mənsub insanlarla sülh şəraitində yaşamalıdırlar.
Con Hik (1922) din çoxluğu mövzusundakı nəzəriyyələri üç hissəyə ayırır. Bunlar inhisarçı baxış, (eksklüzivizm,) dinin çoxluğunu tam təsdiq edən baxış (pülüralizm) və hümullu baxışdan (inklusivizm) ibarətdir.
Dini etiqadda inhisarçı mövqedən çıxış edənlərin fikrincə, xoşbəxtlik, qurtuluş, kamillik, dinin nəhayət amalı hesab olunan hər hansı bir zirvə yalnız bir din vasitəsi ilə əldə oluna bilər. Başqa dinlərin hər hansı biri müəyyən miqdarda həqiqətə malik olsalar da, təkcə bir din səadət yolunu göstərə bilər. Beləliklə, digər dinlərə pərəstiş edənlər etika baxımından doğru yolda olsalar da, öz dinləri onları xoşbəxtliyə çatdıra bilməz. Biz bəşəriyyətin qurtuluşu üçün yeganə səadət yolunu onlara təqdim etməliyik. Məhz bu inanca görədir ki, insanlar mənsub olduqları dini yüksək maraqla təbliğ edirlər.
İnhisarçılar öz əqidələrini sübut etməyə çalışırlar. Onlardan bir çoxunun fikrincə, səadət və xoşbəxtlik yalnız Tanrının insanlara mərhəmətindən asılıdır. Bu səbəbdən ilahi mərhəmətin harada təzahür etdiyini bilməliyik. Bizə qurtuluş bəxş edən ilahi mərhəmətin hansı dində zühur etdiyini bildikdən sonra səadət dalınca başqa dinlərin sorağınca getmək mənasız görünər.
Bütün dinlərdə inhisarçı
baxışlar mövcuddur. Yəni hər bir dinə etiqad edən
şəxs yalnız həmin dinin haqq olmasına inanır və
başqa dinləri batil hesab edir. Belə olan halda dindaxili dəlillərlə
insanları başqa bir dinə dəvət etmək olarmı?
Burada ancaq
dini inancın fövqündə dayanan rasional sübutlar ortaya
qoyulmaldır.
Bu isə Bartın iddialarında müşahidə
olunmur.
Bartın görüşləri digər bir məsələni
də həll edə bilmir. İsa Məsihin Allaha
qovuşmaq və bu yolla səadətə çatmaq yeganə
vasitə olduğundan xəbərsiz sadiq, fədakar və
xeyirxah bir şəxsin xoşbəxtlik hüququndan məhrum
qalması mehriban Rəbbimizin mərhəməti ilə bir
araya sığırmı? Şübhəsiz,
Allahın rəhməti belə bir şəxsin bədbəxliyi
ilə bir araya sığmır. Nəticə
alırıq ki, dinə bu formada inhisarçı baxış
heç bir əqli meyarla izah oluna bilməz.
Plüralist
baxış
İnhisarçı yanaşmadan uzaqlaşıb
bütün dinlərin həqiqətə uyğunluğuna
inansaq, dini plüralizm əqidəsinin təmsilçisi
olarıq. Con
Hik dini plüralizm nəzəriyyəsinin təmsilçisi
olaraq bir neçə məsələni
aydınlaşdırmağa çalışır.
Müxtəlif dinlərin Allah barədə ziddiyətli
təsəvvürlərini eyni vaxtda həqiqətə
uyğun hesab etmək olarmı? Hik bu sualın cavabında deyir:
«Düzdür, bəzi dinlərdə ilahi varlıq qeyri-müəyyən,
tərif verilməyən və insan həyatından xəbərsiz
bir həqiqət kimi təqdim olunur. Halbuki
başqa dinlərdə Tanrı həqiqəti müəyyən
bir varlıqdır, yaradıcı və insan həyatında
yüksək idarəedici rola malikdir. Allah
həqiqətinin bu iki təqdimatı bir araya
sığmır. Lakin biz mahiyyətin
noumen və fenomen formalarını fərqləndirməliyik.
Hikin fikirlərini izah etməzdən öncə qeyd etməliyik
ki, XVIII əsrdə məşhur alman filosofu İmmanuel Kant
mahiyyəti iki hissəyə, yəni noumen və fenomenə
ayırmaqla nəzəri fəlsəfədə yeni söz
deyib. Kanta görə, həqiqətin bizə görünən
və insanların dərk edə biləcəyi tərəfi
fenomen, insanın hiss orqanları tərəfindən qavranmayan
tərəfi isə noumen adlanır. Kant
bildirib ki, insanlar həmişə fenomenlərlə
qarşılıqlı əlaqə yarada bilirlər.
Con Hik
dini plüralizmdə yaranan ilk suala Kantın tezisi ilə cavab
vermək istəyir. Hik bildirir ki, din
öz-özlüyündə bir varlıq və noumendir.
Din noumeninə müxtəlif insanlar tərəfindən pərəstiş
olunub. Bu vaxt hər bir şəxs öz
baxışları və dünyagörüşü ilə
dini araşdırmağa başlayır və nəticədə
hər bir şəxs dindən özünəməxsus fenomen
əldə edir. İnsanların dinlə
bağlı düşüncələri tam həqiqətə
uyğun olmasa da, biz onları qınaya bilmərik. Çünki hər bir insanın öz
dünyası var və o yalnız öz mövqeyindən
noumenləri təfsir etmək qabiliyyətindədir. Nəticə:
din vahid bir həqiqət olsa da, dindarların müxtəlif
baxışları onun rəngarəng fenomenlərə
bölünməsinə səbəb olur. Bu isə
qaçılmazdır.
Hik öz əqidəsini tam aydınlaşdırmaq
üçün fil və kor kişilər misalından istifadə
edir.
Həyatı
boyu ev heyvanı görməmiş bir
neçə kor kişinin yanına bir neçə fil gətirirlər.
Onlardan biri əlini filin ayağına çəkib deyir: «Bu
canlı bir sütundur». Başqası əlini
onun xortumuna çəkib, filin böyük bir ilan olduğunu
bildirir. Doğrudur, onlar öz fikirlərində
yanılmamışdılar. Sadəcə,
onların hər biri vahid həqiqətin bir tərəfini nəzərə
alır və fikir bildirirdi. Hik hesab edir ki,
insanlar arasında fili olduğu kimi görən bir şəxs
yoxdur. Çünki biz insanlar
hamımız həmin kor kişilər timsalındayıq.
Bəzi filosoflar hesab edirlər ki, insanlar öz
xüsusiyyətlərini bir araya gətirərək onları
ülviləşdirib və dini məfhumları icad ediblər.
Hik bu fikirlə müvafiqdir. Amma razılaşmır ki, din mənasız bir həqiqət
kimi qələmə verilsin. İnsanların
dinlə bağlı bu səyi onların ilahi
varlığı dərk etmək istiqamətində
düzgün çalışmalarıdır.
Bəs Hik plüralist görüşlərini təqdim
edərkən Karl Bart kimi inhisarçı fikirli filosoflara necə
cavab verir?
Hik inhisarçıların nəzəriyyələrinə
əks olaraq səadətin təkcə insan nəslinə aid
olmadığını vurğulayır və bildirir ki,
xristianlığın bu barədə rəsmi mövqeyini qəbul
etmir. Hik
deyir: «İlahi ruh bütün insanlara təsir
bağışlayıb, onları ilahiləşdirə bilər.
İsa da digər peyğəmbərlər kimi
insanın ilahi ruhla yaşamaq qabiliyyətini dirçəltməkdə
ona köməkçi olur».
Hik burada digər bir məsələni önə çəkir. Bu hazırda
din fəlsəfəsində müzakirə olunan əsas
mövzulardandır. Dinin cövhəri nədir? Hik bu məsələyə öz münasibətini
bildirir. Onun fikrincə, dinin cövhəri
insanların daxili aləmini və mənəviyyatını,
bir sözlə, şəxsiyyətini düzgün şəkildə
formalaşdırmaqdan ibarətdir. Bu səbəbdən
də o müxtəlif dinlərdə icra olunan dini ayinləri
dinin əsl həqiqəti və cövhəri hesab etmir.
Müxtəlif mədəniyyətlərə mənsub
insanlar üzləşdikləri həqiqətlər
qarşısında fərqli mövqe tuturlar. Din də
belədir. Məhz buna görədir ki,
onların həqiqət barədə təsəvvürlərindən
müxtəlif dini təlimlər yaranır.
Con Hik
dində plüralizm nəzəriyyəsini başqa bir formada
sübuta yetirmək istəyir. Burada Allahın
insanlara qarşı mərhəmətli olmasına önəm
verilir. Hik deyir: «Allahın öz bəndələrini
(insanları) sevməsi inkarolunmaz bir həqiqətdir. Əgər Allah bizə qarşı çox
mehribandırsa və bizi sevirsə, mütləq doğru yola
hidayət etməlidir. Allah elə
xüsusiyyətlər tələb edir ki, bütün dinlərə
sitayiş edənlər səadət və nicat əhli olsun.
Təkcə bir dinə pərəstiş edən
insanları xoşbəxt saymaq Allahın insanlara qarşı
hədsiz sevgisi ilə bir araya sığmır. Başqa sözlə, dini çoxluq məsələsində
ənənəvi dini nəzəriyyənin (inhisarçı
baxışı) qəbul etsək, dindaxili paradoksla üzləşəcəyik.
Xristianlıq təlimlərində Allah yaradan,
bütün varlığın maliki, bütün insanların
səadətini istəyən və hədsiz xeyirxah bir
varlıq kimi göstərilir. Digər tərəfdən
isə insanın yalnız İsa Məsih vasitəsilə
Allaha mömincəsinə cavab verməsi onun üçün
xoşbəxtlik sayılır. Bu o deməkdir
ki, Allahın insanlara qarşı hədsiz istəyinə
baxmayaraq insanların çoxu səadət payından məhrum
olunmuşlar. Çünki dünyaya
göz açan insanların çox hissəsi ya Məsihdən
qabaq yaşamışlar, ya da xristianlıq hüdudlarından
kənarda qalmışlar».
Dini plüralizmin nəzəriyyəsinin Con Hikdən əlavə
təmsilçiləri öz müddəalarını izah etmək
üçün digər bir məsələni önə
çəkiblər. Bu, hermenevtika elmində qəbul olunan bir nəzəriyyə
ilə bağlıdır. Qeyd etməliyik
ki, hər hansı bir mətnin obyektiv (qrammatik mənanı
aydınlaşdırmaq) və subyektiv (müəllifin niyyəti)
əsaslarla şərhini təqdim edən elm hermenevtika
adlanır.
Mətnin şərhi ənənəsi qədim yunan fəlsəfəsindən
başlasa da, yeni hermenevtika elmi XIX əsrdə alman filosofu
Şileyer Maxer (1768-1834) tərəfindən yaradılıb. Hermenevtika
elmindəki bir nəzəriyyədə bildirilir ki, izah edəcəyimiz
hər bir mətn, xüsusilə müqəddəs mətnlər
samit, yəni dinməzdir. İnsanlar bu mətnlərlə
üzləşərkən onları öz təsəvvürləri
ilə şərh edə bilərlər. Bu
nəzəriyyəni təklif edənlərin fikrincə, mətn
təbiətə bənzəyir. Təbiət
öz-özlüyündə qaranlıq bir həqiqətdir.
Mətn də bu xüsusiyyətə malikdir.
Müasir yazıçılardan biri bu barədə fikirlərini
belə izah edir: «Biz mətn dünyasında belə bir
qeyri-müəyyənliklə üzləşirik: mətnin
şərhinə diqqətli olsaq da, məna dünyası
plüral dünyadır. Müəyyən bir mətndə
istisna olaraq vahid məna əldə edə bilərik. Lakin bu, qayda deyil, istisnadır.
Qayda
budur: vahid və həqiqi məna mövcud deyil,
araşdırmada müxtəlif düzgün mənalar
alına bilər. Mətn dünyasında müəllifin
niyyətinə uyğun mənanı həqiqi məna hesab edə
bilmərik. Hər hansı bir mənanı
ifadə etmək istəyən müəllif yalnız mətnin
bir mənasını anlaya bilmişdir. Başqa
mənalar isə onun düşüncəsindən kənarda,
mətnin şərhində verilə bilər.
Beləliklə, dini plüralizm nəzəriyyəsi
hermenevtika elmindəki bir nəzəriyyə ilə başqa
bir formada sübuta yetir. Belə ki, hər bir dində müqəddəs
mətnin izahı müxtəlif aspektlərdən həyata
keçə bilər. Nəticədə
müxtəlif dinlər yarana bilər. Bu
isə tam məntiqəuyğundur.
Tənqid
və mülahizələr
Dini plüralizm nəzəriyyəsi tolerant həyata
uyğun baxış olsa da, bu nəzəriyyə fəlsəfi
baxımından araşdırılır. Bu vaxt dini
plüralizm baxışı bir neçə cəhətdən
tənqid obyektinə çevrilir. Öz
mülahizələrimizi üç müxtəlif cəhətdən
təqdim edəcəyik.
a) Houmen və
fenomen
Plüralistlərin sözlərindəki birinci məqam
dini təfsir və təsvirləri əsas götürmək,
dinin əsas mahiyyətini noumen hesab edərək onu
insanların dindən əldə etdikləri təsvirdən,
yəni fenomendən fərqləndirmək idi. Onlar deyirdilər
ki, bütün insanlar bir həqiqətlə üzləşirlər.
Dini rəngarənglik isə insanların
idrakındakı təbii fərqlərdir.
Burada
plüralistlərin qarşısında mühüm bir sual
qoyulur: bu nəzəriyyəyə görə hansı vasitə
ilə müəyyən etmək olar ki, bütün dinlər
yalnız bir varlıq barədə danışırlar. «Fil və kor kişilər» dastanında kor kişilər
necə yəqinləşdirə bilərlər ki, onların
hamısı bir varlıq barədə şərh verirlər?
Hərçənd bu şərh müxtəlif
aspektlərdən verilir. Bu sualın
cavabı qaranlıqdır. Çünki
kor kişilərin təkcə bir yolu var. Onların
inandığı bir şəxs gözü ilə fili
görür və onlara bu məsələni
açıqlayır. Yəni onlara deyir ki,
siz hamınız bir heyvan barədə
danışırsınız. Bu zaman onlar
öz ixtilaflarını həll etməyə
başlayırlar və yaxud buna cəhd edirlər.
Dini çoxluq məsələsinə
qayıdırıq. Müxtəlif dinlərə sitayiş edən
insanlar hansı yolla yalnız bir məbuda sitayiş etmələrini
kəşf edirlər? Yalnız bir yol var.
Bu yol vahid həqiqəti olduğu kimi müşahidə edən
şəxsin insanlara bunu xəbər verməsidir. Lakin bu ehtimal plüralistlər tərəfindən rədd
olunur. Onlar bütün insanları
istisnasız olaraq kor kişilər timsalında görürlər.
Belə çıxır ki, həqiqəti
müşahidə edən şəxs mövcud deyil.
Digər bir tərəfdən plüralistlərin noumen və
fenomen formulu əsasında dini plüralizmi izah etmələri
skeptisizmlə nəticələnir. Skeptsizm eramızdan əvvəl
IV əsrdə yaranmış, obyektiv gerçəkliyin dərki
imkanını inkar edən fəlsəfi konsepsiyadır.
Bu ideyaya görə insanlar xarici dünyadakı varlıq barədə
həqiqi təsəvvür və biliyə malik ola bilməzlər.
Con Hikin
plüralist görüşlərində, eynilə skeptsizmdə
olduğu kimi, insan zəkasının ilahi varlığı dərk
edə bilməsi rədd edilir. Plüralistlər
düşünürlər ki, insan obyektiv varlığı dərk
edərkən yalnız fenomenləri (varlığı
olduğu kimi yox, təkcə onun təzahürünü)
zehnində canlandıra bilir.
Hikin «fil və kor kişilər» misalına
qayıdırıq. Bu misaldan nəticə alırıq ki, biz
həqiqətən də fil haqqında heç nə dərk
edə bilmərik. Hətta xarici aləmdə
fil adlı bir varlığın olmasını da yəqinləşdirmək
imkanında deyilik. İlahi
varlığın idrak prosesində də məsələ
oxşardır. Bu misalı diqqətlə
araşdırsaq görərik ki, Hikin bu təmsili bizə kor
kişilərin həqiqəti düzgün dərk etmələrini
yox, onların tam yanlış vəziyyətdə
olduqlarını öyrədir.
Hik bu iradı rədd etmək üçün deyə
bilər ki, bu təmsildə o filin varlığını
öncədən təsdiq edib. Habelə ilahi
varlığın gerçəkliyini əvvəlcədən
qəbul edib. Lakin bu müddəa da
iradsız deyil. Hikin dediyinə görə,
insan zəkası ilahi varlıq barədə həqiqi idraka
malik deyil. Bəs o bunu necə sübut
edir? Başqa sözlə, plüralistlər
iki yol ayrıcındadırlar. Bir tərəfdən
biz Allah həqiqətindən aydın idraka çata bilmiriksə,
dini etiqadımız əqidəsizliyə olduqca
yaxınlaşır. Digər tərəfdən
əgər biz Allahdan tam idrakla danışa biliriksə, bu
vaxt ona tərif vermək üçün bir sıra müntəzəm
cümlələrdən istifadə etməliyik. Nəticədə biz elə bir mövzu ilə
üz-üzəyik ki, onun barəsində danışa bilirik.
Deməli, tamamilə kor insanlar kimi deyilik və
kor kişilərin hansı iddiasının düzgün
olduğunu anlayırıq.
b) ilahi mərhəmət və insan hidayəti
Plüralistlərin fikirlərinin sübutu
üçün ikinci dayaq nöqtəsi bu idi ki, Allahın
insanlara qarşı həqiqi istəkləri və onlara
doğru yol göstərmək lüzumunu nəzərə
alsaq, təkcə dinə sitayiş edən bir qrup insanın
xoşbəxt, qalanlarının isə bədbəxt
olacağını inana bilərik. Bu prinsipi əsas götürənlərdən
soruşuruq: Allahın mərhəmət sifəti nəyi
bildirir? Allah insanları doğru yolla getməyə
məcbur edir, yoxsa onlar öz iradə və istəkləri ilə
hidayət olurlar? İnsanın həyat
yolu seçimində azad olması onu bildirmirmi ki, bütün
insanlar kafir olmaq istəsələr də, bunun
qarşısını alacaq maneə yoxdur?
Bilməliyik ki, Tanrının insanlara qarşı
mehribanlığı və onları düzgün yola dəvət
etməsi bütün insanların düz yolda olmasına zəmanət
vermir. Ümumiyyətlə, Tanrı insanları öz istəyincə
yaşamağa məcbur etməyəcək.
c) müqəddəs mətn və onun şərti
problemi
Öncə qeyd etdiyimiz kimi, plüralistlərin əsas
götürdüyü üçüncü məsələ
hermenevtika sahəsinə aiddir. Bu yöndə bir
neçə həqiqəti nəzərə almalıyıq.
Hermenevtikada qəbul olunan nəzəriyyənin dini
plüralizmə tətbiqi dini çoxluğu yox, təkcə
dindəki məzhəb çoxluğuna əsas ola bilər. Dini plüralizmdə
mətnin müxtəlif aspektlərdən şərhi və
bunun təsdiqi dini plüralizmdə həlledici rol oynamır.
Biz burada heç bir müqəddəs mətnlə
üzləşmirik. Ümumiyyətlə,
müqəddəs mətn və onun şərhi məsələsi
müəyyən bir dini qəbul etdikdən sonra gündəmə
gəlir. Halbuki dini plüralizmdə müəyyən
bir din rəsmləşdirilmir. Burada
müxtəlif dinlər və müqəddəs kitablardan
söhbət gedir.
Bundan əlavə, hermenevtikadan
götürülmüş nəzəriyyə təkcə əqidə
çoxluğunun yaranma səbəbini açıqlayır. Lakin
bütün dini baxışların həqiqətə
uyğun olmasını əsaslandıra bilmir.
Üçüncü məsələ budur ki, mətndaxili
«həqiqi mənadan» söhbət açarkən məna zehn
dünyasında yerləşən təbii bir varlıq kimi nəzərdə
tutulmur. Həqiqi məna dedikdə müəyyən bir mətnin
şərhində mötəbər sayılan bir neçə
mənadan birinin müəllifin niyyətinə daha yaxın
olması diqqət mərkəzində olur. Məna dünyasında biz yalnız müəllifin
niyyətini izləyirik. Aydındır ki,
hər bir söz müəllifi danışarkən və ya
yazarkən işlədilən sözlərlə müəyyən
bir mənanı çatdırmaq istəyir. Mətni şərh etmək məharəti
ondadır ki, müəllifin nəzərdə tutduğu məna
müəyyənləşdirilsin. Belə
olmazsa, hər bir şəxs öz baxışları ilə
mətni şərh etməyə çalışar. Bu isə tam məntiqsiz açıqlama olar.
Digər bir məsələ bəzi mətnlərin tam
aydın və aşkar şəkildə müəyyən bir
mənanı ifadə etməsidir. Bəzi mətnlərin
şərhində müəyyən məharətlərə
yiyələnmək zəruri görünmür. Çünki bu məharətin zərurəti
qaranlıq mətnin şərhində daha çox özünü
göstərir. Belə olarsa, plüralistlərin
hermenevtikaya söykənən əsasları belə aşkar
mətnlərə tətbiq oluna bilməz.
Nəhayət, növbəti məsələ
plüralistlərin ilahi kitablar barədə yanlış təsəvvürləridir. Plüralistlər
müqəddəs mətnləri və bütövlükdə
şəriəti samit və dinməz hesab edirdilər. Bu səbəbdən onlar bu mətnlərə
müxtəlif mənaların tətbiqini təbii sayır və
bu hüququ insanlar üçün qorumağa
çalışırdılar. Lakin onlar
danılmaz bir həqiqəti unudurlar. Din insanları
doğru yola dəvət etmək üçün göndərilib.
İnsanlar dini qanunların köməyi ilə
təlim və tərbiyə almalıdırlar. Dinin tərbiyəvi cəhəti yalnız öz
qanunlarını insanlara çatdırmaq imkanına malik
olduğu zaman özünü tam göstərə bilər.
Şəriəti samit hesab edənlər bu yolu
bağlayırlar. Samit şəriət hidayətedici qüvvə ola bilməz. Plüralistlərin
nəzərincə, hidayət vəzifəsi insana
ötürülür. Yəni insan öz
baxışları və dünyagörüşləri ilə
mətndəki mənanı dəyişdirə bilər.
Deməli, müqəddəs mətn insanı
yox, insan nüqəddəs mətni istiqamətləndirir.
Bütövlükdə deyə bilərik ki,
plüralistlərin dini plüralizm nəzəriyyələri
heç bir əqli və fəlsəfi sübuta malik deyil.
Şüullu
baxış (inklusivizm)
Con Hik din
çoxluğuna aid üçüncü nəzəriyyəni
inklusivizm adlandırır. İnklusivizmi qlobal
baxış kimi izah etmək olar. Dini
etiqada qlobal çərçivədən baxanlar iki əsas
suala cavab vermək əzmindədirlər. Onlar
öncə mütləq və vahid həqiqətin
olmasını araşdırır, sonra isə digər dinlərə
sitayiş edənlərin səadətə çatmaq
ehtimalını müəyyənləşdirmək istəyirdilər.
Qlobal baxışlı filosoflar
inhisarçılar kimi səadət yolunun yalnız bir dində
xülasələşdiyini bildirirlər. Lakin
inhisarçılardan fərqli olaraq bu yolu tutanlar digər dinlərə
mənsub olanların öz dinlərindəki qanunlara sadiq
qalmaqla səadətə çata biləcəyinə
inanır. Digər tərəfdən qlobal
nəzəriyyə daşıyıcıları plüralistlərin
görüşlərinə uyğun olaraq ilahi mərhəmətin
müxtəlif dinlərdə cilvələnməsinə
inanırlar. Deməli, qlobal baxış
inhisarçı baxışın fövqündə
dayanır. Çünki yeganə dinin haqq
din olmasına iddia etsə də, digər dinə pərəstiş
edənlərin xoşbəxt olmasını istisna etmir.
Katolik
ilahiyyatçı Karl Rayner (1904-1984) inanırdı ki, insanlar
təkcə bir etiqad sayəsində xoşbəxt ola bilərlər. Xristianlıq vahid dindir və
başqa bir dinə bağlanmaqla səadətə nail olmaq
mümkünsüzdür. Bəli, Allah
bütün insanların xoşbəxtliyini istəyir. Elə bu səbəbdən də tarixi baxımdan
xristianlıq civarında yaşayanları da ilahi varlıqla təmas
yaratmağa dəvət edib və onlara xoşbəxtlik
imkanı yaradıb.
Rayner deyir ki, tarixi baxımdan xristianlıq dini İsa Məsihlə
başlasa da, xristianlıqdan əvvəlki dövrdə
yaşayan insanlar, yəni yəhudilər və başqa dinlərə
sitayiş edənlər öz əqidələrinə sadiq
qaldıqları üçün nicat əhli hesab olunurlar. Xristianlıqdan
öncə yaşayan dindarlar səadət əhli hesab
olunurlarsa, xristianlıqdan sonrakı dini təriqətlərin
də insanları səadətə aparması məntiqəuyğundur.
Əgər Allah insanları xoşbəxt etmək
əzmindədirsə, bütün dinlərə sitayiş edən
həqiqi möminlərin ilahi xoşbəxtliyə
çatacağı məntiqli görünür. Rayner belə dindarları «Adsız xristianlar»
adlandırır. Çünki zahirdə
xristian dininə mənsub olmasalar da, həqiqətən
sitayiş edir və iman bəsləyirlər.
Xristianlıq xalis və həqiqi din kimi qəbul edildiyi
halda digər dinlərə aid insanları nicat əhli hesab etsək,
bu vaxt qeyri-xristianlar öz dinlərində qalmağa haqlıdırlarmı? Rayner cavab verir: «Dini etiqad və
iman təkcə daxili proses deyil. Bundan əlavə
dini əqidənin ictimai təzahürü var. Hər bir dinin
ictimai cəhəti onun şəriət qanunlarında ciləvələnib.
Müxtəlif dinlərin hər biri həqiqəti
müəyyən həddə əks etdirdiyi kimi onların
özünəməxsus şəriət qanunları var. Həmin
dinlərin ictimai qanunlarına riayət edən insanlar da ilahi
mərhəmətə çatacaqlar. Hərçənd
bu mərhəmətin kamil dərəcəsi xristian dinində
təzahür edib?.
Burada digər bir məsələ bizi düşünməyə
vadar edir. Raynerin əqidəsinə görə, digər dinlərə
etiqad edən insanlar səadət imkanı qazansalar da, ilahi mərhəmətin
tam forması yalnız xristian dinində olanlara aiddir. Belə olan halda başqa dinlərə mənsub
olanlar da eyni əqidə ilə çıxış edə
bilərlər. Məsələn, müsəlman mütəfəkkir
yalnız islam dininə iman gətirən
şəxsin kamillik dərəcəsinə çatmasına
inanar və digər dinlərin sadiq insanlarını adsız
müsəlman adlandırar. Bu zaman müxtəlif
dinlərdən birini seçmək zorunda qalan şəxs nə
etməli və hansı meyarla öz dinini doğru sayıb ona
etiqad etməlidir?
Deməli,
Raynerin təklif etdiyi yol problemi həll etmir, hətta onu bir
addım geri çəkir…
Cavid
Xalq Cəbhəsi.-
2014.- 11 yanvar.- S.10-11.