Görkəmli türkoloq
Ramiz Əsgərə həsr
olunmuş tədbir keçirilib
Ötən
həftənin sonunda AMEA M.Füzuli adına
Əlyazmalar İnstitutunun zalında Folklor İnstitutunun təşkilatçılığı
ilə tanınmış türkoloq, professor Ramiz Əsgərin
60 illiyinə həsr olunmuş tədbir keçirilib. Tədbiri
giriş sözü ilə Folklor İnstitutunun direktoru Muxtar
Kazımoğlu (İmanov) açıb, yubilyarın elmi
uğurları haqqında danışıb: «Ramiz Əsgərin
müxtəlif qəzetlərə redaktorluğu, Türkiyənin
«Hürriyyət» kimi nüfuzlu mətbu orqanında Azərbaycanı
təmsil etməsi, məfkurə, əqidə
jurnalistikasını ortaya qoyması, türk mədəniyyətinin
ən nadir nümunələrini dilimizə tərcümə
etməsi, sanballı elmi əsərlər yazması bu tədbirin
bayram səviyyəsində qeyd olunmasına əsas verir. Onun jurnalistikası Azərbaycançılıq,
dövlətçilik, türkçülük
jurnalistikasıdır. Elmə gəldiyi
qısa müddətdə R.Əsgər özünü
görkəmli türkoloq kimi tanıda bilib. O,
böyük bir əziyyətə qatlaşaraq təkcə
«Divani-lüğət-it-türk»ün tərcüməsi ilə
məşğul olmayıb, həm də onun biblioqrafik
göstəricisini, tənqidi mətnini hazırlayıb. O,
heç birimizin bacarmadığımız, Sabir Rüstəmxanlının
ifadəsi ilə desək, dərvişvari bir gediş elədi:
kitablardan haqqında oxuduğumuz, şəkillərini
gördüyümüz Orxon-Yenisey abidələrinin izi ilə
getdi. Monqolustana, Xakasiyaya, Tuvaya səyahət elədi. Türk məmləkətlərini
qarış-qarış gəzib, öz gözləri ilə
gördüyü qədim abidələri yenidən tədqiq
etdi, bu haqda kitab yazdı. R.Əsgər 40
tərcümə kitabının müəllifidir. Bunların bir hissəsi türkmən ədəbiyyatını
əhatə edir».
AMEA-nın
vitse-prezidenti, Ədəbiyyat İnstitutunun direktoru, akademik
İsa Həbibbəyli R.Əsgərin yaradıcı insan
olaraq özünəməxsus keyfiyyətlərini belə
xarakterizə edib: «O, ömrünün bütün mərhələlərini
ləyaqətlə keçmiş ziyalımızdır. Xatırlayıram, R.Əsgər «Vətən» Cəmiyyətinin
nəşri olan «Odlar Yurdu» qəzetinə rəhbərlik
edirdi. O illərdə bu qəzet həqiqətən Azərbaycanla
dünya arasında bir mətbuat körpüsü idi. Ramiz Əsgər dünyanın bir çox ölkələrində
yaşayan azərbaycanlıları kəşf etdi. «Divan»ı Azərbaycan dilinə çevirib çap
etdirmək tarixi bir işdir, Azərbaycan türkologiyasına
şərəfli bir xidmətdir. R.Əsgər
«Oğuznamə»ni, «Qutadğu bilig»i, Türkmən,
Krım-tatar, Orta Asiya ədəbiyyatından nümunələri
dilimizə çevirməklə çap etdirib. Bu və başqa işlərdə Ramiz Əsgərin
izi, böyük zəhməti var. O, bütün həyatını
bu şərəfli işə — Azərbaycan
türkologiyasının, ictimai fikrinin, milli məfkurəsinin
inkişafına həsr eləmiş görkəmli
ziyalımızdır. Türk
Dünyasında onu yalnız tanımırlar, həm də qəbul
edirlər. Ramiz həmişə Azərbaycan
türkologiyasını dünyada ləyaqətlə,
böyük elmi səviyyədə təmsil edib».
Türkoloq-alim,
professor Firidun Cəlilov R.Əsgərin
türkologiyadakı xidmətlərini yüksək dəyərləndirib,
bildirib ki, o, müxtəlif elm sahələrində
öncül olmaqla alim vətəndaşlığını
təsdiq edib: «Ramizin tərcümə etdiyi
M.Kaşğarlının «Divan»ı stolüstü
kitabımdır. O, həm də ciddi redaktordur». Professor
Əzizxan Tanrıverdi R.Əsgəri dilçi-türkoloq, ədəbiyyatşünas,
ensiklopedist alim kimi xarakterizə edib: «O, «Divan»ın tərcüməsini
ləyaqətlə başa çatdırdı».
AMEA
Əlyazmalar İnstitutunun direktor əvəzi Paşa
Əlioğlu da alimin əsərlərinin əhəmiyyətindən,
türk xalqları ədəbiyyatının
qarşılıqlı şəkildə öyrənilməsində
mövcud boşluğun doldurulmasına nail olduğunu söyləyib:
«R.Əsgərin ortaya qoyduğu mətnlər çox ciddidir.
Əsas məsələ insanın məqsədinin
aydınlığıdır. Ramizin
aydın vətəndaş mövqeyi var».
Araşdırmaçı
Ədalət Tahirzadə bildirib ki, sovet dövründə ADR haqqında ilk dəfə
sistemli şəkildə yazan Ramiz Əsgər olub: «Onun kitabları
onlarla dissertasiyaya qaynaq olacaq».
Professor Tərlan Quliyev bildirib ki, R.Əsgər
«Divan»ı tərcümə etməklə adını Azərbaycan
mədəniyyəti tarixinə həmişəlik yazdı. Profesor
Çingiz Abdullayev vurğulayıb ki, o, türk
dünyasının əsgəridir. Şair,
manasşünas alim Adil Cəmil tələbəlik dostuna
yeni-yeni uğurlar arzulayıb: «Qoy Ramiz Əsgərin ürəyi
həmişə beləcə türk sevdası ilə
döyünsün. Mən türk
dünyasının mənəvi mədəniyyətini Ramiz
Əsgərsiz təsəvvür etmirəm».
İlham Abbasov bildirib ki, R.Əsgər kitablarını
yuxusuz gecələrinin hesabına yazıb. Şair, alim
İslam Sadıq R.Əsgərin jurnalist və alim kimi ictimai
fikrə gətirdiyi yeniliklərdən danışıb.
Sonda çıxış edən Ramiz Əsgər
çıxışçılara, iştirakçılara təşəkkürünü
bildirib, yeni yaradıcılıq planları haqqında
danışıb.
M.Kaşğarlının
ünlü kitabı yüzillərdən o yana
Türk Dünyası haqqında ən dəyərli mənbələrdən
biridir. Bu yöndə araşdırmalar aparan
Ramiz Əsgər Mahmud Kaşğarlını dahi dilçi,
filoloq və ensiklopedist, türk ruhunun tərcümanı,
türk soysevərliyinin və türkçülüyün
bayraqdarı, türkologiyanın banisi kimi xarakterizə edir.
Çoxsaylı araşdırıçıların qənaətinə
əsaslanan R.Əsgər Kaşğarinin tarixdə ilk
türk-islam dövləti olan Qaraxanilər xanədanına mənsubluğunu
bildirir: «Onun babası Məhəmməd Yağan Təkin,
atası isə şahzadə Hüseyn Əmir Təkindir.
1055-56-cı illərdə M.Y.Təkinlə öz doğma
qardaşı, Şərqi Qaraxani hökmdarı Süleyman
Arslan xan arasında müharibə başlayıb, nəticədə
Süleyman Arslan əsir düşüb, Buğra xan Məhəmməd
Yağan Təkin Şərqi Qaraxanilər taxtını ələ
keçirib. 18 aylıq xaqanlıq dövründən
sonra hakimiyyəti könüllü olaraq böyük oğlu
Hüseyn Əmir Təkinə vermək üçün mərasim
təşkil edir. Ziyafətdə Məhəmməd
Buğra xanın kiçik arvadı taxta oğlu İbrahimi
oturtmaq üçün xaqanı və şahzadələrin
bir qismini zəhərləyir. M.Kaşğarlının
da atası zəhərlənib ölənlər
sırasında olur. Saray
çevrilişindən sonra əsir düşən xaqan
Arslan xan da boğularaq məhv edilir, xaqan İbrahim olur. M.Kaşğarlı təqibdən qurtulmaq
üçün Qərbi Qaraxani dövlətinin
torpaqlarına keçir. Yerini tez-tez dəyişir,
uzun müddət gizli həyat tərzi keçirir,
tanınmamaq üçün özünü alim və səyyah
kimi təqdim etməli olur».
Alimin
harada doğulması ilə bağlı mülahizələrə
toxunan R.Əsgər deyir: «Mahmud Kaşğarlının əyalət
şəhəri Barsğanda, yoxsa imperiyanın paytaxtı
Kaşğarda doğulması haqqında da biri-birinə zidd
fikirlər var. Akademik A.H.Kononov Kaşğarinin atasının
barsğanlı olduğunu, Kaşğara
köçdüyünü, Kaşğari nisbəsini alan Mahmudun ehtimal ki, burada doğulduğunu
yazır».
R.Əsgərin
qənaəti isə belədir: «Mahmud Kaşğarlı həqiqətən
Barsğandan bəhs edərkən «Bu şəhər Mahmudun
atasının şəhəridir» — deyə yazıb. Ancaq buradan nə anlaşılır?
Barsğanda doğulmaq, yoxsa bir əmir (vali) kimi
Barsğanı idarə etmək: Qaraxani şahzadəsi
Hüseyn Təkinin bu mənada barsğanlı olması şərtidir.
Əslində o, bütün ölkənin sahibi
idi. Bu sülalənin
başçılığı altında türklər 922-ci
ildə Buxaranı Samanilərdən alıb, 999-cu ildə
bütün Mavərvaün-nəhri zəbt edərək
Samani dövlətinə son veriblər. Şübhəsiz,
Hüseyn Təkin də bu savaşlarda fəal iştirak edib».
R.Əsgər
bu qənaətdədir ki, bir qələm əhli olaraq
«Kaşğari» nisbəsini qəbul etməsi onun heç də
mütləq Kaşğarda doğulması demək deyil,
burada böyümək, yaşamaq, oxumaq da bunun
üçün kifayətdir: «Bir xanədan üzvü kimi
ağası olduğu imperiyanın paytaxtının
adını daşımaq onun haqqıdır. Hətta
kiçik bir şəhər və ya kənddən
çıxmış sənətkarlar da çox vaxt iri və
məşhur şəhərlərin adını nisbə
olaraq alıblar».
M.Kaşğarlı
dövrünə görə mükəmməl təhsil
alıb: «Həmin dövrdə Kaşğarda çoxlu məktəb
və mədrəsənin mövcud olduğu haqda tarixi məlumatlar
mövcuddur. Onun Səmərqənddə, Hişapurda və
Buxarada oxuduğu haqqında məlumatlara da rast gəlirik. Deməli, Kaşğari bu yerlərdə olub.
O, buralara yerli türk ləhcələrinin xüsusiyyətlərini
öyrənmək üçün gələ bilərdi. Ancaq o dövrdə Hişapurda türk yaşamaması
belə qənaətə gəlməyə əsas verir ki,
Kaşğari bu yerlərə təhsil almaq üçün
gəlib. Kaşğari dövrünün bir çox
elmlərini mükəmməl şəkildə öyrənib,
o zamanlarda mədrəsələrdə tədris olunan
riyaziyyat, hesab, həndəsə, astronomiya, dil, ədəbiyat,
tarix, coğrafiya, fəlsəfə, hüquq, təbabət,
ilahiyyat, pedaqogika, psixologiya, hərb sənəti, məntiq,
siyasət, etika və başqa elmləri öyrənib. Eləcə də o, bir neçə dili mükəmməl
bilirmiş».
Kaşğarlının doğum, ölüm tarixi ilə
bağlı müxtəlif mülahizələr olsa da, Ramiz
Əsgər onun 1008-ci ildə anadan olması, 1105-ci ildə vəfat
etməsi mülahizəsini doğru sayır. Mahmud Kaşğarinin qəbrinin
tapılmasının maraqlı tarixçəsi haqqında
danışır: «1983-cü ildə Çinin «Sinxua» agentliyi
Urumçi müxbiri Van Yufu tərəfindən göndərilən
«Mahmud Kaşğarinin qəbri tapıldı»
başlıqlı teleqram yaydı. Əslində
qəbrin yeri hələ 1930-cu ildən məlum idi. 1957-ci ildə Urumçi muzeyinin əməkdaşı
İsmayıl Mahmud Kaşğarlının Opalda dəfn
olunduğunu qeyd etmişdi. Ən sonda isə 700 il öncə tərtib edilmiş bir torpaq alqı-satqı
sənədində və 1836-cı ildə Emin Həsən
Qazi tərəfindən yazılmış bir vəqfiyyə sənədində
Mahmud Kaşğarlının adına rastlandı. Məzarın yeri dəqiqləşdirildikdən
sonra hökumətin xüsusi qərarı ilə 500 min
yuanlıq büdcə ayrıldı, Mahmud
Kaşğarlının qəbri üzərində möhtəşəm
türbə tikildi. Kaşğarinin qəbrinin
yanında təqribən min yaşı olan «hay-hay tərək»
adlı qocaman qovaq ağacı ucalır. Rişəsini
türk torpağından alan bu ağac
neçə yüz ildən bəri tarix boyu gəlib
keçmiş ən böyük türklərdən birinin məzarına
keşik çəkir».
«Divani-lüğət-it-türk» əsərini Mahmud
Kaşğarlı 1074-cü ildə yazıb. Lüğətdə
9 mindən çox söz verilir, hansı yarımqrupa aid
olduğu göstərilir. Bu, ortaq türkcə ilə
bağlı tədqiqatçılara ciddi qənaətlər
verəcək: «Bu əsər əlimizdə olmasa, «Dədə
Qorqud dastanları»nı, «Kutaqdu-bilik»i və
başqalarının yaxşı oxuyub anlaya bilmərik. Bu əsər
min il əvvəlki Türk
Dünyasının aynasıdır. Lüğətdəki
bütün titullar, ləqəblər, kişi,
qadın adları, flora, fauna, silah, parça adları, saray
titulları, bir sözlə, hər sahəyə aid adlar orada
var. Kaşğarlı öz dövründəki bütün
sözləri lüğətinə yazıb: «Bu, elə-belə
yox, ensiklopedik lüğətdir. Burada 318 atalar
sözü verilib. Bu, o dövrdən
soraqvermə baxımından çox böyük xəzinədir.
240 beyt və bənd şeir, 40-a yaxın yemək,
içki reseptləri verilib. Bunlar türk
mədəniyyəti tarixi üçün əvəzsiz xəzinədir.
Bu əsərin orijinalı 1914-cü ildə
tapılıb, 1915-1917-ci illərdə İstanbulda nəşr
olunub». Bir neçə il əvvəl
Azərbaycanda işıq üzü görən kitabın
birinci cildi 512, ikinci, üçüncü cildlərinin hər
biri 400, dördüncü cild isə 752 səhifədir. Kaşğarlı uyğur, oğuz, qıpçaq,
türkmən, qırğız, yağma və başqa
türk soylu xalqları Türk adı altında birləşdirən
bir türkoloq sayılır. Türklərin
yaşadıqları ölkələri, şəhərləri,
kəndləri tanış edən, təfərrüatlı
məlumat çatdıran qiymətli əsəri xəritə
ilə də Türk coğrafiyaşünası adına layiq
görülüb.
Uğur
Xalq Cəbhəsi.-
2014.- 14 yanvar.- S.14.