1937-ci ildə fikir və söz azadlığına qarşı terror

Repressiya görkəmli söz adamlarını — şair və yazıçıları məhv elədi

II yazı

Ötən sayımızda fikir və söz azadlığına qarşı 1937-ci il hadisələrində Azərbaycan ziyalılarının üzləşdiyi

faciəvi məqamlar haqqında yazı təqdim etmişdik. Professor Bədirxan Əhmədov bildirir ki, bütün bu mürəkkəbliklər repressiyanın xarakterini açmağın, Azərbaycan ədəbi prosesində oynadığı məşum rolu ortaya çıxarmağın asan olmadığını göstərir: «Birdən-birə 1937-ci ildə siyasi hərarətin bu qədər qalxması, cəmiyyətdə «kim kimi» məsələsinin qarşıda kəskinliklə dayanması cəmiyyətin özünün deyil, siyasi hakimiyyətin problemi idi. Bu gün dost olan sabah «düşmən»ə və yaxud əksinə çevrilə bilərdi. Dünən «nazir», MK katibi olan bu gün «terrorçu», yaxud «imperalizm agenti», «müsavatçı», «millətçi», «pantürkist» və ya «panislamist» kimi damğalanırdı. Bu istiqamətdə keçirilən tədbirlər yalnız şəxsiyyətlərə qarşı yönəlmir, xalqın milli-mənəvi, mədəni genosidinə səbəb olurdu; tarixi mədəniyyət abidələri dağıdılır, yüzillərlə yaşı olan məscidlər, minarələr, abidələr uçurulur, qiymətli əlyazma və kitablar yandırılır. Kommunist S.M.Kirova qarşı terror ölkədə «əksinqilabçılar»a, «millətçilərə» (müxalifət yox idi) qarşı mübarizəni bir qədər də gücləndirir. «Xalq düşmənləri»nin aşkarlanması prosesi Azərbaycanın bütün ərazisində həyata keçirilir və xalqın başı üzərində «qara kabus» dolaşmaqda davam edir. Əvvəlcə elə Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin yaradılmasında «müstəsna» xidmətləri olan Ə.Qarayev, S.M.Əfəndiyev, Q.Musabəyov, H.Sultanov, D.Bünyadzadə, R.Axundov həbs edilir, mətbuatda onların «xalq düşməni» obrazı yaradılırdı. Ayrı-ayrı şəhər, rayon zəhmətkeşlərinin bütün detallarına qədər hazırlanmış mitinqlərində bu insanlara «lənətlər yağdırılır», onların məhkum olunmasını tələb edir, yaxud əgər həbs olunmuşsa, bu hərəkəti «alqışlayırdılar». Bütün ölkə üzrə fasiləsiz mitinqlər gedir, hər gün yeni məhkəmələr qurulurdu».

Araşdırmaçı hesab edir ki, yaradıcılıq təşkilatlarında da eyni ab-hava davam edirdi; ittifaq üzvləri bir-birinə qarşı qaldırılır, iclas və plenumlarda yaradıcılıq işindən daha çox siyasi mövqe ortaya qoyulurdu: «Azərbaycan ədəbi mühitində repressiya hərarəti 1937-ci ilin əvvəlindən yüksəlir. Yazıçılar İttifaqının iclası (28 yanvar) özünün siyasi fonunun kəskinliyi ilə əvvəlkilərdən fərqlənir. Yazıçılar «antisovet trotskiçi, ziyançı, diversiyaçı, cəsus» və s. haqqında danışaraq bu cür hadisələrə nifrət hisslərini bildirirlər. İclasın axırında qərar qəbul edilir. Qərarda deyilirdi: «Biz insan ruhunun mühəndisləri (bu ifadə İ.V.Stalinə məxsus edilirdi) olan yazıçılar Stalin adı ilə nəfəs alır, Stalin epoxası ilə qidalanırıq. Biz Stalinizmi canımızdan artıq sevirik, ona qarşı qalxan xain, murdar və çirkin əllərin kəsilməsini onun həyatına terror hazırlayan zəhərli ilanların başının kəsilməsini tələb edirik. Biz yazıçılar gələcək əsərlərimizdə sinfi düşmənlərin bu həyasız metodlarını bədii obrazlarla ifadə edərək onların bütün qalıqlarını ifşaya qalxacağıq».

Həmin ilin martında Yazıçılar İttifaqında keçirilmiş plenumda 4 məsələ müzakirəyə qoyulmuşdu. H.Cavid məsələsi, M.Müşfiq məsələsi, Ə.Cavad məsələsi, Y.Vəzir məsələsi. Plenum üç gün davam etmiş, demək olar, bütün yazıçı və şairlər özünütənqid ruhunda çıxış etmişdilər. Şübhəsiz, əsas tənqid hədəfləri H.Cavid, M.Müşfiq, Ə.Cavad və Y.Vəzir olur. Bu da plenumun gündəliyindən irəli gəlirdi. H.Cavid haqqında tənqidi fikirlərdən biri belə idi: «Yazıçılar içərisində Azərbaycanın həyatı ilə daha az maraqlanan və Azərbaycan əməkçilərinin mübarizəsinə yad olan əsərlər yazmaqdan əl çəkməyən Hüseyn Caviddir. Biz bilirik ki, Hüseyn Cavid burjua romantizminin məktəbində yetişib. Bununla bərabər, o, Azərbaycan sovet və partiya təşkilatlarının onun üçün yaratdığı imkanlara və hətta əsərinə verdiyi mükafatlara baxmayaraq, yenə Azərbaycan əməkçilərinin mübarizəsinə dair bir şey yazmayıb». Bütün çıxışlar əsasən tənqidi notlar üzərində qurulsa da, sənətkarlar haqqında müsbət fikirlər də səslənirdi: «Bununla belə Cavidin ikinci əhəmiyyətini qeyd etmək lazımdır. O, bizim kinoya gəlib qeyd etmiş ki, o, «Koroğlu» teması (burada H.Cavidin yazmaq istədiyi «Koroğlu» nəzərdə tutulur-B.Ə.) üzərində işləmək istəyir. Söz ustası Cavid kino üçün müəyyən iskeleti olan inqilabi nöqteyi-nəzərlə bizim xalqın inqilab mübarizəsini göstərən bədii əsərin üzərində danışmaq istəyirəm…» Maraqlıdır ki, bütün tənqidlərə baxmayaraq ədəbi cameənin Cavidə şəxsi münasibəti həmişə yaxşı olub, ona böyük hörmətlə yanaşılıb.

Y.V.Çəmənzəminli «Studentlər» romanını «kontrevolyunsion» mahiyyətli əsər hesab edənlərə özünümüdafiə məqsədilə deyirdi: «İndi bu gün Oktyabr inqilabının XX illiyinə aid iki əsər hazırlayıram. Birisi Vaqif dövrünə aid 15 peçatlıq list romandır (sonralar «Qan içində» adı ilə dərc olunan əsərini nəzərdə tutur-B.Ə.). İkinci, Mingəçevir məsələsi barəsində ən aktual məsələdir. Mən zənn edirəm ki, aktual sahədə nə qədər əsər yazmışam, hamıdan yaxşı olacaqdır». Çıxış edənlərin əksəriyyəti H.Cavid, Ə.Cavad, Y.Vəzirə olan münasibətdən fərqli olaraq M.Müşfiq yaradıcılığına qayğı ilə yanaşmağın vacib olduğunu vurğulayıblar. Hətta plenumda iştirak edən MK nümayəndəsi Ayna Sultanova özü Müşfiq haqqında müsbət fikirlər söyləmişdi. Plenumun ikinci günü (19 mart) M.Müşfiq öz çıxışında «dərin bir səmimiyyətlə» özünün keçmiş səhvlərini «etiraf etmiş» və özünü yenidən qurmaq istədiyini söyləmişdi.

Ən maraqlı cəhətlərdən biri-plenum iştirakçılarının həmin gün axşam xalq xanəndəsi Xanın konsertinə birgə getmələridir. Göründüyü kimi, Yazıçılar İttifaqının bir neçə gün (18-21 mart) davam edən plenumu qərəzli tənqidlər, ittihamlarla yanaşı mədəni tədbirlərlə də müşayiət olunur. Daha bir neçə ay keçir, ədəbi təşkilatda repressiyanın aparılması üçün məqam gözlənilir. Belə bir məqam Azərbaycan K(b)P XIII qurultayında reallaşır. İyunun 3-də M.F.Axundov adına Opera və Balet Teatrının binasında öz işinə başlayan qurultayda M.C.Bağırov S.M.Əfəndiyev, H.Sultanov və başqalarını «əksinqilabçı», «xalq düşməni» elan edir. O, öz nitqində Yazıçılar İttifaqını da yaddan çıxarmır: «Bir baxın, Yazıçılar İttifaqında kimlər əyləşmişdi: hazırda ifşa edilmiş Hüseyn Cavid, Əhməd Cavad, Mikayıl Müşfiq, Əli Nazim, Böyükağa Talıblı, Tağı Şahbazi, Əhməd Triniç və başqa əclaflar! Xalqın qəddar düşməni Ruhulla Axundov nüfuzundan istifadə edərək Yazıçılar İttifaqını bərbad vəziyyətə salmışdı».

1937-ci ildə M.Bağırovun məşhur məruzəsində adları çəkilən yazıçıların aqibəti haqqında danışan araşdırmaçı bildirir ki, qurultayda adı çəkilən yazıçılar artıq NKVD əməkdaşları tərəfindən həbs edilərək ağır işgəncələrlə sorğu-sual edilirdi: «Yazıçılar barəsində isə qəzetlər düşmən obrazında yazılar dərc edirdi. Hakim partiyanın orqanı olan mətbuatda kəskin məqalələr yazılırdı. «Ədəbiyyat qəzeti» də bu «yarışdan» geridə qalmır, «Azərbaycan Sovet Yazıçılar İttifaqını hər cür əksinqilabi millətçi, müsavatçı tör-töküntüdən təmizləyəlim!» hökmü verilirdi. «Təmizliyə başlanmalıdır», «Sonadək ifşa etməli», «Səhvlərimiz haqqında», «Sıralarımızda düşmənə yer yoxdur», «Amansız olmalı» məqalələrində isə NKVD-nin həyata keçirdiyi təmizləmə işləri təqdir olunaraq ictimai rəy formalaşdırılırdı. Q.Rıklinin «Pravda» qəzetində (8 iyun 1937) dərc olunan «Düşmənin hiylələri» baş məqaləsi isə bütünlüklə Azərbaycan Yazıçılar İttifaqına həsr olunmuşdu. Ölkənin bir saylı mətbuatının Azərbaycana, eləcə də Yazıçılar İttifaqında düşmən axtarışına məqalə həsr etməsi komandanın MK-dan verilməsini göstərirdi. Məqsəd İttifaqda nifaq yaratmaq, yaxud mövcud nifaq alovunu daha da alovlandırmaq idi: «Trotskiçi və müsavatçı Ruhulla Axundov (qatı kommunist, antitürkçü R.Axundov hara, müsavatçılıq hara? — B.Ə.) mədəniyyət cəbhəsində uzun zaman nəzarətsiz olaraq istədiyini etmişdir. O, Elmlər Akademiyasının Azərbaycan filialının başçısı olmuş, İncəsənət İşləri komitəsinə rəhbərlik etmiş, Yazıçılar İttifaqına ağalıq etmişdir. O, bütün bu təşkilat və idarələri öz adamları ilə gizli və açıq düşmənlə zibilləmişdir».

Milliyyətcə rus olan müəllif Yazıçılar İttifaqında olan ziddiyyətləri o qədər «dərindən bilirdi» ki, İdarə Heyətində mövcud olan iki qruplaşmadan bəhs edir və onların tezliklə birləşərək müsavatçıları ifşa etmələrini məsləhət görürdü: «Burada, əsasən S.Vurğun hədəfə götürülür və onun «Bakı olimpində» birinciliyi əldən vermək qorxusu altında olduğu bildirilir. Bir neçə gün sonra yazıçıların baş tutan yığıncağında isə ittifaqın rəhbərləri S.Şamilov və S.Vurğun, sabiq rəhbəri M.K.Ələkbərlinin işləri qənaətbəxş hesab edilməmişdi. İttifaqın sədri S.Şamilov və katibi S.Vurğun «Onlara tapşırılan işi aparmağı bacarmadıqlarına görə (və ya «xalq düşmənlərini ifşa etmədiklərinə görə? — B.Ə.) vəzifələrindən azad olunurlar. S.Vurğun yeganə Azərbaycan şairidir ki, onun məsələsi respublikada deyil, SSRİ Yazıçılar İttifaqında müzakirə edilmiş, müşavirə onun İttifaqın üzvlüyündə qalmasında israrlı olmuşdu. İclasda S.Vurğunun keçmişi təftiş olunmasına rəğmən «Rus poeziyası antologiyası»nın tərcüməçilərindən biri olması, Lenin ordeni alması və s. bağlı yazıçıların onu müdafiə etməsi müzakirənin müsbət sonuna gətirib çıxarır. Bununla belə, repressiya olunmaq təhlükəsi S.Vurğunu ömrünün sonlarına qədər tərk etməmişdi.

Respublikanın 1-ci şəxsi Azərbaycan KP-nin 19-cu qurultayında (1952) yüksək tribunadan S.Vurğunun sözünü kəsərək «Sən ləngimədən kommunizmin əlifbasından başlamalısan, yoxsa məhv olacaqsan» deməsi şairə qarşı repressiyanın sovuşmadığını göstərirdi. Yada salaq ki, cəmi iki il əvvəl Heydər Hüseynov M.C.Bağırovun göstərişi ilə məhv edilmişdi. Ümumiyyətlə, Yazıçılar İttifaqında «düşmən axtarmaq» (həm də tapırdılar!), «agent», «pantürkist» tapmaq, «müsavatçı» aşkara çıxarmaq tendensiyası bir müddət davam etmişdi. Repressiya olunan şair və yazıçıların istintaq sənədlərini araşdırarkən sağ qalan yaradıcıların bəzilərinin adının bu sənədlərdən keçdiyini görmək olur. Onların da təşkilatın üzvü olduqları iddia edilir. Lakin hansısa səbəblərə görə onlar repressiyadan yaxa qurtara bilmişdilər».

Uğur

Xalq Cəbhəsi.- 2014.- 14 yanvar.- S.11.