Güney Azərbaycanda çağdaş ədəbiyyatın durumu

«Çağdaş nəsrimiz demək olar, hələ bağımsız deyil»

I yazı

İranda yeni və modern üslublarla yaranan hekayə janrları Mirzə Fətəli Axundzadənin Azərbaycan türkcəsindən farscaya tərcümə olunan hekayələri ilə başlandı. Onun «Aldanmış Kəvakib»i Mirzə Cəfər Qaracadaği tərəfindən tərcümə olunub, İranın ədəbi yaradıcılığını öz etgisi altına aldı. Onun ardınca Hac Zeynalabdin Marağayi «Səyahətnameyi İbrahim bəy» və onun ardınca gələnlər kitablarını çap edərək İranda yeni hekayə yazma tarixinin təməlini qoydular.

Güney Azərbaycanda çağdaş nəsr termini genəllikdə Məşrutədən bəri nəzərdə tutulur. Məşrutə dönəmində Təbriz və Azərbaycanın fərqli yerlərində nəsr yazanlar çox az olub. O zamanlar Güneydə genəllikdə siyasi dərgi və qəzetler çap olurdu. Onların ən önəmlisi Cəlil Məmmədquluzadənin «Molla Həsrəddin» jurnalı olub. Mirzə Cəlil «Molla Həsrəddin»də o zamanın kənd həyatını təmsil edən «Xanın təsbehi» adlı hekayəsini çap etdirdi. Bu əsər də İranda olan çox yazarların yaradıcılığına təsirini göstərdi. Mirzə Cəlil bu hekayədə Azərbaycan kəndlilərinin xan zülmündən cana doyduqlarını və xurafatla yaşamasını təsvir edib. Bu əsərin məzmunu illər boyu oxucular tərəfindən yaxşı qarşılandı.

«Molla Həsrəddin» jurnalından sonra Əhməd Bəsirət «Molla Əmu» adlı başqa bir türkcə dərgi buraxdı. O, bundan əlavə «Heyvanların murafəəsi» adlı 110 səhifəlik bir kitab da çap etdi. Bu kitabda təmsillər toplanıb. Bundan 2 il sonra Mirzə Həsən Rüşdiyyənin kiçik hekayələrdən ibarət kitabı çap olundu.

Bu kitablarda təqdim olunanlar Təbriz şivəsindədir və genəllikdə dil yerli dildir. Bu əsərlər bu gün ədəbiyyat alimləri terfindən Güney Azərbaycanda çağdaş nəsrin başlanğıcı olaraq sayılır. Bu əsərlərlə yanaşı xeyli fars dilində yazan Türk yazarlarımız da olub, Güney Azərbaycanda dünya miqyaslı şöhrət qazanan əsərlər yaranıb. Bu dövrdə Təbrizin görkəmli yazıçısı Qulamhüseyn Sədi «Bəyəl əzalıları» adlı kitabını yayımladı.

Bu əsər Azərbaycanın kənd həyatı mövzusundadır. Bu dövrdə habelə Səməd Behrənginin «Balaca Qara Balıq» adlı əsəri də dünya şöhrətli bir əsər kimi ortaya çıxdı. Səməd Bəhrəngi İranda uşaq ədəbiyyatının banisi olaraq hekayələrini uşaqlar və yeniyetmələr üçün yazsa da, onun təmsil və istiarə ilə dolu hekayələri bütün gənclər və yaşlılar tərəfindən də alqışlanıb.

Bizim çağdaş nəsrimiz demək olar, hələ bağımsız olmayıb. Meyar dil olmadığından dolayı, elmi baxımdan dildə problemlər var. Onun üçün nəsr dilimiz ya Türkiyədən etgilənib, ya da Quzey Azərbaycandan. Genəllikdə ədəbiyyatın özəlliklə düz yazı əsərlərinin yaranması üçün bir dil gərəkdir. Bir ulusun ruhu onun sənət türlərində, özəlliklə ədəbiyyatında imkanlarını kəşf edib özünü göstərə bilər. Bu baxımdan biz yeni bir dalğanın ortaya çıxmasına tanıq oluruq. Bu gün şairlərimizin yanı sıra çoxlu düzyazı yazanlarımız da ciddi formada çaba göstərirlər. Güneyin içi və dışında olan yazarlarımızın fərqli əsərlərini görməkdəyik: Vali Gözətən, Eyvaz Taha, Nasir Mənzuri, Məmməd Riza Ləvayi, Həmid Arğış və çoxlu başqa gənc yazarlarımız yaradıcılıqla məşğuldurlar.

«Güney Azərbaycanda bu gün qlobal düşünüb milli dildə yaratmaq çox önəmlidir. Milli dilimizdə yaranan yeni ədəbiyyat dalğasının alt yapısı hazırlanmaqdadır. Bu olayı daha da gücləndirmək üçün tərcümə işinə diqqət yetirmək gərəklidir. Yəni dünyanı öz dilimizdə oxumaq bizim üçün çox vacibdir. Çağdaş düşüncələri oxuyub öyrənmək və dünya sənətinin əldə etdiyi uğurlardan faydalanmaq bu yolda əlimizdən tutacaq».

XX yüzilin başlarından etibarən rus istilaları nəticəsində Azərbaycan ədəbiyyatı iki qola ayrıldı. Bunlardan Quzey Azərbaycan ədəbiyyatı rus etgisi altında formalaşarkən, Güney Azərbaycan ədəbiyyatı da klassik çərçivə içində sönükləşib, bir təqlid ədəbiyyatı halını aldı. Bunun yanı sıra xalq ədəbiyyatı çox canlı formada təkamülünü sürdürməkdə olub. Aşıq şeirinin yanında xalq dastanları, nağıllar, lətifələr, tapmacalar və bayatı kimi sözlü ədəbiyyat türləri irəli səviyyədə olub. Klassik ədəbiyyat getdikcə zəifləməklə yanaşı özəlliklə Güney Azərbaycanda davam edib.

Klassik ədəbiyyat türlərindən qəzəl və özəlliklə mərsiyənin Azərbaycan ədəbiyyatında özəl yeri olub: Dilsuz, Raci, Purqəm, Şuai, Ahi və Moqbel XIX yüzilin önəmli mərsiyə şairlərindən olublar. Güney Azərbaycanda yeni ədəbiyyatın ilk təmsilçiləri arasında Əbdülrəhman Talıbov, Zeynalabdin Marağayi və Mirzə Ağa Təbrizi öndə gedən şairlərdən olublar.

XX yüzilin başında azərbaycanlılar gözlərini dünyaya çevirdilər, olub keçənlərin işığında gələcək üçün hazırlanmağa başladılar. Türkiyə mətbuatı ilə alış-veriş sonucunda dildəki yaxınlaşma ilə yanaşı ədəbi və siyasi münasibətlər də gəlişmiş oldu. Bu illərdə Azərbaycan ədəbiyyatı Türkiyə ədəbiyyatı ilə paralel olaraq gəlişərkən iki fərqli düşüncənin də etgisindən uzaq qalmamışdı. Bunların biri islamçılıq, o birisi də sosial cərəyan olmuşdu.

Bu dönəmin tanınmış simalarından Cəlil Məmmədquluzadə, Mirzə Ələkbər Sabir, Əliqulu Qəmküsar və Əli Nəzmidən ad aparmaq olar. Genəllikdə XX yüzildə Azərbaycan şairləri, dünya, özəlliklə çevrədə baş verən olaylardan etgilənib siyasi, toplumsal və gerçək şeirə yönəlib, şeiri bir arac kimi ulusal oyanış uğrunda qullanmışlar. Demək, bizim şeirimiz Məşrutə dönəmindən bu yana toplumsallaşmaqla yanaşı, çağdaşlaşıb, ancaq bütövlüklə modernləşə bilməyib.

Güney Azərbaycanın yeni şeiri Həbib Sahir ilə başlayıb. Yəni Həbib Sahir yeni şeirin ortaya çıxmasında ilk addımlar atıb, cəsarətli şeirlər yazıb. O, 1914-cü ildə «Sayeha» («Kölgələr») adlı kitabını və 2 il sonra «Şəqayeq» adlı kitabını sərbəst şeirlər formasında yayımladı. Bu zaman hələ Nima Yuşicdən xəbər yox idi.

Bu kitablarda həm məzmun yeni idi (siyasiləşmə), həm də şair, gerçəkçi bir şairdir (Sevgili göydə deyil, bəlkə yerdədir). Demək, Həbib Sahir şeiri göydən yerə endirdi. O, yeni sözləri yeni qəlibdə söylədi və bizim həm siyasi şeirimizi, həm satirik şeirimizi, həm də həmasi şeirlərimizi canlandırmaqda böyük addımlar atdı.

O, keçmişə tənqidlə baxan şairlərimizdən oldu. Bu son 60 il sürəsində İranın çoxlu şairləri həmfikir və düşüncə baxımından, həm də forma baxımından Sahirdən etgiləniblər. Yəni XX yüzildə Güney Azərbaycan ədəbiyyatının böyük simalarından biri Həbib Sahir olub ki, Türk dünyasında da önəmli şairlərdən birisi sayılır.

İranda fars dili və ədəbiyyatı qarşısında, Türkcə uzun illər boyunca susarkən son dönəmdə çağdaş türk ədəbiyyatının ən böyük şairi Şəhriyar yetişdi. Şəhriyarın yaradıcılıq dönəmlərindən ən son və önəmli mərhələ 1950-72-ci illərdir. O, bu illər arasında Türk dilində olan şeirlərini və bir sözlə, onu dünya şairi kimi tanıtdıran əsərlərini yaratdı: «Heydər Babaya salam» (1954), «Türkün dili» (1969), «Məmməd Rahimə məktub» (1967), «Səhəndiyyə» (1967-70).

Şəhriyar romantik və gerçəkçi bir şairdir. O, şeirlərinin məzmununu gerçək həyatdan alıb, xalqın anlaya biləcəyi sadə və doğal bir dildə ifadə etmişdi. Onun söz xəzinəsi geniş olduğu üçün deyimlərə də geniş yer ayırıb və xalq ədəbiyyatındakı axıcı və sadə üslubu baharı ilə qullanıb.

Şəhriyar İranda farsca qarşısında yox olmağa üz tutan Türk dilini, «Heydər Babaya salam» əsəri ilə əbədi olaraq ayağa qaldırıb, başını göylərə çatdırdı.

Məlihə Əzizpur

Xalq Cəbhəsi.- 2014.- 22 yanvar.- S.14.