Qan yaddaşımız

Xalqımızın düşüncəsinin təməlində insana, xalqa, bəşərə dərin sevgi var

Yüzillərdir Azərbaycanda əmin-amanlıq şəraitində yaşayan müxtəlif xalqların nümayəndələrinin əsas etnosun — Azərbaycan türklərinin onlara bənzərsiz insansevərlik nümunəsi göstərməsindən razılıq edir, dünyanın plüralçılıq, fikir azadlığından artıq olan bu gerçək, həqiqi yanaşmanı dünyanın özündən razı dövlət və xalqlarına nümunə göstərir. Bu yanaşmanın köklərinə varanda aydınca görmək olur ki, sözügedən xüsusiyyət, insani yanaşma Azərbaycan Türklərinin bir millət olaraq halındadır.

İslamaqədərki Azərbaycan türk mədəniyyətini sistemli şəkildə araşdıran professor Elmədin Əlibəyzadə mənəvi mədəniyyətimizin, ciddi, məntiqli, insansevər inancımızın kökünün daha qədim dövrlərə gedib çıxdığını bildirir: «Azərbaycan mədəniyyətini ümumtürk mədəniyyətindən ayrı, təcrid edilmiş şəkildə təsəvvür etmək olmaz. Azərbaycan mədəniyyətinin tarixi kökləri çox qədimlərə, Şumer mədəniyyətinə gedib çıxır. Ötən yüzilin araşdırmaları göstərdi ki, dünya sivilizasiyasının əsasları Şumerdən başlanır. Şumerlər müasir türk xalqlarının əcdadlarıdır. Dünyanın məşhur alimləri bu barədə fikirlər söyləyiblər. Amerika alimi S.Kramerin «Tarix Şumerdən başlanır» adlı məşhur əsəri var. İnsanlıq məhz şumerlərlə başlayır.

İnsanlıq — dili, mədəniyyəti, yüksək ali əxlaqı olan xalq, insan toplusu deməkdir. Dünyanın məşhur alimləri — fransız alimi E.Reklü, alman alimi Q.Vinkler, polyak alimi Z.Kasidoloki, ingilis alimi Vulli, türk alimi Əhmet Cavad, rus alimi Reder və başqaları bu fikirlə həmrəydirlər. Məlum olur ki, ilk dəfə din də qədim Şumerdə yaranıb. Maraqlıdır ki, qədim Şumerdə tapılan mixi oxşəkilli yazıların içərisində olan mətnlərdən biri «Kainatın və insanın yaranması haqqında mif»dir. Dünyanın bütün tanınmış alimləri bu qənaətdədir ki, bu, türk mədəniyyətidir. Oljas Süleymenovdan başlamış türk alimlərinə qədər şumerlərin sözlərilə müasir türk xalqlarının sözləri müqayisə edilib, 300-dən artıq söz ortaya çıxarılıb».

Zərdüşt haqqında danışan araşdırmaçı deyir ki, onun yaşı e.ə. VII-VIII, hətta IX minilliklərə gedib çıxır:

«Bu fikri təkcə bir nəfər demir. Zərdüştçülük Midiya dövlətinin ideoloji-dini əsasları olub. Heç şübhəsiz, bundan əvvəl Turan, eləcə də başqa türk dövlətlərinin də ideologiyası bu olub. Midiya süquta uğrayandan sonra farslar Zərdüştçülüyü dövlətin ideoloji əsası kimi qəbul ediblər. Farslar Zərdüştün ardıcılları olan muğları öz tərəflərinə çəkiblər. Muğların razılaşmasının səbəbini belə izah etmək olar: hər şeydən əvvəl burada məcburiyyət olub. Heç olmasa dinləri yaşayacaqdı. Qaldı ki, farslaşdırma məsələsinə, farslar özlərinə qədər mövcud olan dini ideyaları, təsəvvürləri, rəvayətlərin hamısını götürüb qədim pəhləvi dilinə çeviriblər. Qədim «Avesta» dilində olan bütün sənədləri yandıraraq məhv ediblər, özlərindən yeni rəvayətlər uydurublar. Guya Zərdüşt filan hökmdarın vəziri olub və s. Onun yaşının azaldılması da buradan başlayıb. Əgər Makedoniyalı İsgəndər «Avesta»nı yandırmasaydı, eləcə də Midiya kimi böyük dövlətçiliyimizi əlimizdə saxlasaydıq, hər halda dünyanın durumu indikindən çox yaxşı olardı. İsgəndərin «Avesta»nı yandırması çoxdan tarixə çevrilib, ancaq bu gün də Qərbin Şərqə münasibəti mahiyyətcə əvvəlki kimidir. Qərb bütün tarix boyu Şərqə yuxarıdan aşağıya baxıb. Ağlına gəlməyib ki, bütün mədəniyyəti Şərqdən götürüb. Sanki özünə sığışdırmır ki, necə yəni mənim bütün mədəniyyətimi Şərq verib? İsgəndər «Avesta»dan yandırdığını yandırıb, saxladığı parçaları isə tərcümə edib, bununla da yunan mədəniyyətinin, fəlsəfəsinin inkişafına xidmət göstərib. Makedoniyalı İsgəndərin yandırdığı «Avesta» kitabı IX yüzildə artıq muğlar tərəfindən bərpa olunmuşdu. Muğlar İrana, Hindistana — görünməz yerlərə qaçmışdılar. «Avesta» 21 kitabda cəmləşmişdi. İndi əlimizdə «Avesta»nın çox az bir hissəsi qalıb. «Avesta» bütün tufanlardan üzüağ çıxdı, bu gün də yaşayır. Dünyanın müxtəlif yerlərindən tapılmış qədim soraqlar «Avesta»nın möhtəşəmliyini bir daha sübut etdi. 1924-cü ildə Fransanın Lazzel vilayətində yaşayan bir mülkədar öz torpağını becərərkən yerdən çoxlu kitabələr çıxır. Kitabələrdən birinin üzərində keyik şəkli (ceyran balası) və yazı tədqiqatçıların diqqətini özünə cəlb edir. 1993-cü ildə Fransanın universitetlərindən birində bu məsələ beynəlxalq səviyyədə müzakirəyə çıxarılır. Dünyanın hər yerindən ora türkoloqlar dəvət edilir. Sübut olunur ki, bu yazının dili qədim türkcədir. Yazılar Orxon-Yenisey, habelə latına keçiddir. Yazının tarixi 4500 ildir. Hələ bu fikrin əleyhinə çıxan olmayıb. Həmin o keyik üzərindəki yazı müasirləşdirilib: «Atəşə tapınaraq vahid tanrını qəbul etdilər». Deməli, 4500 il bundan əvvəl Zərdüştçülük nəinki Azərbaycanda və İran ərazisində, Fransa torpağında hökmran idi, xalqın dini görüşləri idi. Deməli, «Avesta»nın farslar tərəfindən uydurulmuş 2700 il yaşı məsələsi yalandır. Zərdüşt bizimdir, öz ruhumuzdur».

Zərdüştün məşhur «Təmiz fikir, təmiz söz, təmiz əməl» prinsipi türk insansevərliyinə ciddi sübutdur. Fitrəti, ruhu güclü olan xalq heç zaman başqa xalqa yuxarıdan aşağı baxmaz, onu məhv etmək fikrinə düşməz. Minillərdir dünyanı heyran edən türk ruhunun, mədəniyyətinin kökündə əslində bu formula dayanır.

Tariximiz, soykökümüz haqqında müxtəlif, mübahisəli qənaətlər olsa da, ilk növbədə fəhmlə tarixi gerçəkliyin

vəhdəti bunu deyir: Azərbaycan qədimdən bəri türk əcdadlarımızın məskəni, tarixi torpaqlarıdır.

«Azərbaycan» sözünün etimologiyasına toxunan Ə.Əroğul bildirir ki, antitürk sovet tarixşünaslığından qalma ən çox müzakirə olunan fikir «Azərbaycan — Atropatın ölkəsi deməkdir» ifadəsidir: «Əli qələm tutan xələflər sələflərinin dediklərini tutuquşu kimi təkrarlamaqdan bu gün də əl çəkmək fikrindən uzaqdırlar. Halbuki «Odər (od ərləri, od kişiləri) — Azər» sözünün işlənmə tarixi Atropat və ya Atropatena adlarından çox yüzillər əvvəl 2-3 min il öncəyə — Şumer dövrünə təsadüf edir. Oda sitayiş kultu əsnasında Tanrıya tapınan odərlər, şumer, işquz (Oğuz), sak türk tiplərinin alt qatında duran ortam xətdir. Azərbaycan etnik coğrafiyasında ilk türk mənşəli insan icma, qrup və dəstələri kimi odərlər ən qədim əsatir və miflərdə belə özünü büruzə verdirməkdədir. İrandilli etnoslar Azərbaycan ərazisinə daxil olanda artıq türkdilli etnoslar, ələlxüsus türk mənşəli odərlər Azərbaycan etnik coğrafiyasının oturuşmuş sakinləri sayılırdılar. İrandillilər, daha doğrusu, pəhləvi və sami dillərində «odər» sözünün fonetik dəyişikliyə uğrayaraq «azər» formasına düşməyi bir kimsəyə sirr deyil. «Azər» sözü ilk dəfə yazılı ədəbiyyatda Yaxın Şərqə Şumer türk tipinin gəlişinə rəğmən türk Tanrıçılığının doğuşu kimi səslənən Bibliya hekayələrində Azər baba adıyla anılır. Əlbəttə, xalqımızın minilliklərin o üzündən aşıb gələn qan yaddaşı, mifik düşüncəsi keçmişi bugünümüzə calayan, çatdıran əvəzsiz sərvət, mənəvi dəyərdir. Unutmamalıyıq ki, qüdrətli, böyük və ulu türk tarixinin canlı daşıyıcıları genlərimizdə — qan yaddaşımızda həmişəyaşar olub və həmişəyaşar olaraq da qalır. Bu fikrin yazılı məxəzdəkilərlə həmahəng olduğunu inkar etmək ağılasığmazdır. Sadəcə, antik və əski mənbələri əxz etmək, özünə qayıtmaq, arınmək gərəkdir. Bir sözlə, «Azərbaycan» hərfi mənada «odərlərin can məkanı», əsli mənada isə «Odərlərin diyarı», «Odər yurdu», son deyimdə «Odlar yurdu» deməkdir. «Azərbaycan» sözünün etimologiyası qeyd-şərtsiz «Odlar yurdu» mənasını verir. Hər bir Azərbaycan vətəndaşının, fərdinin Vətən, torpaq adını etimoloji baxımdan Azərbaycan-etnik coğrafiyasının sərhədləri daxilində «Odlar yurdu» anlamında canına, qanına hopdurması ilə sonuc tapmalıdır. Azərbaycan-Odlar yurdu! Atropatena-olsa-olsa «Azər hakimi», «Odər hakimi», «Odərlərin böyüyü» mənalarını ifadə edə biləcək «Odər-Ata» söz birləşməsinin antik yunan dilində və ya əski yazılarda işlədilən, formasını dəyişmiş ifadə, ad şəklində rast gəlinən sözdən başqa bir şey deyil».

Azərbaycanda türkdilli tayfaların konsolidasiyası məsələsinə toxunan Ə.Əroğul bildirir ki, ilk bəşər övladının, ilk insan yaranışının, ilk dil doğuşunun meydana gəldiyi bir ərazi kimi özünü təsbit edən Azərbaycanda bir qayda olaraq ilkin dövrlərdən başlayaraq zaman-zaman müxtəlif adlı, eyni dilli türk mənşəli insan dəstələrinin, icma və qruplarının, toplum və tayfalarının köç yolları kəsişib, burada məskunlaşıb, bir-birlərinə qaynayıb qarışıblar. Məhz türk mənşəli etnik qruplar və tayfalar müasir Azərbaycan Türkünün soy kökündə durub və daha doğrusu, bugünkü azərbaycanlıların və Azərbaycan xalqının etnogenezini təşkil ediblər. Bu sıranı aşağıdakı cəmlər şəklində quraşdırmaq olar: e.ə. IV minilliyədək: Odərlər — türk mənşəli ilk insan icmaları, qrup və dəstələri; e.ə. VI minillikdən e.ə. II minilliyədək: Şumer türk tipli arattalılar, kutilər, lullubumlar, turikkilər, suvarlar, prototürklər, azlar-türk mənşəli, türk dilli etnik qruplar, qəbilələr və qövmlər; e.ə. XX yüzillikdən e.ə. IV yüzilliyədək: Kimerlər, iskitlər (işquzlar), saklar, quqarlar, şiraklar, mastagetlər, kaspilər, mığrılar, maqlar, mannalılar, madaylar, buntürklər, haylantürklər, peçeneqlər, kəngərlər, ağhunlar-türk dilli tayfalar və toplumlar; e.ə. IV yüzillikdən eramızın X yüzilliyinədək: albanlar, qıpçaqlar, qara hunlar, qaşqaylar, tərtərlər, qarqarlar, bulqarlar, basillər, vərəndlər, vənglər, qoruslar, baharlılar, tuğlar, tağlar, qordmanlar, dondarlar, utilər, uliqular, aranlar, qullar, sabirlər, xəzərlər, quşanlar, çollar, toloslar-türk dilli tayfa topluları və tirələri; e.X yüzilliyindən XIV yüzilliyədək: səlcuqlar, türkmənlər, moğollar, tatarlar, qaramanlar, dolan və domanlar, cəlayirlər-türk dilli tayfa birlikləri.

Əlbəttə, hər bir xalqın təşəkkülü konsolidasiya və assimilyasiya hallarını, böyük əhali köçlərini və yerdəyişmələrini əhatə edən mürəkkəb bir prosesin nəticəsidir. Azərbaycan xalqının ən qədim yaşam tarixinin başlanğıcının ilkinliyini türk mənşəli odər icma, dəstə və toplumlarının mövcudluğunu özündə göstərən və arxeoloji qazıntılar zamanı aşkar edilən maddi-məişət əşyalarının yaradılma və işlədilmə tarixlərindən, ən yaxın başlanğıcını isə Şumer dövründən, iskit, sak və ya Şumer tipli digər türklərin bu ərazilərdə boy vermə tarixlərindən başlamaq olar. Qanunauyğunluq isə bu iki dövran, dövr tarixinin orta nöqtəsindən başlamaq ehtimalı sayıla bilər».

Uğur

Xalq Cəbhəsi.- 2014.- 22 yanvar.- S.13.