Mediada fikir və söz azadlığı sahəsində problemlər

Sabir Məmmədli: «Çap mətbuatında kifayət qədər sərbəstlik var»

Qulu Məhərrəmli: «Cəmiyyət tənqidi medianı istəyir»

Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının 47-ci maddəsinə əsasən hər kəsin fikir və söz azadlığı var. Eyni zamanda, 50-ci maddə məlumat azadlığını əks etdirir: «Hər kəsin qanuni yolla istədiyi məlumatı axtarmaq, əldə etmək, ötürmək, hazırlamaq və yaymaq azadlığı vardır». Göründüyü kimi Konstitusiya ilə söz azadlığına təminat verilir, praktikada söz azadlığını həyata keçirənlər isə məhz kütləvi informasiya vasitələridir. Bakı Dövlət Universitetinin beynəlxalq jurnalistika kafedrasının müəllimi, tarix elmləri üzrə fəlsəfə doktoru Sabir Məmmədli müasir mətbuatın durumu, fikir və söz azadlığı, medianın müxtəlif sahələrindən danışarkən qeyd edir ki, «bütün sanballı tədqiqatların müəllifləri həmişə xüsusi olaraq vurğulayırlar: hər bir ölkənin, cəmiyyətin mediası həmin cəmiyyətin bütün naxışlarını, bütün çalarlarını özündə əks etdirir, istər siyasi, istərsə də iqtisadi cəhətdən. Cəmiyyətdə hansı vəziyyət mövcuddursa, o özünü mətbuatda göstərir. Mətbuatın öz strukturunu, meyarlarını, fəaliyyət prinsiplərini sırf cəmiyyət müəyyənləşdirir. Mediamız, əlbəttə ki, birrəngli deyil və ola da bilməz. Cəmiyyətimizdə olan çoxrənglilik, bəzən də ziddiyyətlər bu gün mediamızda da özünü göstərir. Çap mediası Azərbaycanda kifayət qədər yaxşı inkişaf edib. Fakt faktlığında qalır ki, bu gün qəzetlərdə istənilən fikri söyləmək olur, bunun üçün Azərbaycanda tribuna tapmaq mümkündür. Çap mətbuatında kifayət qədər sərbəstlik var. Amma fikrimcə, elektron informasiya mənbələrində müəyyən qədər məhdudluq diqqəti çəkir…»

Media eksperti Qulu Məhərrəmli deyir ki, tənqidi yazıları dünyanın çox yerində sevməsələr də, inkişaf etmək, cəmiyyətdə gedən prosesləri doğru-dürüst bilmək üçün tənqidi mediaya hər zaman ehtiyac duyulur. «Azərbaycan ictimaiyyətində də plüralizmə meyl var» — deyən müsahibimiz əlavə edir ki, sadəcə bu meyl hələ zəifdir: «Özünüifadə imkanları məhdud olduğuna görə cəmiyyətimiz zahirən elə görünür ki, vətəndaş tənqidi medianı dəstəkləmir. Amma qəzetdə tənqidi bir yazı gedən kimi cəmiyyət dərhal reaksiya verir. Bu o deməkdir ki, cəmiyyət tənqidi medianı istəyir, amma özünü açıq şəkildə ifadə edə bilmir, çünki müəyyən psixologiyanın əsirinə çevrilib».

Qulu Məhərrəmlinin fikrincə, azad medianın meydanı 1998-ci ildən bəri daralmağa başlayıb: «Əslində təzad yaranıb, bir tərəfdən ölkənin imkanları artır, o biri tərəfdən tənqidçi media küncə sığışdırılır. Deməli, bizdə bir çox məmur ictimai nəzarəti istəmir. Bu da öz mənfi nəticəsini göstərir: korrupsiyanın, rüşvətin, miqyasının artmasında, qanunsuzluqların çoxalmasında».

Əflatun Amaşov isə başqa fikirdədir. O deyir ki, hazırda mətbuatımızın ən ciddi problemi onun iqtisadi durumunun pis olmasıdır. Ölkənin ilk müstəqil jurnalist qurumlarından olan «Yeni Nəsil» Jurnalistlər Birliyinin sədri Arif Əliyev də təxminən Əflatun Amaşov kimi düşünür. O bildirir ki, ilk növbədə media iqtisadiyyatı sahəsində işlər görülməlidir. Həm yayımla, həm reklam bazarı ilə, həm də medianın iqtisadi azadlığının təmin olunması üçün islahatlar həyata keçirilməlidir. İkincisi, jurnalistlərin hüquqları ilə bağlı olmalıdır.

Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin sədri, «Zerkalo» qəzetinin baş redaktoru Elçin Şıxli isə bildirir ki, ilk baxışda Azərbaycanda söz və mətbuat azadlığı var. Hər bir adam istədiyi məqaləni yazır, istədiyi fikri söyləyir. Amma daha sonrakı mərhələdə deyilən və yazılanlara münasibət sivil qaydada olmur. Bir çox hallarda isə söz və mətbuat azadlığından danışıldıqda fikir plüralizmi unudulur. Mətbuat sahəsindəki mövcud problemi aradan qaldırmaq üçün ilk növbədə həbsdə olan jurnalistlər azadlığa buraxılmalıdır. Digər bir məqam isə dövlət qəzetlərinin bağlanmasıdır. Heç bir ölkədə bu qədər dövlət, nazirlik qəzeti yoxdur. Onlar bizdən tutulan vergiylə maliyyələşir və sifarişlə işləyir. Əgər bu qəzetlər dövlətsizləşdirilsə böyük bir jurnalist ordusu sərbəst fəaliyyət göstərə bilər.

«Yeni Nəsil» Jurnalistlər Birliyinin sədri Arif Əliyev deyir: «İngilisin də, fransızın da, almanın da şərəf və ləyaqəti var. Amma onlar buna görə jurnalisti məhkəməyə çəkmirlər». İntəhası, gəlin görək şərəf və ləyaqət kimi mücərrəd anlayış Qərbdə özünü necə ehtiva edir, bizdə necə. İngilis, ya fransız vətəndaşı olduğu dövlətin rəmzlərinin təhqir olunmasını özünün şərəf və ləyaqətinin təhqiri hesab edir. Azərbaycanda isə həmin məqam sırf fərdi həyat və məişətlə bağlıdır. Çox adi və bəlkə də olduqca bəsit görünə biləcək müqayisədir. Amma siz onun törədə biləcəyi fəsadların miqyasına baxın. Məsələn, «Böyük millət» qəzetinin baş redaktoru Samir Adıgözəlli ona görə həbs edilmişdi ki, ali məktəb rektorlarından birinin anasının erməni mənşəli olduğunu iddia etmişdi. Həbsdən azad edildikdən sonra «Mediaforum» saytına verdiyi müsahibədə o, buna görə peşmançılıq çəkdiyini etiraf etmişdi. Başqa bir mühüm, daha doğrusu, diqqət çəkən cəhət jurnalistlərin özlərinin problemə yanaşmasıdır. Jurnalistlərin böyük əksəriyyəti KİV haqqında mövcud qanunlardan da xəbərsizdir. Məsələn, jurnalistlər arasında apardığımız monitorinqin nəticələri göstərdi ki, onların bir çoxu jurnalistlərin həbsinə səbəb olan Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsinin 147-ci və 148-ci maddələri barədə yalnız bir neçə jurnalist qurumlarının həmin maddələri Cinayət Məcəlləsindən çıxarılması tələbini irəli sürdükdən sonra xəbər tutublar. Nəhayət, demək olar ki, bütün qəzetlər əməkdaşlarına qarşı qaldırılan məhkəmə iddiasını iddiaçı tərəfin qərəzi kimi qəbul edir. Bu qərəzin özü məsələyə «qərəzli yanaşma» yaradır ki, belə yanaşma gərginliyi daha da artırır. Bir vacib məqamı da qeyd etmək yerinə düşər: Azərbaycanda fəaliyyət göstərən jurnalist qurumlarının bir çoxlarının, habelə insan haqları problemləri ilə məşğul olan qeyri-hökumət təşkilatları rəhbərlərinin bəziləri, bir sıra beynəlxalq mətbuat qurumları bu fikirdədirlər ki, Cinayət Məcəlləsindəki 147 və 148-ci maddələr ləğv edilməli, Milli Məclisdə «Diffomasiya haqqında» qanun qəbul olunmalıdır. Bu, əlbəttə, gələcəyin işidir. Amma hazırda fəaliyyət göstərən jurnalistlər mövcud qanunlara söykənməlidirlər, ya yox? Çox geniş yayılmış və təhlükəli olan belə bir fikir də var ki, jurnalist şübhələndiyi hər bir şey haqqında yaza və onu qəzet səhifələrinə, yaxud efirə çıxara bilər. Zənnimizcə, olduqca zərərli fikirdir. Çünki jurnalistin şübhələndiyi hər hansı məqamı cəmiyyət həqiqət kimi qəbul edir və bu fikirlər özünü doğrultmayanda, təsdiqini tapmayanda cəmiyyətin mətbuata inamı azalır.

Azərbaycanda azad söz mətbuata ədəbiyyatdan gəldiyindən çox vaxt azad söz barədə deyilən fikirlərin, söylənən mülahizələrin kökündə ifratçılıq dayanır, yazıçı yaradıcılığı ilə jurnalist fəaliyyəti qarışdırılır, mətbu sözün təxəyyül məhsulu olmadığı yaddan çıxarılır. Halbuki, məntiqi cəhətdən aydındır ki, əgər kütləvi informasiya vasitələri haqqında qanunlar mövcuddursa, deməli, söz azadlığı hüdudsuz deyil, «ayağı yorğana görə uzatmaq» gərəkir. Jurnalistika bədii təxəyyülə yox, fakt və arqumentlərə söykənir. Bəri başdan bildirək ki, artıq dünyanın siyasi və ictimai düzümü elə bir səviyyədədir ki, «azad mətbuat nə üçün lazımdır?»- sualı öz aktuallığını tamamilə itirmişdir. Çünki o, inkişaf etmək, beynəlxalq inteqrasiya proseslərinə qoşulmaq istəyən hər bir dövlət üçün mütləqdir və söz azadlığı olmayan ölkənin sözü eşidilmir.

Ümumiyyətlə, bizim ölkəmizdə mətbuatla bağlı mövcud hallar Baltikyanı ölkələri çıxmaqla, bütün post-sovet məkanı üçün xarakterikdir. Hətta Rusiya kimi böyük ölkədə cəmi bir neçə KİV — «Exo Moskvı» radiostansiyası, «Kommersant» tipli bir neçə qəzet, üç-dörd sayt «azadlıq adası» hesab edilir. 2006-cı ilin oktyabrında «Novaya qazeta»nın əməkdaşı Anna Politkovskayanın qətli yalnız Rusiyada deyil, bütün dünyada əks-səda doğurdu.

«Azərbaycanda KİV-lə bağlı qanunlar Avropa standartlarına cavab verir və bəzi məqamlarda daha liberaldır». Media məsələləri üzrə mütəxəssis, İREX təşkilatının hüquqşünası Ələsgər Məmmədli bu fikirdədir və həmin fikri xarici mütəxəssislər dəfələrlə vurğulayıblar. Əslində bu cür qanunların mövcudluğu ölkəmizdə mətbuatla bağlı problemləri arxa plana keçirməlidir. Lakin mətbuat cəmiyyətin bir hissəsi olduğundan, oradakı problemlər özünü mətbuatda da büruzə verir. Azərbaycanda söz azadlığı və mətbuatla bağlı problemlərin yaranmasında bir neçə amil rol oynayır. Həmin amilləri bu cür sıralamaq olar:

1. Jurnalistlərin peşəkarlığının yüksək səviyyədə olmaması; Bu hal KİV-məmur münasibətlərindəki gərginliyə səbəb olan əsas amillərdəndir.

2. Dövlət qurumlarının fəaliyyətinin şəffaf olmaması. Bu hal jurnalistlərin informasiya almaq hüququnu məhdudlaşdırır və nəticədə dezinformasiyanın dərcinə şərait yaradır.

3. Mətbuatın partiyalılığı və başqa səbəblərdən siyasi proseslərdə tərəfkeşlik nümayiş etdirilməsi;

4. Mətbuatın düzgün olmayan informasiya yayması.

Problemlərin sırf peşə müstəvisində araşdırılması isə aşağıdakı neqativ amilləri üzə çıxarır:

- Jurnalistlərin peşəkarlığı ilə bağlı məsələlər;

- Jurnalistlərin etik qaydalara riayət etməməsi;

- Jurnalistlərin mövcud qanunvericilik qaydalarına riayət etməməsi;

- Jurnalistlərin KİV-in fəaliyyətini tənzimləyən mövcud qanunları bilməməsi.

Belə neqativ hallar isə KİV-in ictimai rəyə təsir etmək imkanlarını məhdudlaşdırır və mətbuat cəmiyyətdə öz klassik funksiyasını yerinə yetirə bilmir.

Ülviyyə Tahirqızı

Xalq Cəbhəsi.- 2014.- 22 yanvar.- S.11.