«Yorğunluq iş qabiliyyətinin
azalmasına səbəb olur»
Psixoloq Tünzalə
Verdiyeva: «İfrat yorğunluq xroniki xəstəlikləri
şiddətləndirir və həmçinin orqanizmin xəstəlik
törədicilərinə qarşı müqavimətini
azaldır»
Azərbaycanda insanın doğulandan diqqət yetirmədiyi
bir önəmli məqam da istirahətdir. Əksəriyyət səhər
gözünü açandan yumana qədər, il
başlayandan bitənə qədər işləyir. Bir çox hallarda istirahət etməmək çox
faciələrə səbəb olur. Məslən,
yol-nəqliyyat hadisələrinin bir çoxu yorğun
sürücülər tərəfinedən törədilir.
Eləcə də mütəxəssislər
insan orqanizminin müxtəlif xəstəliklərinin
başlıca səbəbkarı kimi istirəhət etmədən
işləməyi göstərirlər. Sonuncu
xüsusilə qadınlara aiddir.
Hər
bir insanın dincəlmək hüququ var. Əmək
müqaviləsi ilə işləyənlərə qanunla
müəyyən edilmiş, lakin gündə 8 saatdan artıq
olmayan iş günü, istirahət və bayram günləri,
ildə azı bir dəfə 21 təqvim günündən az olmayan ödənişli məzuniyyət
verilməsi təmin edilir. Çalışan
şəxslər nəinki fiziki və zehni, hətta psixololi cəhətdən
yorulurlar.
Psixoloq Tünzalə Verdiyeva ilə Azərbaycan
insanının önəmli saymadığı, amma çox
vacib olan istirahət amilindən danışdıq.
-
Tünzalə xanım, yorğun insanın istirahətə
böyük ehtiyacı var. Bəs yorğunluq nədir?
-
Yorğunluq gərkin və ya uzunmüddətli iş nəticəsində
orqanizmdə fizioloji proseslərin gedişinin pozulması ilə
yaranan vəziyyətdir. Yorğunluq iş qabiliyyətinin
azalmasına səbəb olur. Çox
ağır fiziki yorğunluq zehni fəaliyyəti də
azaldır və zehni gərginlikdən sonra fiziki fəaliyyət
tələb edən işin yerinə yetirilməsi qabiliyyəti
də aşağı düşür. Yorğunluğun
subyektiv təzahürləri əzələlərdə
ağrı, ümumi zəiflik, öz işini yerinə yetirmək
istəyinin olmaması və hətta insanın
davranışında əmələ kələn müəyyən
dəyişikliklər, əsəbilik, məyusluq və ya
süstlük kimi əlamətlərdir. Bu
dəyişikliklər fiziki və ya zehni əməyin
hansı gərginliklə yerinə yetirilməsindən
asılıdır. Uzun müddət yerinə
yetirilən orta dərəcədə gərkin işin
yorğunluğu bir qədər istirahətdən sonra
keçib-gedir və adamın sağlamlığına
heç bir zərər gətirmir. Çox
kərkin fiziki və ya zehni işdən sonra isə
ağır yorğunluq hiss olunur. Belə
yorğunluq adamı tamam üzə bilər. Bu cür vəziyyət çox vaxt işin pis təşkili
nəticəsində yaranır. Ağır
və hətta orta dərəcəli yorğunluqdan sonra kifayət
qədər istirahət etmədikdə, bu
yığılır və ifrat yorğunluğa keçir.
İfrat yorğunluqda xəstə halın
bütün əlamətləri olur və müxtəlif
cür təzahür etdiyindən diaqnoz qoymaq çətinləşir.
İfrat
yorğunluğun ən çox təzahür edən
simptomları — daim özünü pis hiss etmək,
süstlük, zahiri görkəmin əzgin olması, hər
bir yüngül fiziki, ya zehni əməkdən sonra tez
yorulmaq, iştahanın olmaması, yuxunun pozulması və s.
kimi əlamətlərdir. İfrat yorğunluq
xroniki xəstəlikləri şiddətləndirir və həmçinin
orqanizmin xəstəlik törədicilərə qarşı
müqavimətini azaldır. Xüsusən
orqanizmdə fizioloji proseslərin pozulması daha təhlükəlidir.
Belə olduqda bəzən istirahət də
lazımi səmərəni vermir və bu, əsəbi-psixi
yorğunluğa səbəb olur. Yorğunluğun
bir forması da usanmadır. Bu çox vaxt maraqsız
iş nəticəsində baş verir. Usanmanı
ağırlaşdıran bir şərt də əməyin
pis təşkilidir.
Yorğunluğun əmələ kəlməsinə səbəb
olan bir amil də həddindən artıq səs-küydür. 40 desibel
gücündə (lehimləmə lampasının küyü
qədər) olan səs-küy artıq əsəbiliyin
yaranmasına səbəb olur. Səs-küylü
işlərdə isə (80 desibeldən yüksək)
xüsusi səs keçirməyən qulaqlıqlardan istifadə
etmək lazımdır. Qeyd etmək lazımdır ki, bəzən
oyadıcı maddələrlə fiziki və zehni iş
qabiliyyətini süni surətdə artırmağa
çalışırlar. Lakin bu çox zərərli
vərdişdir. Yorğunluq zamanı bu
cür maddələrdən uzun müddət istifadə etmək
tamam üzülmə ilə nəticələnə bilər.
Sinir sistemini oyadan ən çox işlənən
maddə qara qəhvədir, bunun təsirini isə bəziləri
çox vaxt siqaretlə gücləndirməyə
çalışırlar. Nəticədə
belə adamlar çox əsəbi olur, yorğunluqları isə
get-gedə artır.
Yalnız uzunmüddətli, lazımi səviyyədə
təşkil edilmiş istirahət orqanizmin yenidən əsəbi-psixi
tarazlığa qayıtmasına şərait yaradır.
- İstirahətin hansı növləri var?
- İstirahət aktiv və passiv olur. Passiv istirahət
zamanı insan heç bir işlə məşğul olmur.
Aktiv istirahət zamanı isə gəzintiyə,
səfərə çıxır, idmanla məşğul
olur, ya da, heç olmasa, məşğuliyyətini dəyişir.
Həm fiziki, həm də zehni əməkdən
sonra bərk yorulduqda əvvəl passiv istirahət etmək və
ancaq bundan sonra aktiv istirahətə keçmək
lazımdır. Orta yorğunluq isə aktiv
istirahətlə keçir. Aktiv istirahət
qabiliyyətini hər kəs özündə tərbiyə
etməlidir. Bu, adamın vərdişinə
çevrilməlidir.
- Uzun
müddət istirahət etmədikdə nə baş verir?
-
Ümumiyyətlə, uzun müddət istirahət etməmək
insanın psixoloji durumu ilə yanaşı,
sağlamlığına, iş qabiliyyətinə də mənfi
təsir göstərir. İstirahət etmədikdə adam yorğun, əzgin, enerjisiz, əsəbi və
daim yuxulu olur. Bütün bu simptomlar xroniki
yorğunluğun yaranmasına və başqa
qarşısı alınmayan xəstəliklər kimi getdikcə
daha da ağırlaşır. Nəticədə
səbəbsiz qorxular, narahatlılıq hissi, əzələdə
ağrılar özünü göstərməyə
başlayır. Uzun müddət istirahət
etmədikdə yaddaş pozğunluğu da yaranır. Bu zaman nəyisə yadda saxlamaq, fikrini cəmləmək,
sadə məsələləri belə həll etmək
çətinləşir. Misal
üçün, məntiqi məsələləri həll
etmək üçün, ona adi halda tələb olunandan daha
çox vaxt lazım olur. Yorğunluq immun
sisteminə də təsir göstərir. İmmun
sistemi zəifləyir, insan xəstəliklərin,
virusların, bakteriyaların qarşısında aciz qalır.
Bu səbəblərdən də istirahət etmək
çox vacibdir.
- İstirahəti necə təşkil etməli?
- İstirahətin mənalı keçməsinin sirri
onun düzgün təşkilidir. Asudə vaxtı
açıq havada, yəni parkda, meşədə
keçirdikdə, turizmlə, idmanla məşğul olduqda
qüvvə bərpa olunur, orqanizmin yorğunluğa
qarşı müqaviməti artır. Vacibi
odur ki, hər kəs özünə xoş gələn və
onun fiziki imkanlarına cavab verən idman növü ilə məşğul
olsun. Hamıya uyğun kələn ən yaxşı
fiziki iş gəzintidir. Bununla 2 yaşından başlayaraq
100 yaşınadək hamı məşğul ola
bilər. İstirahət üçün
insanlar daha çox xarakterlərinə və zövqlərinə
uyğun yerlər seçsinlər. Kiminsə
xətrinə və ya məsləhətinə görə,
istirahət üçün harasa getmək lazımi effekt verməyəcək.
Bəzən adamlar istirahət vaxtı da işləri ilə
məşğul olurlar ki, bu da istirahətin keyfiyyətinə
mənfi təsir göstərir. İstirahət üçün
informasiyanın daha az olduğu yerləri
seçmək məsləhətdir. Bu, misal üçün
təbiət guşələri ola bilər. Şəhərlərdənsə
təbiət qoynunda istirahət etmək müsbət təsiri
ilə seçilir. Belə ki,
yaşıllıq, təbiət səsləri
(quşların, çayın, bulağın, şəlalənin
səsi) dəniz qırağında istirahət insanı sakitləşdirir.
-
İnsanlar çox zaman istirahət üçün yay fəslinə
daha çox üstünlük verirlər…
- İstirahət sözü isti və rahət sözlərinin
birləşməsindən yaranıb. Deməli isti havada
rahat şəkildə biz səyahətə gedir, əlverişli
hava şəraitində dincəlirik. Yay gəldikdə
istər-istəməz istirahət haqqında düşünənlərin
sayı artır. Bu hissi havanın
yaxşı keçməsi ilə yanaşı, turizm şirkətlərinin
yaydığı reklamlar, bu mövzuda verilən filmlər,
verilişlər də artırır.
- Bəs
ilin hansı fəslində istirahət etmək məsləhətdir?
- İstirahətin mütləq yayda
planlaşdırılması vacib deyil. Belə ki, insan
özünü pis hiss etdikdə, çox yorulduqda, depressiya,
streslə qarşılaşdıqda, vaxtı olduqda və ya
sadəcə istirahət etməyə ehtiyac duyduqda bunu etməlidir.
Əslində payız və qış
aylarında psixoloji olaraq insanların istirahətə daha
çox ehtiyacları olur. Belə ki,
havanın pis keçməsi, qaranlıq, monotonluq insanlarda
depressiyaya, ruh düşkünlüyünə meyl yaradır.
Bu zaman çox yorulduqda, streslə üzləşdikdə
belə, nadir hallarda kimsə istirahət etməyi
planlaşdırır. Yaxşı olar ki,
soyuq aylarda da insan özünü piss hiss etdikdə istirahət
etmək, həyat tərzini dəyişmək, yenilik etmək
barədə düşünsün. Qış
tətili və ya yaz tətili günlərində rayonlara səfər
etmək, qısamüddətli də olsa, istirahət xroniki
yorğunluğun, pessimizmin qarşısını ala, əhvala
müsbət təsir edə bilər.
İstirahətin çox uzanması əks təsir verə
bilər. İnsanda passivlik, tənbəllik müşahidə
olunar. Həm də uzun müddət fasilədən sonra
əvvəlki iş rejiminə, həyat tərzinə öyrəşmək
də çətinləşə bilər. Uzun
müddət, məsələn, 3-4 aylıq istirahətdən
sonra əvvəlki həyata qayıtmaq insanda depressiya da yarada
bilər. Xüsusilə də çətin adaptasiya olan
insanlarda istirahət çox uzandıqda insanda stress vəziyyəti
və istirahətdən yorulma kimi hallar əmələ gəlir.
Heç olmasa ildə bir dəfə insan öz
doğulduğu torpağa getməli, qohumlarına baş
çəkməlidir. Çinki insan torpaqdan əmələ gəlib,
ona görədə itirilmiş enerji öz doğulduğu
torpaqda daha tez bərpa olunur.
İstirahət vaxtı təkcə bədən deyil,
beyin də dincəlməlidir. Bunun üçün
çoxlu üzmək və qaçmaq faydalıdır.
Çünki dəniz və günəş
orqanizm uçün ən yaxşı vitamindir.
- Yorulan
beynin dincəlməsi uçün ən yaxşı metod nədir?
- Bir qayda
olaraq səs-küylü, səhhətə ziyan vuran yerlərdən
uzaqlaşmaq lazımdır. Tətil müddətində idman
etmək, mümkün qədər açıq havada gəzmək,
iş barədə düşünməmək məsləhətdir.
Bəzən bu müddətdə görülməsi
vacib olan işlərlə məşğul oluruq. Bu da beyni daha çox yorur. İnsan
ruhən fəsillərə daha çox bağlıdır.
Gərgin və stresli iş saatından sonra tətilə
çıxarkən günəşli dəniz beynin dincəlməsi
üçün əsl fürsətdir. Üzmək
orqanizm üçün vacib rol oynayır. Dəniz suyunu xususilə günəş
şüaları ilə birlikdə qəbul etdikdə bədən
bir çox xəstəliklərdən qorunmuş olur və
bu, bəzi xəstəliklərin müalicəsinə də
kömək edir.
Ətrafa
daha açıq insanlar az xəstələnir
və daha az yorulurlar. Hər şeyin pis
olduğu halda, yaxşı kimi özünüzü göstərib
həm özünüzü, həm də
başqalarını aldatmayın. Problemləriniz
haqqında yaxınlarınız ilə söhbət edin,
problemlərinizi bölüşün, yüngülləşərsiniz.
Necə deyərlər «dərdi bölüşərsən
azalar, sevinci bölüşərsən çoxalar».
Pessimistlər isə dünyaya baxışlarını
dəyişməldirlər. Bu daha az
yorulmağa kömək edəcək. Ümumiyyətlə
insan daim yaxşı şeylər haqqında fikirləşməlidir
və günə səhər idmanı ilə başlamaq
çox məsləhətlidir. Belə ki,
idman stress hormonlarını (adrenalin və noradrenalin)
dağıdır, yorğunluğu götürür.
Ülviyyə
Tahirqızı
Xalq Cəbhəsi.-
2014.- 23 yanvar.- S.13.