«Bir kərə yüksələn bayraq, bir daha enməz!»

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə:»Dünya müharibəsi və Rusiya inqilabının təsiri ilə yeni doğulmuş və həyat siyasətinə ilk qədəm basmış olan Azərbaycan qayəsi əhatə olunmaz mühüm dəqiqələr keçirir»

İkinci yazı

Türkiyə Cümhuriyyətinin qurucusu Mustafa Kamal Atatürkün Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qurucusu Məhəmməd Əmin Rəsulzadə haqqında dedikləri:»Mən dünyaya səndən üç il erkən göz açmışam. Ancaq bütün Türk aləmində Türkin istiqlal bayrağını sən qaldırmısan və bayraq enməsin deyə, mən sənin əlindən alıb Türkiyə üzərində dalğalandırmışam. Enməz demisən bu bayraq, enməyəcəkdir!»

…1917-ci ildə fevral burjua inqilabı baş verdi. Silah və zor gücünə kiçik xalqların torpaqlarını işğal edib, dünyanın altıda bir hissəsinə çevrilmiş Böyük Rusiya imperiyası dağılmağa başladı. Həmin ildə Gəncədə Nəsifbəy Yusifbəylinin rəhbərliyi altında Türk Ədəm Mərkəziyyət Partiyası fəaliyyətə başladı. Partiya öz proqramı ilə xalqı tanış etmək üçün Gəncənin Şah Abbas məscidinin həyətində böyük mitinq keçirdi.

1917-ci ilin aprelində Bakıda Qafqaz müsəlmanlarının qurultayı çağırılır. Qurultay Rəsulzadənin təklifi ilə Rusiyanı federativ şəkildə təşkil etmək haqqında qərar çıxarır. Bu qurulutayda «Azərbaycan qayəsi» məsələsi yenidən ortalığa atılır. Həmin ilin mayında maarifpərvər Azərbaycan varlılarından Şəmsi Əsədullayevin (1840-1913) Moskva müsəlman xeyriyyə cəmiyyətinə bağışladığı əzəmətli binada Rusiya müsəlmanlarının qurultayı açılır. Rəsulzadə Rusiyanı federativ şəkildə qurmaq haqqında məruzə ilə çıxış edir. Qurultay səs çoxluğu ilə Rəsulzadənin «Türk-tatarlığı, Türküstan, Qazaxıstan, Başqırdıstan və Azərbaycan-Dağıstan kimi bir neçə muxtariyyətlərdən ibarət olacaq gələcək Rusiyanı federativ şəkildə qurmaq» barəsində təklifini qəbul edir. O, həmin dövrdə özünün «Cəmaət idarəsi» və «Bizə hansı hökumət faydalıdır?» kitablarını çap etdirir. Rəsulzadənin Moskva müsəlman qurulutayında söylədiyi məruzə Əhməd Salikovun çıxışı ilə birlikdə «Şəkli idarə haqqında iki baxış» adı altında həmin dövrdə çap olunur.

1917-ci il iyunun ikinci yarısında Müsəlman Demokratik Müsavat Partiyası» ilə Türk Ədəm Mərkəziyyət Partiyası birləşib, «Türk Ədəm Mərkəziyyət partiyası «Müsavat» adı altında çıxış etməyə başlayır. Onun şöbələri nəinki Azərbaycanın bütün qəzalarında və hətta Rusiyanın Həştərxan, Stavropol şəhərlərində, Ukraynanın, Gürcüstanın və Ermənistanın paytaxtlarında, Türküstanın mərkəzi Daşkənddə, Cənubi Azərbaycanın mərkəzi Təbrizdə, İranın Gilan vilayətinin mərkəzi Rəştdə və Türkiyənin paytaxtı İstambulda təşkil olunur. O, burjua xadimi kimi onu damlamağa çalışanlara cavab olaraq yazırdı: «Mən kasıbçılığın üzündən ali təhsil də ala bilməmişəm, öz pulu ilə Rusiyada və Qərbi Avropada təhsil alıb və bu gün özünü bolşevik kimi qələmə verən sizləri nə adlandırmaq olar». 1917-ci il oktayabrın 26-dan 31-ə qədər 500 nümayəndənin iştirakı ilə Bakıda təntənəli surətdə keçirilən «Türk Ədəmi Mərkəziyyət partiyası «Müsavat»ın birinci qurulutayında Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Mərkəzi Komitənin sədri seçilir. Bu qurultaydan sonra Bakıda və Azərbaycanın bütün qəzalarında «Azərbaycana muxtariyyət» şüarı altında xalqımızın milli hərəkatı başlanır.

xxx

Həmin dövr xalqımızın tarixinə Milli Azərbaycan Hərəkatı kimi daxil olur. 1917-ci ilin payızında Rəsulzadə Rusiya parlamentinə Azərbaycan və Türküstandan millət vəkili seçilir. 1918-ci il mayın 26-da Zaqafqaziya seymi daxili fraksiyaların çəkişmələri nəticəsində ləğv olunur. Həmin ayın 27-də seymin müsəlman fraksiyasına daxil olan müxtəlif partiyaların üzvlərindən ibarət Azərbaycan Milli Şurası yaranır. Səs çoxluğu ilə Rəsulzadə Milli Şuranın sədri seçilir. 1918-ci il mayın 28-də bütün ölkələrin radiostansiyaları və qəzetləri Azərbaycan istiqlaliyyətinin elan olunmasını dünyaya yayırlar. Bu o demək idi ki, xalqımız öz varlığını, bir xalq kimi mövcudluğunu bütün bəşəriyyətə çatdırır, onun da dünyada müstəqil surətdə yaşayan xalqlar kimi öz etnoqrafik sərhədləri daxilində azad yaşamağa hüququ var. Bitərəf Fətəlixan Xoyskinin başçılığı ilə Azərbaycan Demokratik Respublikası hökuməti təşkil olunur. Beləliklə, Azərbaycan xalqı nəinki türkdilli xalqlar arasında, həmçinin, bütün islam aləmində ilk dəfə olaraq respublika üsul-idarəsinə qədəm qoyur. İyunun 17-də Azərbaycan Milli Şurasının iclasında Rəsulzadə öz nitqində deyir: «Dünya müharibəsi və Rusiya inqilabının təsiri ilə yeni doğulmuş və həyat siyasətinə ilk qədəm basmış olan Azərbaycan qayəsi əhatə olunmaz mühüm dəqiqələr keçirir. Bu yeni türk nüzad siyasəti rişə və buluğ bulub da millətlər zümrəsinə vəsail-həyat olaraq girə biləcək, yoxsa sısqa cocuq kimi südəmər halında tərki-həyat edəcəkdir? İştə bütün zehinləri işğal edən bir məsələ! İştə bir zaman ki, müqəddərat milliliyi əllərinə alanlar üçün Azərbaycan nüzadini tələf etdirməmək kimi müşkül, fəqət müşküllüyü ilə bərabər şərəfli bir vəzifə və məsuliyyət tərtib ediyor».

xxx

Gördüyümüz kimi, Rəsulzadə özünün bu alovlu nitqində hələ birinci dünya müharibəsi ərəfəsində «Dirilik» jurnalı səhifələrində qaldırdığı və sonralar isə 1917-ci ilin aprelində Bakıda keçirilən Qafqaz müsəlmanlarının qurultayında yenidən ortalığa atılan «Azərbaycan qayəsi»ndən söhbət açır. Təəssüf ki, bir sıra görkəmli inqilabçıların əsərlərində 1918-ci il mayın 28-nə kimi, yəni Azərbaycan istiqlaliyyəti elan olunana qədər, bu torpağın Azərbaycan adlandırılması barədə, bu xalqın Azərbaycan xalqı olduğu barədə bir kəlmə də yoxdur. Onlar əsas bir məsələni unutmuşlar ki, rus xalqı müstəmləkə xalq deyildi. Onlar yalnız sinfi zidiyyətləri aradan qaldırmaq uğrunda mübarizə aparırdılar. Amma Azərbaycan müstəmləkə idi və hətta ölkənin adı belə xəritələrdən silinmişdi. Müstəmləkə olan bir ölkədə isə, ancaq Milli Azadlıq Hərəkatından söhbət gedə bilərdi. Azərbaycan xalqı qarşısında, ancaq müstəmləkədən azad olub, öz müstəqil milli dövlətini yaratmaq məsələsi dayanırdı. Bu çətin vəzifəni Rəsulzadənin rəhbərliyi altında Azərbaycan ziyalıları o dövrdə öz üzərlərinə götürdülər. 1918-ci il dekabrın 7-də Azərbaycan parlamentinin təntənəli açılışında Rəsulzadə deyir: «Biz o zaman ki, bizim üçün ən yaxşı məsələni — «Azərbaycan muxariyyəti»ni müdafiə edirdik, biz onda sağ və sol tərəfdən amansız tənqidə məruz qalmışdıq.

Sağdan bizə deyirdilər ki, azərbaycançılıq şüarı ilə siz müsəlmanları parçalayırsınız, türkçülük bayrağı qaldırmaqla — Allah yıxsın — siz İslamın əsasını sarsıdırsınız. Soldan isə bizi məzəmmət edidilər ki, Azərbaycan muxtariyyətini tələb edərək biz vahid demokratik cəbhəni yarırıq. Müsavat Partiyası birinci olaraq Azərbaycanın müstəqilliyi bayrağını yüksəyə qaldırmışdır. Beləliklə, müsəlman partiyaları arasında Azərbaycan ideyasında fikir ayrılığı yoxdur. Xalqın şüurunda Azərbaycan ideyası artıq möhkəmlənmişdir: Bir kərə yüksələn bayraq, bir daha enməz!»

Bakı Dövlət Universitetinin yaranması da Rəsulzadənin adı ilə bağlıdır. Bu məsələ ətrafında o, bir neçə dəfə Azərbaycan parlamentində çıxış edir və universitetin açılması tələbini qoyur. Universitetin ilk rektoru olan professor V.İ.Razumovski 1922-ci ildə çap etdirdiyi «Bakı şəhərində universitetin əsasının qoyulması» adlı xatirə oçerkində yazır: «Rəsulzadənin sayəsində, onun gücü, maarifçilik köməyi ilə Müsavat Partiyasında universitetin açıq və gizli düşmənləri partiyanın qərarına tabe olmağa məcbur olmuşlar, biz öz tərəfimizdə artıq iki partiyaya malik idik, «Müsavat» və sosialistlər, bu da parlamentdə çoxluğu təmin edirdi». 1920-ci ilin mart ayında Bakıda rus dilində çapdan çıxmış, «1920-ci il üçün Azərbaycan respublikasının təqvim-ünvanı»nda oxuyuruq ki, Rəsulzadə «Tarixi-filologiya fakültəsində «Osmanlı ədəbiyyatı tarixi»ndən dərs deyir. Azərbaycan istiqlalının ildönümü ilə əlaqədar olaraq 1919-cu ildə Bakıda bircə nömrəsi çap olunmuş, lakin geniş oxucu kütləsinə çatdırılmamış «İstiqlal» jurnalında Rəsulzadənin «Azərbaycan Respublikası» adlı əsəri çap olunur.

Hazırladı: Arzu Şirinova

Xalq Cəbhəsi.- 2014.- 24 yanvar.- S.8.