«Azərbaycan, Azərbaycan, Azərbaycan» deyərək, əbədiyyətə qovuşan şəxsiyyət

Üçüncü yazı

1920-ci ildə aprel hadisələrindən sonra Rəsulzadə Lahıcda həbsə alınır. Onun tutulması xəbəri həmin ilin noyabrın əvvəllərində Vladiqafqaz (indiki Orconikidze) şəhərində olan Stalinə çatdırılır. Stalin heç kəsə xəbər vermədən Bakıya gələrək, XII ordunun xüsusi şöbəsinin rəisi V.Pankratova RSFSR-i Millətlər Komissarlığı adından göstəriş verir və özü şəxsən həbsxanaya gedib Rəsulzadəni azad edir. Bununla Stalin 1905-ci ildə onu ölümdən qurtaran keçmiş inqilabçı dostu Rəsulzadənin qarşısında öz tarixi vicdan borcunu yerinə yetirir. O, Rəsulzadəni özü ilə birlikdə Moskvaya aparır və RSFSR Millətlər Komissarlığında mətbuat müvəkkili vəzifəsinə təyin edir. Rəsulzadə RSFSR Millətlər Komissarlığına tabe olan Moskva Şərqşünaslıq (keçmiş Lazarev) institutunda da fars dilində dərs deyir. Rəsulzadənin xaricə getməsinin düzgün təfsilatı onun vəfatı münasibəti ilə məşhur Azərbaycan ədəbiyyatşünası, Türkiyədə vəfat etmiş Əbdülvahab Yurdsevərin xatirə yazısında öz əksini tapır: «Müsavat Partiyasının gizli mərkəzi komitəsinin ən mühüm təşəbbüslərindən biri Rəsulzadəni Moskvadan qaçırmaq olur. Əvvəlcə bir yoldaş vasitəsilə, sonra isə sabiq parlament üzvü, mərhum Rəhimbəy Vəkilovu və Bakı əsgəri təşkilatının rəisi, şəhid yoldaşımız doktor Dadaş Həsənzadəni bir qədər pul ilə Moskvaya göndərmək surətilə Rəsulzadə ilə təmasda olmuşlar. Rəsulzadəyə təklif olunmuşdur ki, elmi-tədqiqat adı ilə Leninqrada getsin. Onun oradan rəhmətlik tatar maarifçilərindən Musa Cərurullah Bigiyevin müyəssər yardımı ilə və qayıqla Fin körfəzi üzərindən üzərək Finlandiyaya qaçırılması təmin edilir. Sonralar SSRİ-də baş vermiş faciəli hadisələr göstərdi ki, bu, yeganə düzgün yol idi. Heç şübhəsiz, Rəsulzadə 1925-ci ildən sonra sağ qalmayacaqdı».

xxx

Beləliklə, Rəsulzadənin mühacirət dövrü başlanır. 1928-ci ildə İstambulda Rəsulzadənin «Azərbaycan Respublikasının keçmişi, təşəkkülü və indiki vəziyyəti», «Əsrimizin səyavuşu», «İstiqlal məfkurəsi və gənclik» kitabları çap edilir. 1923-cü ildən onun redaktorluğu ilə İstambulda «Yeni Qafqaziya» jurnalı nəşrə başlayır. Rəsulzadə 1928-ci ildə İstambulda «İnqilabçı Sosializmin iflası və demokratiyanın gələcəyi», «Millət və Bolşevizm» və «Qafqasya türkləri» kimi əsərlərini çap etdirir. Həmin ildə onun redaktorluğu ilə «Azəri türkü» , sonra isə «Odlu yurd» jurnalları və həftəlik «Bildiriş» (1929-1931) qəzeti də nəşr edilməkdə idi. 1930-cu ildə Rəsulzadənin Parisdə fransız dilində «Azərbaycan və istiqlaliyyəti» və rus dilində «Qafqaz problemi ilə əlaqədar olaraq panturanizm» kitabları çap olunur. 1931-ci ildən Rəsulzadənin mühacirət dövrü Avropa ölkələrində davam edir. Onun redaktorluğu ilə Berlində ayda üç dəfə nəşr olunan «İstiqlal» qəzeti və «Qurtuluş» jurnalı çap edilir.

xxx

1933-cü ildə Rəsulzadənin Berlində çap olunan «Azərbaycan Respublikası haqqında bəzi qeydlər» adlı kitabı da böyük maraq doğurur. Rəsulzadə həm də görkəmli ədəbiyyatşünas idi, onun 1936-cı ildə Berlində «Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı» məqaləsi çap edilir. 1938-ci ildə Belində alman dilində «Azərbaycan problemi» və 1939-cu ildə Varşavada polyak dilində çıxmış «Azərbaycanın hürriyyət savaşı» kitablarının adlarını çəkməmək olmaz. O, 1938-ci ildən Polşa hökumətində məsləhətçi işləyir, 1940-cı ildən Rumıniyada yaşayır. Onun 1943-cü ildə İstambulda nəşr olunmuş «İslam-türk ensiklopediyasının» 1-ci cildində «Azərbaycan ləhcəsi» adlı məqaləsi çap edilir. 1947-ci ildən Ankaraya köçən Rəsulzadənin 1949-cu ildə «Azərbaycanın kultur kələnkləri» adlı kitabı işıq üzü görür. «Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı» və «Çağdaş Azərbaycan tarixi» kitabları həmin illərdə Rəsulzadənin məhsuldar işlədiyini göstərir. O, 1951-ci ildə Ankarada «Azərbaycan şairi Nizami» adlı sanballı monoqrafiyasını çap etdirməklə dünya nizamişünaslığına bir çox yeniliklər gətirir.

Həmin ildə Rəsulzadənin Nyu-Yorkda ingilis dilində nəşr olunan «Ukrayna» toplusunun 1951-ci il 3-cü nömrəsinin 7-ci cildində «Azərbaycan Respublikası» məqaləsi çap edilir. Londonda ingilis dilində nəşr olunan «Britaniya ensiklopediyası»nda «Müsavat Partiyasının yaranması tarixi və Azərbaycan Demokratik Respublikasının təşəkkülünə aid» məqalə də onun qələmindən çıxır. İkinci dünya müharibəsindən sonra Türkiyədə nəşr edilməkdə olan «Türk ensiklopediyası»nda Azərbaycana aid məqalələrin bir çoxu Rəsulzadə tərəfindən yazılır. Ankarada yaşadığı dövrdə o, «Türk tarix qurumu» və «Türk dili qurumu» ilə yaxından əməkdaşlıq edir. 1952-ci ildən Ankarada nəşr olunan «Azərbaycan» jurnalında xalqımızın tarixi və ədəbiyyatı haqqında bir silsilə məqaləsini də bura əlavə etsək, Rəsulzadənin heyrətamiz yaradıcılığı haqqında təsəvvür daha da aydınlaşar. O, ikinci dünya müharibəsinə qədər Parisdə rusca nəşr olunan «Qafqaz» və fransızca buraxılan «Prometey» jurnallarında öz məqalələri ilə çıxış edir. Ankara universitetinin tibb fakültəsinin klinikasında şəkər xəstəliyindən yatan Məhəmməd Əmin 1955-ci il martın 6-da gecə saat on birə on dəqiqə qalmış üç dəfə «Azərbaycan, Azərbaycan, Azərbaycan» deyərək, əbədiyyətə qovuşur. Ankara radiosu martın 7-də saat 22-45 dəqiqədə sabiq Azərbaycan Milli Şurasının sədri Rəsulzadənin vəfat etdiyini təəssüflə bildirir.

Və son…

…Bir neçə gün bundan öncə yolum təsadüfən Hovxanı kəndindən düşdü. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin banisi Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin doğulduğu kənddən. Avtobus Rəsulzadənin heykəli ucalan kiçik parkdan keçəndə gözlərim heykəlin önünə səpələnmiş solmuş və qurumuş güllərə sataşdı. Bu güllər bəlkə də may ayından buranı «bəzəyirdi». Təəssüflə seyr etdiyim bu mənzərə yanımda əyləşən yol yoldaşımın da diqqətindən qaçmamışdı. Dərindən köksünü ötürüb dilləndi:»Atalarımızın bir deyimi var-»Millət üçün ağlayanın gözləri kor olar». Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və onun silahdaşları hər bir xalqın arzuladığı istəyi gerçəkləşdirdilər. Özlərini, ailələrini fəda etdilər. Sonları da belə». Heç nə deyə bilmədim. Sadəcə başımla onun söylədiyi həqiqətləri təsdiqlədim…

Birinci yazımın girişində də qeyd etdiyim kimi, Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin anadan olmasının 130 illik yubleyi

ərəfəsində dövlət başçısının sərancamı oldu. Və bu sərancamda Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qurucusunun yubleyinin keçirilməsi əlaqədar təşkilatlara həvalə edirlirdi və görüləsi işlər dəqiqliyi ilə göstərilirdi. Məsələ burasındadır ki, həmin əlaqədar təşkilatlardan biri olan Mədəniyyət və Turizm Hazirliyi bu məqsədlə tədbirlər planı hazırlandığını qeyd etsə də, Rəsulzadənin ev muzeyinin yaradılmasının plana daxil olmadığı bilindi. Tədbirlər planında daha nələrin nəzərdə tutulduğu açıqlanmasa da, güman olunur ki, nəhayət Cümhuriyyət qurucusunun doğum günü dövlət səviyyəsində qeyd olunacaq, Bakı Dövlət Universitetində heykəli ucaldılacaq və s. Ancaq bir çox gümanlar kimi bu gümanın da reallaşmayacağı qorxusu hələ də qalır. Məsələn, qorxu var ki, bəzi hakimiyyət strukturları sıradan bir tədbir keçirəcəklər, parçalanmış müxalifət də Hovxanıya gedib heykəli önünə gül qoymaq və bu tarixi şəxsiyyəti yad etməklə işlərini bitmiş hesab edəcəklər…

…Cümhuriyyət qurucusunun 125 illik yubleyi ərəfəsində BAXCP sədri, millət vəkili Qüdrət Həsənquliyev Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin qəbrini Bakıya, Fəxri Xiyabana köçürülməsini təklif etmişdi. Eyni zamanda, Qüdrət Həsənquliyev Bakı Dövlət Universitetinə Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin adının verilməsini, Bakıda heykəlinin qoyulmasını, mərkəzi küçə və parklardan birinə onun adının verilməsi məsələlərinin həllini tapmasını da istəmişdi.

O zaman bir çoxları bu təklifləri dəstəkləmişdilər. Ancaq onu da vurğulamışdılar ki, bundan əvvəl Xalq Cümhuriyyətinin banisinə hakimiyyətin münasibəti köklü surətdə dəyişməlidir. Yəni, illərdir ki, Eldar Ömərovun emalatxanasında Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin hazır heykəli var və o, bir kənara atılıb. Əvvəlcə həmin heykəl Bakının gözəl yerlərindən birinə qoyulmalı, adına park, küçə verilməlidir. Söhbət heç də parkdan, küçədən getmir. Bu hakimiyyətin Xalq Cümhuriyyətinin qurucularına olan laqeyd, saymazyana münasibəti aradan qalxmalıdır. Sonrakı məhələdə Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin qəbri də Bakıya köçürülməlidir. Çünki Rəsulzadə bundan artığına layiqdir.

Bu nəhəng şəxsiyyətin siyasi fəaliyyətinin geniş tədqiqinə ehtiyac var. Düzdür professor Şirməmməd Hüseynov və Həsiman Yaqublunun tədqiqatlarında bunun qismən də olsa şahidi oluruq. Ancaq bu yetərli deyil.

Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin həyatı hər bir azərbaycanlı üçün örnək olmalıdır. Amma çox təəssüf ki, indiyə qədər onun seçilmiş əsərləri dövlət səviyyəsində çap olunmayıb. Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin anadan olduğu gün əslində xalqımız üçün böyük bir bayram olmalıdır. Çünki bu böyük şəxsiyyət Azərbaycanı canından qat-qat artıq istəyib, onun müstəqilliyi, dövlətçiliyi, torpağı uğrunda mübarizə aparıb. Amma indiyə qədər o, lazımınca qiymətləndirilməyib. Yalnız Hovxanıda bir heykəli var…

…Yanvarın 31-də Məhəmməd Əmin Rəzulzadənin doğumundan 130 il keçəcək…

Hazırladı: Arzu Şirinova

Xalq Cəbhəsi.- 2014.- 25 yanvar.- S.10.