Ermənistanın Dağlıq
Qarabağı işğal planı
II yazı
AMEA-nın Tarix İnstitutunun toxunduğumuz
mövzuyla bağlı
tarixi faktlara istinadən araşdırmasını
təqdim edirik.
Azərbaycan Kommunist (bolşeviklər)
Partiyası Mərkəzi
Komitəsi Siyasi Bürosu və Təşkilat Bürosunun
26 sentyabrda bilavasitə
Kirovun sədrliyilə
keçirilən iclasında
onun mövqeyinin əksinə dəyişdiyini
görürük. İclasda
iştirak edən 9 nəfərdən (Kirov, Nərimanov,
Axundov, Qarayev, Əfəndiyev, Stukalov, Mirzoyan, Bünyadzadə, Hüseynov) 7-si Qafqaz Bürosundan Dağlıq Qarabağın ayrılması
haqqında qərarın
yenidən nəzərdən
keçirilməsini xahiş
etməyi qərara alır, yalnız 2 nəfər - Nərimanov və Bünyadzadə Qafqaz Bürosunun qərarının qısa
müddətdə yerinə
yetirilməsinə tərəfdar
çıxır. Bu məsələ üzrə
materiallar toplamaq üçün komissiya yaradılır. Azərbaycan
Kommunist (bolşeviklər)
Partiyası Mərkəzi
Komitəsi Təşkilat
Bürosu üzvlərinin
iştirakı ilə
Qarabağın məsul
işçilərinin 21 oktyabr
konfransına rəhbərlik
edən Bünyadzadə
də Kirovun mövqeyinə keçir.
Belə ki, həmin iclasda Dağlıq Qarabağın muxtar vilayət kimi ayrılması xüsusi qeyddə məqsədəuyğun
hesab olunmurdu.
Beləliklə, məhz Kirovun rəhbərliyilə Dağlıq
Qarabağın muxtariyyəti
məsələsinə yeni
münasibətin yarandığı
ortaya çıxır. Bu təsadüfi deyildi.
Kirov nəinki öz şəxsi mövqeyinin, hətta Qafqaz Bürosunun Dağlıq Qarabağı
Azərbaycanın ayrılmaz
tərkib hissəsi olmasını təsdiq etmək əvəzinə
ona məcburi muxtariyyət verilməsi haqqındakı qərarının
və onun qısa müddətdə
həyata keçirilməsi
zərurətinin yanlış
olduğunu yəqin etmişdi.
Dağlıq Qarabağa muxtariyyət
verilməsi dekretləşdiriləndən
4 ay keçdikdən sonra
belə Azərbaycan Kommunist (bolşeviklər)
Partiyası Mərkəzi
Komitəsi Rəyasət
Heyətinin 8 oktyabr
1923-cü ildə Kirovun
sədrliyilə keçirilən
iclasında Dağlıq
Qarabağa muxtariyyət
verilməsi haqqında
qərarın əhali,
xüsusilə türklər
(azərbaycanlılar) arasında
təbliğ olunmasının
başa çatdırılmadığı
etiraf olunurdu. Dağlıq
Qarabağa muxtariyyət
verilməsi Azərbaycana
necə qəbul etdirildi? Hadisələrin belə gedişi
Qafqaz Bürosunun narahatlığına səbəb
oldu və 5 iyul qərarının Azərbaycana qəbul etdirilməsi üçün
təzyiqlərə başlandı.
Bu iki yolla
həyata keçirilirdi.
Bir tərəfdən Azərbaycan
rəhbərliyi qarşısında
tələb qoyulur, digər tərəfdən
Dağılq Qarabağın
idarəçiliyi bura
xüsusi olaraq göndərilən erməni
kadrları ilə möhkəmləndirilərək həmin bölgədə
Azərbaycanın təsirinin
zəiflədilməsinə cəhd edilirdi.
Dağılq Qarabağın muxtariyyətləşdirilməsi
Zaqafqaziya federasiyası
və SSRİ-nin yaradılması prosesləri
ilə paralel gedirdi. Buna baxmayaraq, onun həyata keçirilməsindəki problemlərə
Azərbaycan Kommunist (bolşeviklər) Partiyasının
irəli sürdüyü
şəkildə yenidən
baxılmadı. Əksinə,
1922-ci ilin fevralında
Zaqafqaziya kommunist təşkilatlarının I qurultayında
Orconikidzenin sədr seçildiyi Rusiya Kommunist (bolşeviklər)
Partiyası Zaqafqaziya Ölkə Komitəsi, 5 iyul qərarının qəbul edilməsində olduğu kimi, onun reallaşdrılmasında
da inzibati-amirlik üsullarına əl atdı. Zaqafqaziya Ölkə Komitəsinin
27 oktyabr 1922-ci il tarixli iclasında Azərbaycan Kommunist (bolşeviklər) Partiyası
Mərkəzi Komitəsinə
5 iyul qərarının
həyata keçirilməsi
təklif edildi, Karakazovun İcraiyyə Komitəsinin sədri təyin edilməsi, Şadunsun məsul işə göndərilməsi
üçün Azərbaycan
Kommunist (bolşeviklər)
Partiyası Mərkəzi
Komitəsinə ezam edilməsi qərara alındı. Azərbaycan
Kommunist (bolşeviklər)
Partiyası Mərkəzi
Komitəsinin 15 dekabr iclası Zaqafqaziya Ölkə Komitəsinin qərarını icra üçün qəbul etdi, Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Soveti yanında Dağlıq Qarabağ işləri üzrə Mərkəzi Komissiya
(Kirov, Mirzəbekyan, Karakozov)
və 7 nəfərdən
ibarət Komitə
(1922, 15 dekabr-1923, 24 iyul) təşkil
edildi. Bütün bunlara baxmayaraq
Azərbaycana təzyiq
yenə davam etdirildi. Dekabrın 22-də Zaqfederasiyanın İttifaq Soveti Dağlıq Qarabağa muxtariyyət verilməsinin
sürətləndirilməsi haqqında xüsusi qərar qəbul etdi.
SSRİ-nin yaradılmasından
sonra Zaqafqaziya Ölkə Komitəsinin tələbləri daha sərt şəkil aldı. 1923-cü ilin mayında Qarabağ Komitəsinin məruzəsi
Zaqafqaziya Ölkə Komitəsi plenumunun gündəliyinə daxil edildi. İyunun 1-də Azərbaycan Kommunist (bolşeviklər)
Partiyası Mərkəzi
Komitəsi Rəyasət
Heyəti muxtariyyətin
dekretləşdirilməsi və
onun layihəsinin üç gün ərzində Mərkəzi
Komitəyə təqdim
olunması barədə
qərar qəbul etdi. Bu qərar
Zaqafqaziya Ölkə Komitəsini təmin etdi. Zaqafqaziya Ölkə Komitəsinin
plenumu iyunun 27-də Şaduns və Karakozovun məruzəsi əsasında Dağlıq
Qarabağa bir ay müddətində muxtar vilayət statusu verilməsinin təmin olunmasını Azərbaycan
Kommunist (bolşeviklər)
Partiyası Mərkəzi
Komitəsinə həvalə
etdi. İyulun
1-də Azərbaycan Kommunist
(bolşeviklər) Partiyası
Mərkəzi Komitəsi
Rəyasət Heyətinin
iclası Kirovun sədrliyilə Qarabağ
haqqında məsələni
dinləyərək 6 bənddən
(a-e) ibarət qərar
qəbul etdi. (Rəyasət Heyətinin adından) Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə
Komitəsinə Dağlıq
Qarabağa muxtariyyət
vermək, mərkəz
Xankəndi olmaqla
"Muxtar Qarabağ vilayəti" yaratmaq təklif olundu. Sərhədlərlə bağlı
məsələləri müəyyən
etmək üçün
komissiya (Qarayev - sədr, üzvlər: Karakozov, Sviridov, İldırım və Bünyadzadə) yaradıldı
və s.
1923-cü il iyulun 4-də Azərbaycan Sovetləri Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi də eyni məzmunlu qərar qəbul etdi. Azərbaycan Sovetləri Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi iyulun 7-də M.B.Qasımov (1879-1949) və Ə. M.Xanbudaqovun (1893-1937) imzası ilə "Dağılq Qarabağ muxtar vilayəti yaradılması haqqında" dekret verildi. Dekret preambula, dörd bənd və müştərək komissiya yaradılması haqqında yekundan ibarətdir. Göründüyü kimi, Azərbaycan Kommunist (bolşeviklər) Partiyası Mərkəzi Komitəsinin qərarı ilə dekretin adı arasında fərq vardır, çünki Qarabağın aran və dağlıq hissəsini muxtar vilayət kimi bir yerdə ayırmaq əvəzinə, yalnız Dağlıq Qarabağı ayırmaq qərara alınmışdı. Dekretin "Muxtar Qarabağ" vilayəti deyil Muxtar Dağlıq Qarabağ Vilayəti adlandırılması diqqəti cəlb edir. Lakin sonralar o, Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti adlandırılır (işdə dolaşıqlıq yaratmamaq üçün biz də bu ənənəni davam etdirmək məcburiyyətindəyik, amma onu ilk rəsmi sənədlərdə qeydə alınmış mənada qəbul edirik). Dekret ciddi hüquqi sənəddən daha çox, primitiv məzmunu ilə fərqlənir. Preambulada tarixi xronologiya pozulur, faktlar təhrif olunur, Dağlıq Qarabağa muxtariyyət verilməsi zərurəti kifayət qədər əsaslandırılmır. Dekretin birinci bəndində ("1) Образовать из армянской части (?) Нагорного Карабаха автономную область, как составную часть (?) АССР, с центром в местечке Ханкенды") hüquqi-siyasi təhrifə yol verilir. Azərbaycan torpaqlarından Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti yaradılması və onun Azərbaycanın ayrılmaz tərkib hissəsi olmasının təsdiqi əvəzinə, müxtəlif cür təfsir olunan ifadələr işlədilirdi. Üçüncü bənddə isə Sovetlər qurultayı çağırılanadək Müvəqqəti İnqilab Komitəsi yaradılır. Bu da, heç şübhəsiz, vilayətin erməni rəhbərliyinə daha geniş hüquqlar verirdi və s. Azərbaycan Kommunist (bolşeviklər) Partiyası Mərkəzi Komitəsi Rəyasət Heyətinin 16 iyul (dekretdən 10 gün sonra!) tarixli iclasının qərarı ilə Şuşa şəhəri Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti tərkibinə daxil edildi. Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti üçün quberniya icraiyyə komitələri haqqında 1923-cü il əsasnaməsi qəbul və tətbiq edildi. Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti haqqında əsasnamə isə 26 noyabr 1924-cü ildə çap olundu.
Beləliklə, Azərbaycanın ayrılmaz tərkib hissəsi olan Qarabağ süni şəkildə aran və dağlıq hissələrinə parçalanmış və Azərbaycan rəhbərliyi Qarabağın dağlıq hissəsində sonradan məskunlaşmış ermənilərə muxtariyyət statusu verməyə məcbur edilmişdi. Özü də bu addım həmin hissədə - Dağlıq Qarabağda yaşayan azərbaycanlıların rəyi nəzərə alınmadan, onların hüquqları kobudcasına tapdalanaraq və müvafiq rəy sorğusu keçirilmədən atılmışdı.
Dağlıq Qarabağın Azərbaycanın tərkibində saxlanması və ona muxtariyyət verilməsi məsələsində Ermənistanın mövqeyi də maraq doğurur. Ermənistan ilk dövrdə məsələnin bu şəkildə həlli ilə razılaşmaq istəməmiş, 1921-ci il iyulun 16-da Ermənistan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsi Qafqaz Bürosunun 5 iyul tarixli qərarının onu təmin etmədiyini bildirmiş və Dağlıq Qarabağa iddiasını davam etdirməyə başlamışdı. Lakin sonra Qafqaz Bürosunun ona hədiyyə etdiyi Dağlıq Qarabağa muxtariyyət verilməsini məqsədinə uyğunlaşdırmağa başlamış, Dağlıq Qarabağ uğrunda mübarizə belə bir formula almışdı: Dağlıq Qarabağa muxtariyyət verilməsindən onun Azərbaycanın idarəsi altından çıxarılmasına - Dağlıq Qarabağın Ermənistana birləşdirilməsinə doğru! Bu formulanın əsasınında Dağlıq Qarabağda və onun ətrafında erməni şovinizminin gücləndirilməsi dururdu. İş o yerə çatmışdı ki, Rusiya Kommunist (bolşeviklər) Partiyası Mərkəzi Komitəsi XII qurultayında (1923, 17-25 aprel) K.Radek Azərbaycanda erməni şovinizmindən (aprelin 23-də) bəhs etmişdi. İ.Stalin isə ona qarşı çıxmışdı. Adətən Qafqaz Bürosunun 5 iyul qərarından bəhs etdikdə Stalinlə barışa bilməyən erməni müəllifi burada onun sözlərindən gen-bol iqtibas gətirir. Bu həmin partiya qurultayıdır ki, orada Leninin "Qurultaya məktub"u oxunmuş və orada Stalinin obyektiv xarakteristikası verilmişdi. XII qurultayda seçilmiş Mərkəzi Komitə üzvlərinin repressiyası da məlum faktdır. Ona görə də K.Radekin çıxışı ilə əlaqədar məsələlər də yenidən tədqiq olunmalıdır.
Stalinin timsalında güclü müdafiəyə malik olan ermənilər çox çəkmədən əsl niyyətlərini açıqladılar. Şaduns 13 iyunda Zaqafqaziya Ölkə Komitəsinə yazdı ki, bu muxtar vilayət (Dağlıq Qarabağ) bilavasitə Zaqafqaziya Ölkə Komitəsilə bağlı olmalıdır; "Zaqfederasiyanın rəhbərləri problemin belə alternativ, daha ağıllı həllinə getmədilər". Bununla o, Ermənistanın Dağlıq Qarabağla bağlı sonrakı fəaliyyətinin əsas formulası haqqında yuxarıda söylənənləri çox aydın təsdiq edir.
Cavid
Xalq Cəbhəsi.-
2015.- 8 aprel.- S13.