Əylisə səyahət...

Son dönəmlərdə hər yerdə sadəcə azyaşlıların, şagird və tələbələrin mütaliədən uzaqlaşmalarından dolayı şikayətlər duyulmaqdadır. Mobil telefon, sosial şəbəkələr və qulaqcıqlar gənclərdə laqeyidlik, duyğususzluq və hissiyatsızlıqdan başqa bir şey aşılamadı. Bu sosial problem cəmiyyəti narahat edən həyəcan siqnalı olmalıdır. Uşaqlar fikirlərini məntiqi izah edə bilmirlər. Bəzən danışıq qaydaları belə doğru-dürüst olmur. Bir çoxları susqunluq içində, ya da həddən artıq çılğın olurlar. Küçədə, nəqliyyatda davranış qaydalarına belə diqqət etmirlər. Bir-birləri ilə danışdıqları sözü sanki hamıya eşitdirmək istəyirlər. Müraciət, ünsiyyət bir çoxlarına yad ifadələrdir.

Təbii ki, bunu bütün gəncliyə şamil etmək olmaz. Çünki o qədər yüksək alicənablıqla davranan, elit mədəniyyətə malik gənclərimiz var ki, bunlar danılmazdır. Gənclərin bu cür etinasız davranışlarının səbəblərindən birini də mütaliə ilə bağlamaq olaq. Hörmətli alim Nizamı Cəfərov yazır ki, “Mütaliə mədəniyyəti orta məktəbdən formaşalşmağa başlayır. Orta məktəbdə, şagirdlər arasında bu mədəniyyət yoxdursa, sonradan onu yaratamaq çox çətin bir məsələdir”. Demək buradan belə nəticə çıxarmaq olar ki, bu həm də müəllimlərin öhdəsinə düşən məsuliyyətlərdən biridir. Yaxşı yadımdadır, mənə orta məktəbdə ədəbiyyat dərsi deyən Rəna müəllimə bu işi çox yüksək səviyyədə təşkil edirdi. Onda əsl peşə sevgisi müşahidə edirdim. Çünki oxuduğu yeni bir əsəri olduqca duyğusal, mənalı təsvir edirdi ki, bütün şinif uşaqları həmin əsəri oxumağa can atırdıq. Bu, bəyənmədiyimiz sovet rejiminin müəllimi idi! Gəlin müasiq ədəbiyyat müəllimlərinə diqqət kəsilək, onlardan son oxuduqları bədii əsərin adını soraq, çoxu çətin ki, cavab verə bilərlər. Ailə qayğılarını bəhanə edib vəziyyətdən çıxmağa çalışacaqlar. Məyər bizi dünyaya gətirən anaların ailə qayğıları olmayıbmı? İndiki anaların bir olsa-olsa iki övladları olduğu halda bizlər ailədə dörd-beş (bəzi bölgələrdə daha çox uşaqlılıq olub) uşaq olmamışıqmı? Bu bəhanələr qulağa xoş gəlmək üçün deyilmiş yalandan başqa heç nəyi ifadə etmir.

Bədii əsər yazan cağdaş müəlliflər yazdıqları əsərləri olduqca qısa, sadə, oxucunu əsər boyu intizarda saxlamağ bacarmalıdırlar ki, oxucu qazana bilsinlər. Doğrudur, hər yazıçının öz dili, öz üslubu, öz dəstixətti var.

Azərbaycan yazarları içərisində özünəməxsusluqları qoruyub saxlayan müəlliflərdən biri də Nizami Muradoğludur. Son zamanlar oxucuların istifadəsinə verdiyi "Baba ocağı " romanı geniş oxucu kütləsinin marağına səbəb oldu. Burada yazıçının dil sadəliyi, üslub imkanları, dialekt və şivələrdən yerində istifadəsi olduqca maraqlıdır. Bu əsərdə həm də bir folklor nümunələri axtarmaq olar. Əslində erməni hiyləgərliyini, erməni xislətini əks etdirən bu əsərdə Naxçıvan bölgəsinin təbiət mənzərəsi ifadəsini tapdığı üçün Naxçıvana getməyən oxucu belə o bölgənin coğrafi relyefini tanımış olur. Naxçıvan bölgəsinin təbii mənzərələri, təbabətə lazım olan bitkiləri, dağlarında bitən lalələri, dağları-daşları, qayaları belə əsər boyu əks edilib. Müəllif əsəri oxucunun gözündə canlandırmağı bacarıb. Hətta oxuyarkən maraqlı bir faktı da görmək mümkündür: "Qorxan uşağın başına bir böyük yaylıq salar, ətrafında dövrə vurardılar. Qadınlar dua oxuyar, "Xəta, bəla bu uşaqdan uzaq ol!" - deyərdilər. Sonra qəbir üstə gələnlərə, küçədən keçənlərə əvvəldən bişirilib hazırlanmış halva paylayardılar. Seyid qızının qəbrinin üstünə də halva payı qoyulardı. Bu halva payı quşlar, qapışqa cücülər üçün nəzərdə tutulurdu. Az keçmiş quşlar halvanın iyini almış kimi gələr, qəbristanlığın üzərində dövrə vurardılar". O, qəhrəmanının dili ilə uşağın başına dövrə vuran quşlarla qadınların arasında nə dərəcədə bağlılıq olub-olmamasını müəyyən etmək istəyir və belə qənaətə gəlir ki, istənilən halda nəticə qorxan uşağın sağalması və əvvəlki halına qayıtması olur. Bu isə növbəti bir folklor materialının izidir. Oxucu üçün əsər inandırıcı olarsa, oxumağa davam edəcək.

N.Muradoğlu erməni xislətindən yazanda belə sadəcə həqiqətlərdən söz açıb. Bu yazıçı qələminin peşəkarlığından xəbər verir. Əsər boyu müəllifin öz həyəcanını, duyğularını, oxucu ilə təmasını duymaq olur. Kənd həyatının təsvirini, kənddə cərəyan edən hadisələrin tablosunu, Əylis kəndinin təbiətini, meyvələrini, ağ kahatı cəvizi, Abutalıblı əriyini (hətta el ağzında buna “balyarım” deyilməsini), daş badamı, alma, armud, alma boyda albuxarıları, tut, heyva meyvələrinin təsvirini o qədər peşəkarlıqla verib ki, oxucu düşünür, bir Əylisə getsəydim, adı çəkilən meyvələri gözümlə görərdim.

Əsərdə atalar misallarından ("Qara qızın dərdi varmış" və s.) yerli-yerində istifadələr baməzə əhvalatlardan, hətta Molla Nəsrəddindən çəkilən misallar tərbiyəvi əhəmiyyət daşıyır. İki ana obrazının - Güllübəyim ananın və Selcanın dünyadan gözüyaşlı getmələrini o qədər obrazlı şəkildə təsvir edib ki, burada yalnız ana qübarına göz yaşını saxlaya bilmirsən. Acı həqiqətlər dolu nakam sevgidən yazaraq yazıçı burada müqəddəs sevgi, əhdə etibarlılıq amillərini də göz önündə canlandırır.

Əsərin ana xətti Rövşən obrazıdır ki, bu obrazla müəllif dinə inam, haqqa qayıdış, piş vərdişlərdən, içkidən, qumardan, oğurluqdan, bir sözlə, müsəlmana yaraşmayan və dinimizdə yasaq olan əməllərdən peşimançılıq hissi duyaraq Allahın qapısına töbə etməyə getməsini daha da qabardaraq gənc oxuculara bir mesaj verir. Keşiş Mikayılın diliylə "Oğlum, peşmançılıq tövbənin başlanğıcıdır " - deyərək hər zaman Allahın qapısının tövbə edənlərə açıq olmasını xatırladır. Hətta bununla da kifayətlənməyən müəllif növbəti bir təsvirlə Rövşəni Qıraqqarın üst arxı boyunca ceviz ağaclarının kölgəsi ilə düz Aşıq Məsum Tağının dediyi məbədə dogru Ağ Dədənin yanına yola salır: “Nəhayət, Rövşən böyürtkən kollarının uzanan rişələrini özündən kənarlaşdıra-kənarlaşdıra dar cığırla uzun dərənin dibindəki mağaraya yaxınlaşaraq mağaranın girişindən süzülən zorla görünən işığın toz kimi ətrafa yayıldığını gördü. Ağ Dədə mağaranın yuxarı başında bir dəri üzərində bardaş qurub oturmuşdu”.

Buradakı Ağ Dədə obrazı adamda ilkin olaraq müdrik qoca, nurani ağsaqqal və bir də övliya kimi göz önündə canlanır. Elə gözümüzdə canlandırdığımız kimi də yazıçı təsvir edir: "Ağ Dədə nurlu sifət, həddən artıq yaşlı bir adamdır. Çiyninə tökülmüş saçları, sinəsinin ortasına qədər sallanmış saqqalı ağappaq idi. Ağ Dədənin qaşları ağarmış, balaca qara gözləri, nazik zərif əlləri vardı".

Tövbə etmək amacı ilə Ağ Dədəni axtarıb tapan Rövşən tövbəsinin qəbul olub-olmadığını bu dünyada ikən görmək istədiyinin mümkünlüyünü bilmək üçün ondan yol göstərməyini istəyir. Bu məqamda yazıçı təxəyyülündən süzülən çox maraqlı bir təsvirlə qarşılaşırıq: "Ağ Dədə fikrə getdi, gözlərini yumub, dodaqaltı, pıçıltıyla öz-özünə xeyli danışdı. Rövşən nə qədər diqqət verdisə, bir şey anlaya bilmədi, Ağ Dədə nə danışırdı, kimiylə danışırdı başa düşmədi. Ağ Dədənin halında da bir dəyişiklik vardı, sifəti daha da nurlanmışdı".

Bu hal bir qədər davam etdikdən sonra Ağ Dədənin halı özünə qayıdır və Rövşənin sualının cavabında "mümkündür oğul" - deyə cavab verir. Mümkünlüyü yalnız ocaqdan götürülmüş kösövdə görən Ağ Dədə bildirir ki, aşağıda bir dərə var, oradan yolçular keçib gedir, dərənin baş tərəfini qazıb ordan su çıxararsan, kösəvi düzənlikdə əkərsən, göyərəndə bil ki, Uca Tanrı sənin tövbəni qəbul edib. Kösövin göyərəcəyi günü gözləyən Rövşənə kəntdə çoxları arxasınca gülüb ağlını itirdiyini deyirdilər. Ağ Dədəni dəfələrlə mağarada axtarmasına baxmayaraq onu gördüm deyən olmamışdı. Sanki Dədə qeyb olmuşdu. Müəllif oxucusunu intizarda saxlamaqla kösəvin göyərib-göyərməməsini bilmək üçün əsərin sonuna doğru aparır. İllər keçir... kösöv göyərir. Bu da o anlama gəlir ki, Uca Tanrı Rövşənin tövbəsini qəbul edir...

İki hissəli kitabın iki hissəsi də olduqca maraqlı, oxunaqlıdır. Əsərdə yazıçının əsas ideyası erməni -müsəlman davasının tarix baxımından keçmişdən gəldiyini açmaqdır. Əylisdən, Qafandan, Oxçudan, Şabadin, Atqızdan, eləcə də Pirdavdan tez-tez gələn acı xəbərdən türklər (azərbaycanlılar) artıq narahat olur. Ermənilərlə tüklərin birgə yaşadıqları kəndlərdə gecələr üzü örtülü adamların türk evlərinə olan basqınları, Əylisdə Arakelin evində yığıncaqlar keçirilməsi məsələnin nə yerdə olduğunudan xəbər verir. Tarix boyu izlədiyimiz erməni hiyləgərliyi, dosta xəyanət, sığındıqları elə-obaya hörmətsizlik, bir sözlə, iç üzləri əsərdə yerli-yataqlı qeyd edilib.

Əylisi birdəfəlik ələ keçirmək arzusunda olan Arakel obrazı ümumi erməni simasının iç üzüdür. Əsərdə bir tərəfdə özlərini üzdə "kirvə"liyə sadiqlik, yedikləri çorəyə guya hörmət etdiklərini göstərməyə çalışan, ancaq əməlləri və hiyləgərliyi bunu deməyən erməni izləyirik.

Yazıçı bunu o qədər məharətlə oxucuya çatdırır ki: “Məktubun üzərində "Arakel ağaya çatacaq" ifadəsi yazılmışdı. "Arakel ağa, məlum edirik ki, bu məktubu alandan sonra dərhal sizə verilən təlimata uyğun olaraq fəaliyyətə başlayasınız. Böyük Hayastan naminə sizə uğurlar olsun. Komitə".

Əsli-nəcabəti bəlli olmayan ermənilər “böyük Hayastan” qurmaq xəyalında idilər. Bu məktub isə Rövşənin təsadüfən əlinə keçmişdi. Elə əsərin əsas məğzi də buradan başlayır. Oxucusunu Rövşən obrazı ilə heyrətləndirmək, onun ölümünü kövsər ağacının göyərən budaqlarının quruması ilə nəticələndirmək müəllifin əsas məqsədlərindən biri olub. Rövşənin əkdiyi kösövdən göyərən söyüd illər sonra yazda çiçəkləmir, quruyur. Bu da Rövşənin taleyindən xəbər verir...

Rövşən obrazı üşaqdan böyüyə istənilən oxucunun yaddaşına ömürlük həkk olunur. Əsərdə müəllif vətənpərvərlik mövzusuna da toxunmaqla, məktəblilərin bayram günlərində "Şəhidlər xiyabanına" getmələrini də yaddan çıxarmır. Yazıçının əsər boyu əsas məqsədindən biri də Rövşənın qanına boyanan daşın qanını qərinələrin yuyub apara bilmədiyini obrazlaşdıraraq üstüörtülü şəkildə erməni-türk davasının üzü keçmişdən günümüzə qədər nəqş etməsidir. Kitab orta məktəblərdə vətənpərvərlik hisslərinin aşılanmasında gərəkli ola biləcək qədər maraqlı bir əsərdir.

İlhamə Qəsəbova,

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

Xalq Cəbhəsi.- 2015.- 1 dekabr.- S.14.