İrəvan xatirələri
Mərhum professor İsrafil Abbaslı indi “Ermənistan”
adlanan əzəli türk-Azərbaycan torpağında –
İrəvanda doğulub, burada ilk təhsilini alıb. Uzun illər
Azərbaycan ədəbiyyatı, folkloru ilə bağlı
araşdırmalar aparıb. Bildirək ki,
o, Ermənistandakı əlyazmalar instititutu Matenadaranda
araşdırma aparmış aydınımızdır. Bu yazıda onun xatirəsini təqdim edirik.
II
yazı
Uşaq yaddaşı çox möhkəm olur. Elə buna
görə də uşaqlıq dövrümdəki o günləri
olduğu kimi xatırlayıram. Qızları
çox erkən ərə verirdilər. Məsələn,
yeddiilliyi qurtaran qızlar “yaşı ötmüş”,
“qarımış” hesab edilirdi. Qızlar
beşinci-altıncı sinifdə oxuyanda ailə qururdular.
Həm də ailələr uzunömürlü
olurdu. Ancaq bəzi kəndlərdə
çoxarvadlılıq adi hal almışdı. Toy şənlikləri bir qayda olaraq qara zurna ilə
keçirilirdi.
Nişan mərasimlərində xına haxışta
yığnağı ilə müşayiət olunurdu. Qızlar
bayatı söyləyib nəqarətin sonunda “haxışta”
deyirdilər. Tabaq çalınır,
haxışta avazla oxunurdu. Burada qardaş,
yar həsrəti motivləri əsas yer tuturdu. Qızlar elədən-belə, belədən-elə
yallı gedir, oxuyurdular.
Gəlingətirmə mərasimi xüsusilə
maraqlı idi.
Gəlini atla gətirirdilər. Boynuna qırmızı parça
bağlanmış atı (gəlin bu atın üstündə
bəy evinə gəlirdi) iki nəfər idarə edirdi.
Bir nəfər atın cilovunu tutur, o biri isə
atın quyruğunu qatlayıb əlində möhkəm
saxlayırdı. Mən fikir verib
görmüşəm ki, bu iki işi həmişə eyni
adamlar yerinə yetirirdilər. Zurnaçılar
evin qapısına gedib gəlini qara zurnanın sədaları
altında toy evinə, şənliyə gətirirdilər.
Həmişə toy şənliyini
zurnaçılar dəstəsi aparırdı. Toy şabaşla idi. Hər
şabaşın qiyməti bir manatdı. Sifarişçi
pulu zurnaçıların qabağındakı qutuya salıb
bir oyun havası sifariş edirdi. Adətə
görə kimin hansı qızı gözü tutsa, oynayanda
ona şabaş verməyə icazəsi vardı. Bu, qız tərəfə işarə idi. Yəni qızı filankəs istəyir. Bundan sonra yeni xeyir işin başlanmasına rəvac
verilirdi.
Təzə
bəy hündür bir yerə çıxıb gəlinin
başına alma, konfet, xırda pul
atırdı. Uşaqlar yerə tökülən
xırda pulları və konfetləri götürürdülər.
Təzə gəlinin bəy evinə gətirilməsində
ən maraqlı və yaddaqalan hadisə təzə bəyin
atası ilə anasının adamlar tərəfindən zorla
güləşdirilməsi səhnəsi idi. Adamlar ər-arvadı
güləşməyə məcbur edəndən sonra qəflətən
arvada kömək edib kişini yerə
yıxır, sonra onu yerdən qaldırır, deyə-gülə
kişinin qoluna girirdilər. Rast gəldiyimiz mərasimlərin
içərisində duvaqqapma mərasimi də diqqətçəkici
idi. Bu mərasim adətən yengənin
iştirakı ilə keçirilirdi. Duvağı
(qırmızı örtük idi) təzə gəlinin
başından on iki-on üç yaşlı bir oğlan
götürüb qaçır, onu bir ağacın
üstünə atırdı. Ancaq
oğlan ailə tərəfdən bütöv, yəni
bacı-qardaşlı, atalı-analı olmalı idi.
Bu mərasimdə oğlan və ağacın öz
anlamları vardı. Yəni, təzə gəlin
oğul-uşaqlı, barlı ağac kimi barlı,
böyük ailə sahibi olsun. O vaxtlar kəndlərlə
rayon mərkəzi arasındakı yolları at furqonu, ya da
öküz arabası ilə gedirdilər. Əvvəllər
indiki kimi maşın, avtobus yox idi. Çox
vaxt adamlar kəndlərdən rayon mərkəzinə piyada
getməyə məcbur idilər. Hər kənddə
bir neçə nəfər yaşlı qadın
mamaçalıq edir, uşağa yatan qadınların
doğum vaxtı dadına çatır, bacardıqlarını
əsirgəmirdilər. Maraqlıdır ki, uşaq
ölümünə az təsadüf
olunurdu. Bir maraqlı hadisə heç
yadımdan çıxmır. Kəndlərin
birində rayon mərkəzinə bir gəlini aparanda uşaq
yolda doğulduğundan onu araba ilə geri, kəndə gətirmişdilər.
Yas mərasimləri də çox maraqlı idi. El-oba arasında adətə
görə hər bir kişi azı yeddi qəbir
qazmalı idi. Qəbir qazma işi hər bir
kişinin borcu sayılırdı. Həm də adətən
qəbir qazmağa yeddi nəfər adam
getməli idi. Ölü kəfənə
tutulandan sonra nərdivana oxşar bir ağaca qoyurdular. Həmin “nərdivan”ın üstünə kilim-palaz
salınırdı. “Nərdivan” tabutu əvəz
edirdi. Adamlar tabutu çiyinlərinə
gotürüb mərhumu son mənzilə yola salırdılar.
Maraqlıdır ki, rəhmətə gedən
adamın ailəsində ehsan hazırlığı olmurdu.
Kənd camaatı hərə əlində bir
bağlama gətirirdi. Çünki kimin nəyi
vardı, onu bişirtdirib gətirirdi. Adamlar
bununla da vəfat edən adamın ailəsinə yardım
etmiş olurdular. Amma sonralar bu adət
(bağlama gətirmə) xeyli dəyişdirildi. Rəhmətə gedənin evində ehsan verilməyə
başlandı. Ehsanda cöngə kəsildi,
yasa gələnlərə ət xörəyi verilməyə
başlandı. Vaxtilə qəbir üstə
gedəndə adamlara halva paylayırdılar. Adətə görə ölünün
üçü, yeddisi, qırxı olan günlərdə qəbir
üstə gedəndə hər adama bir büküm halva
verilirdi. Sonralar bu adət də tədricən
aradan çıxdı. Sadəcə
halvanı şokolad, konfet əvəz etdi. Yaxşı yadımdadır, mən kəndlərin
birində qəbir üstə nə üçün konfet və
ya şokolad paylandığını soruşanda dedilər
ki, indi heç kəs halvanı götürmür, ona görə
də onu şirni ilə əvəz etmişik.
Mən
Qaralar kəndində üç il təhsil
almışam. Kəndin adının haradan
yarandığını yaşlılardan soruşanda mənə
belə cavab verdilər:
– Qaralar
“qaralanan”, “qaraltı” anlamındadır. Qaralar kəndi
ilə bağlı xoş xatirələr unudulmazdır.
Mən də o kəndin nə mehriban
adamlarını, nə müəllimlərini, nə də
İskəndər Xudaverdiyevi unuda bilmirəm. Sırıqlı əhvalatı maraqlıdır.
Düzdür, o vaxtlar müəllimlərə
müəyyən şəraitlər
yaradılmışdı, amma hələ ərzaq çox
baha, dolanışıq çətin idi. Həmin
söhbət açdığım sırıqlını
İrəvanda dərzi Yusif tikmişdi. Bu
sırıqlının qolları və ətəyi uzun idi, mənə
çox böyük idi. Onu geyinəndə əllərim
onun qolları içində qalır, sırıqlının
ətəyi az qala dizlərimdən də
aşağı sallanırdı. Anam bu
sırıqlını ona görə böyük
tikdirmişdi ki, mən bunu bir neçə il
geyə bilim.
Uşaqların çoxu yazdan payızın sonlarına
qədər ayaqyalın gəzirdilər, adi çarıq
tapmaq da çətindi. Məktəbə verilən
çarıqları siyahı ilə şagirdlərə
qışda paylayırdılar. Məktəb
direktorunun (məktəb direktoru xalam idi) otağındakı
şkafda çarıqlar saxlanır, şagirdlərə
siyahı üzrə təqdim olu¬nurdu. Çox
güman ki, bu çarıqları kolxozdan göndərmişdilər.
Sonralar çarıqları gön-dəri
çatışmazlığından dolayı rezindən
hazırlamağa başladılar. Amma mənim
çarıq sarıdan çətinliyim yox idi. Başqa şagirdlər çarıq geydikləri
halda mən qaloş geyirdim. Üstəlik,
ikinci-üçüncü sinifdə bəxtim yenə gətirdi.
Öncə onu deyim ki, o vaxtlar müxtəlif tədbirlər
keçirilir, tədbirdə fəallıq göstərənlər
mükafatlandırılırdı. O vaxtlar məktəblərdə
keçirilən tədbirlərdə rayon maarif şöbəsinin
müdiri də iştirak edirdi. Bəli, belə
tədbirlərin biri də Qaralar məktəbində
keçirilirdi. Bu tədbirdə rayon maarif
şöbəsinin müdiri İskəndər Xudaverdiyev də
iştirak edirdi. Mən “Qızıl əsgər”
şeirini söylədim. Çıxışım
İ.Xudaverdiyevin xoşuna gəldiyindən mənə
mükafat olaraq bir palto və bir çanta verdilər. Sevincimin həddi-hüdudu yoxdu. Çünki
şagirdlərin heç birinin çantası yox idi. O
vaxtlar şagirdlərin bəziləri kitab-dəftərini
qucağında, bəziləri isə heybədə gətirirdilər.
Heybəni evdə qadınlar tikirdilər. Mənim ilk müəllimim Əsgər müəllim
olub. Sonralar Əsgər müəllim bizə
başqa fənlərdən də dərs deyib. Əsgər müəllim əslən Qaralar kəndindəndi.
Onun əmisi Məşədi Paşa, atası Fəti
kəndin hörmətli adamları sayılırdılar.
1948-ci ildə o, xalamla ailə qurdu.
1946-1947-ci illərdə xarici ölkələrdə
yaşayan ermənilərin Ermənistana cəlb edilməsi,
yerli müsəlman əhalinin zorla köçürülməsi
gözlərimin önündə baş verib. Həm də “öz arzusu ilə”
(Sovet hökuməti siyasətlə iş görürdü)
köçənləri sanki bilərəkdən isti yerlərə,
arana göndərirdilər. Ancaq bu köç
vaxtı varlı adamlar rahat köçə bilirdilər.
Onlar qarşılarına çıxan çətinlikləri
pulla həll edəcəklərinə əmin idilər. İmkansız adamlar erməni zülmünün
get-gedə artdığını görsələr də,
köçməyə ürək eləyə bilmirdilər.
Kəndlərin boş qalan yerlərində kərpicdən
sıra ilə təzə evlər tikilirdi. Bu evlər
xarici ölkələrdən gələn ermənilər
üçün nəzərdə tutulmuşdu. Ermənilər
Suriya, İraq, Livan, Türkiyə, İran və başqa
ölkələrdən gəlirdilər. Gəlmə
ermənilərdən ötrü nisbətən “yaxşı
şərait” yaradılmışdı. Xaricdən
köçürülənlər Şərq ölkələrindən
olduqlarına görə daha çox yerli əhali Azərbaycan
türkləri ilə ünsiyyət qura bilirdilər. Türk dili sanki ortaq danışıq dilinə
çevrilmişdi. Belə ki, yerli əhali
gəlmə ermənilərlə yerli ermənilər
arasında tərcüməçilik edirdi. Gəlmələrin çoxu müsəlman ölkələrində
yaxşı yaşadıqlarını etiraf edir,
aldandıqlarını başa düşürdülər.
Onların bəziləri geri qayıtmağa cəhd
edirdi. Ermənilər vaxtilə
yaşadıqları yerin adını yeni məskunlaşdıqları
yerlərə verməyə başladılar. Zeytun, Kənəkir,
Ərəbkir və s. adları belə yarandı. Bu yer-yurd adlarının heç biri erməni dilində
deyil. Təbii ki, gəlmə ermənilərin
çoxu aldadıldıqlarını yaxşı
anlayırdılar. Onlardan geri qaçanlar
da vardı. Yaxşı yadımdadır,
onlardan birinə bir nəfər azərbaycanlı kömək
edəcəyinə söz verir. Həmin
ermənini ailəsi ilə bərabər maşına mindirib
Zəngi çayının yaxınlığındakı dəmiryolunun
kənarına gətirir. O, çayı erməniyə
göstərib deyir:
– Bu da Araz çayı, buyur keç o tərəfə. O tərəf İrandı.
Gecə olduğundan erməni deyilənə inanır,
çayı o tərəfə keçir. İşıq
gələn tərəfə gəlirlər. Hava işıqlananda baxırlar gəliblər İrəvan
şəhərinə.
Ermənilər İrəvandan müsəlmanları
(türkləri-red.) açıq-aşkar qova bilməsələr
də ustalıqla elə şərait yaradırlar ki, adamlar məcburiyyət
qarşısında qalıb köçsünlər. Ermənilər
də o köçənlərin yerinə xarici ölkələrdən
gələn erməniləri yerləşdirməklə şəhərdə
ermənilərin sayını artırsınlar. Bir sözlə, İrəvan tədricən sırf
erməni şəhərinə çevrilsin. Namərd qonşularımız öz məkrli niyyətlərini
həyata keçirmək üçün öncə orta məktəblərdən
başladılar. İrəvanda yerli əhalinin
cəmi iki orta məktəbi (bu orta məktəblərdə
müsəlman uşaqları təhsil alırdılar)
vardı. Ermənilər bu məktəbin (M.Əzizbəyov
adına orta məktəb) birini
bağladılar. S.M.Kirov adına orta məktəb
qaldı. Sonralar bu məktəbə M.F.Axundov
adı verildi. Fəaliyyətdə olan orta
məktəbdə dərs keçmək üçün həm
sinif otaqları çatışmırdı, həm də
şəhərin ucqarlarından bura məktəblilərin
gedib-gəlməsi çox çətin idi. Xüsusilə, aşağı sinif şagirdlərindən
ötrü həllolunmaz problem yaranmışdı.
Adamlar məcburiyyət qarşısında
uşaqlarını başqa məktəbə qoymalı idilər. Amma şəhərdə
ikinci müsəlman məktəbi yoxdu. Buna
görə də ya rayonlara üz tutur, ya da Azərbaycana
köçməyə məcbur qalırdılar. İrəvan Kənd Təsərrüfatı
Texnikumunun fəaliyyəti də erməniləri narahat edirdi.
Çünki bu texnikum təkcə Ermənistandan
ötrü deyil, qonşu respublikalara da kənd təsərrüfatı
işçiləri yetişdirirdi. Texnikumun
pedaqoji kollektivi demək olar ki, azərbaycanlılardan ibarətdi.
Bu, erməniləri təmin etmirdi. Düşmən yenə ehtiyatla hərəkət
etdi. Texnikumu ucqar bir yerə
köçürdülər. Bu, texnikuma
oxumağa gələnlərin sayını xeyli azaltdı,
amma bu da namərd qonşularımızı razı
salmadı. Bu “türk texnikumu”nu Dəmirçilər
kəndinə köçürməklə onu tamamilə
şəhərdən çıxarmağa müvəffəq
oldular.
Ermənilər orta məktəbdə də, elə
institutda da bizə “türk” deyirdilər, biz etiraz edirdik ki,
yox, bu düz deyil. Biz azərbaycanlıyıq. Təbii ki, onların xalqımıza qarşı
kin-küdurəti də öz yerində. Maraqlıdır
ki, bu “turk” söhbəti indi də dəbdədir. Bizim alimlərdən də bəziləri bizim
türk deyil, azərbaycanlı olduğumuzu iddia edirlər.
Bəzi alimlər də türk olduğumuzu
deyirlər. Babalarımızın türk,
özümüzün türk olduğumuzu bilsək də,
mübahisə davam edir.
İsrafil
Abbaslı
Professor
Xalq Cəbhəsi.- 2015.- 16 dekabr.-
S.14.