Dövlət və hüququn
qarşılıqlı əlaqəsi
Cəmiyyət və dövlət ictimai münasibətlərin
nizamlandığı, ictimai qaydalara riayət olunduğu şəraitdə
normal fəaliyyət göstərə bilər. İctimai həyatın
təşkilində, insanların davranışının və
kollektivlərin fəaliyyətinin nizamlanmasında hüquq
mühüm rol oynayır. Hüquq
anlayışı haqqında məsələ mübahisəlidir.
Hüquq elminin müxtəlif sahələrinin
nümayəndələrinin hüquqa vaxtilə vermiş
olduqları və hazırda verdikləri müxtəlif təriflər
mövcuddur. Hüququn mahiyyəti ilə
bağlı nəzəriyyələrdən biri olan təbii
hüquq nəzəriyyəsi hesab edir ki, hüququn
özündə ədalətin mütləq, dəyişməz
başlanğıcı vardır, o təbii olaraq mövcuddur.
Təbii hüquq sanki müəyyən cəmiyyətdə
mövcud olan hüquq normaları sisteminə (normativ hüquq
adlandırılan) qarşı qoyulur. Hüququn
tarixi məktəbi hesab edir ki, hüquq tarixi təkamülün
üzvi tərkib hissəsidir, torpağa atılan dən kimi o
xalqın şüurunda yetişir, adətlər və qanunlar
şəklində təzahür edir. Hüquq
təbiətən meydana gəlmir, onun necəliyini müvafiq
xalqın tarixi həyatı müəyyən edir. Hüququn psixoloji məktəbi hüququn meydana gəlməsini
və fəaliyyətini cəmiyyətin sosial iqtisadi həyatı
ilə yox, şəxsiyyətin (şəxsin, qrupun)
psixologiyası ilə izah edir. Hüquqa
psixoloji vəziyyətin, həyəcanın, institutların məhsulu
kimi baxılır. Marksist-Leninçi
hüquq nəzəriyyəsi hüququn sinfi mahiyyətini -
onun qanun səviyyəsinə qaldırılmış hakim
sinfin iradəsi olduğunu xüsusi qeyd edir. Hüququn tərifinə, onun təbiətini sosial
hadisə kimi başa düşən digər yanaşmalar da
mövcuddur. Aşağıdakı tərif
hüquq ədəbiyyatında geniş yayılıb.
Hüquq - dövlətin müəyyənləşdirdiyi
və ya sanksiyalaşdırdığı və onun
gücü ilə qorunan, hamı üçün ümumməcburi
davranış qaydalarının (normaların) məcmusudur. Bu zaman nəzərə
almaq lazımdır ki, hüquq elmində «hüquq»
anlayışı iki mənada işlədilir:
a) obyektiv hüquq və ya obyektiv mənada
hüquq. Hüquq normaları sistemində ifadə
olunan ümumməcburi davranış qaydalarının məcmusu
kimi hüquq obyektiv hüquqa aiddir.
b) subyektiv hüquq və ya subyektiv mənada
hüquq. Subyektiv hüquq və ya başqa
sözlə «subyektin hüququ» - bu konkret şəxsə məxsus
olan hüquq olur (məsələn, müəyyən əşyaya
mülkiyyət hüququ). Subyektiv hüquq
şəxsiyyətin azadlığını, bu və ya digər
davranışının mümkünlüyünü, sərbəstlik
və təşəbbüskarlıq göstərmək
imkanmı hüquqi cəhətdən təmin edir. Məsələn, hər bir Azərbaycan
Respublikasının vətəndaşına məxsus olan əmək
hüququ əməyə münasibətdə öz qabiliyyətindən
sərbəst istifadə etmək, bu və ya digər peşəni,
fəaliyyət sahəsini seçmək, sahibkarlıq fəaliyyəti
ilə məşğul olmaq və ya muzdla işləmək
imkanını ifadə edir. Alimlərin əksəriyyəti
bu fikirdə yekdildirlər ki, subyektiv hüquqda
başlıcası, sərbəst fəaliyyət göstərmək,
şəxsi davranış növünü və onun həddini
sərbəst seçmək imkanıdır. Bununla bərabər, bəzi tədqiqatçılar
hesab edirlər ki, subyektiv hüquqların bu
xarakteristikasına əlavələr etmək lazımdır.
Məsələn, onlar müəyyən sosial
rifahlardan istifadə etmək, başqa şəxslərdən
müvafiq davranışı tələb etmək
imkanını, habelə dövlət orqanlarına təsir
etmək üçün bu və ya digər qanunla yol verilən
tədbirlərə əl atmaq imkanlarını göstərirlər.
Lakin bu əlavələr
subyektiv hüquqları xarakterizə edən başlıca əlamətləri
nəzərə alır: subyektiv hüquq - qanun çərçivəsində
hərəkət etmək, öz davranış
növünü və həddini seçmək
imkanıdır. Əgər subyektiv hüquq bu və
ya digər qanunauyğun davranışı seçmək
imkanını ifadə edirsə, vətəndaşın
üzərinə qoyulan qanunvericiliklə müəyyən
olunan və dövlət tərəfindən təmin edilən
hüquqi vəzifələr zəruri davranışı nəzərdə
tutur. Belə ki, Azərbaycan Respublikası
Konstitusiyasının 72-ci maddəsinə görə hər kəs
Konstitusiyaya və qanunlara riayət etməli, başqa şəxslərin
hüquq və azadlıqlarını pozmamalıdır.
Hüquq normasını hüququn özünəməxsus
ilkin hüceyrəsi kimi təsəvvür etmək olar. «Norma» latın
dilindən tərcümədə - qayda, nümunə mənasını
verir. Hər bir normada ümumi davranış
qaydaları mövcuddur, burada sanki davranış modeli
görünür. Əvvəla, norma
o şərtləri nəzərdə tutur ki, burada müəyyən
olunmuş qaydalar icra olunmalıdır. Normanın
bu hissəsi hüquq elmində hipoteza adlanır. Məsələn, pensiya hüququ norması
qocalığa görə təqaüdün təyin
olunması şərtlərini göstərir. İkincisi, hüquq normaları davranış
qaydalarının özünü, hüquq subyektlərinin
hüquq və vəzifələrini, yəni dispozisiyanı
müəyyən edir. Məsələn,
ailə hüquq normalarına müvafiq olaraq valideynlər
öz uşaqlarını tərbiyə etməyə,
onların fiziki inkişafının və təhsilinin
qayğısına qalmağa borcludurlar. Üçüncüsü,
hüquq normaları elə məcburi təsir tədbirlərini
müəyyən edir ki, dövlət orqanları buna
müvafiq olaraq normadakı göstərişləri yerinə
yetirməyən və ya lazımi qaydada yerinə yetirməyənlərə
qarşı bu məcburi təsir vasitələrini (sanksiya) tətbiq
etmək iqtidarında olur. Bunlar intizam xarakterli (töhmət,
işdənçıxarma və s.), inzibati (cərimə və
s.) və cinayət xarakterli (azadlıqdan məhrumetmə və
s.) sanksiyalar ola bilər.
Başqa
sözlə hüquq normaları
aşağıdakıları müəyyən edir:
a) kim və nə vaxt onu icra etməlidir; hansı
şəraitdə (hipoteza);
b) bu icra nədən ibarət olmalıdır
(dispozisiya);
c) normaların icra edilməməsinin hansı nəticələri
ola bilər (sanksiya).
Lakin heç də bütün normalar bu cür
üç elementli struktura malik deyil. İnsanların
davranışını müəyyən edən hüquq
normaları onların fəaliyyətini subyektiv
hüquqların verilməsi ilə, yaxud üzərilərinə
vəzifələrin qoyulması ilə tənzimləyir.
Ona görə də hüquq normalarına belə
bir ümumi qayda kimi baxmaq olar ki, bu normalar insanların,
onların kollektivlərinin davranışını onlara
subyektiv hüquqların verilməsi və üzərilərinə
müvafiq hüquqi vəzifələrin qoyulması yolu ilə
tənzimləyir. Rəsmi elan (dərc)
olunmuş hüquq norması dövlət məcburetmə
xarakterini daşıyır, yəni bütün vətəndaşlar,
vəzifəli şəxslər, dövlət orqanları,
ictimai təşkilatlar üçün icrası məcburidir.
Daha vacib hüquq normaları qanunlarda təsbit
olunur. Lakin qanunlarla yanaşı digər
normativ aktlar da mövcuddur (prezidentin fərmanları, hökumətin
qərarları və s.). Hüquq
normaları həmişə ümumi xarakter
daşıyır, yəni o, bütün analoji hallara aid olur,
dəfələrlə tətbiq etmək imkanını nəzərdə
tutur. O, qeyri-müəyyən sayda hüquq subyektlərinə
yönəlir ki, onlar bu məqamda, yaxud gələcəkdə
bu hüquq normaları ilə tənzimlənən münasibətlərin
iştirakçısı ola bilsinlər. Hüquq normalarının müxtəlif 5 əlamətlərə
görə təsnifatını vermək olar.
Normadakı göstərişin xüsusiyyətlərindən
asılı olaraq hüquq normalarını
aşağıdakı kimi təsnifləşdirmək olar:
a) səlahiyyətverici normalar (norma - icazələr,
nəyi etmək olar). Məsələn, AR
Konstitusiyasının 26-cı maddəsində müəyyən
olunub ki, hər kəs qanunla qadağan edilməyən
bütün vasitələrlə öz hüquq və
azadlıqlarını müdafiə etmək hüququna
malikdir;
b) məcburedici normalar (nəyi etmək
lazımdır). Azərbaycan Respublikası
Konstitusiyasının IV fəsli belə normaları təsbit
edib.
c) qadağanedici normalar (nəyi etmək olmaz). Məsələn, Azərbaycan Respublikası
Konstitusiyasının 6-cı maddəsinə uyğun olaraq Azərbaycan
xalqının heç bir hissəsi, sosial qrup, təşkilat
və ya heç bir şəxs hakimiyyətin həyata
keçirilməsi səlahiyyətini mənimsəyə bilməz.
Normadakı
göstərişin müəyyənlik dərəcəsinə
görə hüquq normalarının iki növü fərqləndirilir:
1.
Dispozitiv normalar (belə normalarda hüquq subyektinin alternativ
davranmaq imkanı nəzərdə tutulur). Məsələn,
Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının insan və vətəndaşın
hüquq və azadlıqlarını nəzərdə tutan
üçüncü fəslində təsbit olunmuş maddələrdə
müəyyən olunan hüquq normaları.
İmperativ normalar (belə normalarda vahid davranış
qaydası müəyyən olunmaqla hüquq subyektinə
alternativ davranmaq imkanı verilmir). Məsələn,
qadağanedici xarakterli bütün normalar (Azərbaycan
Respublikası Konstitusiyasının 6- cı, 155-ci maddələri),
habelə məcburedici normaların əksəriyyəti (Azərbaycan
Respublikası Konstitusiyasının dördüncü fəslində
nəzərdə tutulan normalar). Hüquq
normalarının digər meyarlara görə də təsnifatı
aparıla bilər.
Roman-German hüquq sistemi Kontinental Avropada yayılıb. Roma hüququ əsasında
formalaşıb. Bu hüquq sistemində
hüququn əsas mənbəyini normativ 6 hüquq akt təşkil
edir. Azərbaycan Respublikasının
hüquq sistemidə Roman-German hüquq sisteminə aiddir.
Anqlo-sakson hüquq sistemi - Bu sistem Böyük
Britaniya, Kanada, ABŞ, Yamayka, Avstraliyada yayılıb. Bu hüquq sisteminin əsasını məhkəmə
presedentlərindən ibarət İngiltərənin hüquq
sistemi təşkil edir.
Dini hüquq sistemlərinin əsasını dini
kitabların və dini təlimlərin müəyyən etdiyi
normalar təşkil edir. Bura islam hüququ və iuadizm
hüququ (qalaxa) aiddir. Davranış
qaydasının hüquq norması olması üçün
o müəyyən hüquqi formaya salınmalıdır.
Bu dövlətin hüquq yaratma fəaliyyəti
nəticəsində baş verir ki, bunun köməyi ilə
qanunvericiliyin iradəsi öz ifadəsini icra üçün
məcburi olan bu və ya digər hüquqi aktlarda tapır.
Hüquq ədəbiyyatında hüququn mənbəyi
kimi, adətən dövlətin qanunvericilik fəaliyyətinin
zahiri forması ifadə olunur, yəni hüquq
normalarını müəyyən edən, səlahiyyətli
dövlət orqanlarının aktları başa
düşülür. Belə orqanlara, məsələn,
Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi, Prezidenti, Nazirlər
Kabineti və b. aiddir. Xüsusən, qeyd etmək
lazımdır ki, dövlətin hər bir hüquqi aktı
hüquq mənbəyi ola bilməz,
yalnız hüquq normalarını, ümumi davranış
qaydalarını əks etdirən, başqa sözlə,
normativ aktlar hüququn mənbəyi hesab olunur. Məsələn,
prezidentin müxtəlif fəxri adların konkret elm, incəsənət
xadimlərinə və başqalarına verilməsi
haqqındakı sərəncamları hüququn mənbəyi
hesab olunmur, baxmayaraq ki, onun dövlət-hüquq xarakteri
göz qabağındadır. Onlar hüquq
mənbələri kimi çıxış edə bilməzlər,
ona görə ki, onlarda ümumi qaydalar, yəni hüquq
normaları yoxdur. Belə fərdi, konkret məsələləri
müəyyən edən aktlar fərdi aktlar adlanır.
Onlar öz səlahiyyətləri daxilində bütün
dövlət orqanları tərəfindən verilir (məsələn,
hakimiyyətin müvafiq strukturu vətəndaşa mənzil
sahəsinin verilməsi, təqaüdün təyin olunması
və s. barədə qərar qəbul edir), lakin bunlar
hüquq mənbəyi ola bilməzlər.
Cavid
Xalq Cəbhəsi.- 2015.- 24 dekabr.-
S13.