Azərbaycanın milli-mənəvi sərvətlərinin mühacirətdə təbliği

II yazı

Sovet senzura sisteminin təkidilə xalq ədəbiyyatı örnəklərinin yanlış təbliğinə və ya yasaqlanmasına qarşı mübarizə mühacirət folklorşünaslarını narahat edən əsas məsələlərdən biri olub. Belə ki, sovet Azərbaycanındakı qaçaqçılıq hərəkatı ilə bağlı aparılan tədqiqatlar, “Kitabi-Dədə Qorqud”un yasaqlanması, Novruz bayramına olan qeyri-obyektiv münasibət və s. kəskin tənqid edilib, rəsmi və ya qeyri-rəsmi qadağan edilən mövzular mühacirətdə daim diqqət mərkəzində saxlanıb. Folklor örnəkləri toplanaraq müxtəlif dillərə tərcümə edilib, ayrı-ayrı ölkələrdə nəşr və təbliğ olunub. Bu da bir tərəfdən, folklor örnəklərinin unudulmasının qarşısını almaq, vətəni dünyada tanıtdırmaq arzusundan irəli gəlmişdisə, digər tərəfdən, ziyalıların qürbət acılarını qismən azaltmış, onlara təskinlik verib.

Qeyd etmək lazımdır ki, hələ keçən əsrin 20-ci illərindən folklor örnəkləri mühacirətdə dünya standartları səviyyəsində toplanıb. Belə ki, əsasən bu materiallar tam söyləndiyi dialektdə, heç bir dəyişiklik edilmədən verilib, düzgün tələffüz üçün xüsusi şərti işarələrdən (uzun, qısa, sağır nun və s.) istifadə olunub. Hər səhifədə bəzi anlaşılmayan dialektizmlərin ədəbi dildə qarşılığını göstərən lüğətlər tərtib edilib, informator haqqında lazımi bilgilər əlavə olunub, həmçinin folklor örnəkləri çox vaxt variantları ilə birlikdə göstərilib. Bu da tədqiqatçıların işini xeyli asanlaşdırmış, həmin materialların folklorşünaslıq üçün olduğu qədər dilçilik, xüsusən dialektologiya üçün zəngin mənbəyə çevrilməsini təmin edib.

Mühacirətdə Azərbaycanın milli-mənəvi sərvətlərinin təbliği üçün həmin ziyalılar tərəfindən folklor materialları, həmçinin onlarla bağlı tədqiqat əsərləri dünyanın ayrı-ayrı ölkələrində nəşr olunub ki, bu zəngin irsin dəyərləndirilməsi xüsusi aktuallıq kəsb edir. Məsələn, Ə.Cəfəroğlunun 1929-1930-cu ildə Berlində alman dilində “Gəncə şivəsində 75 azəri bayatıları və lisana aid bir müqəddimə”, 1936-cı ildə Neapolda Şərq Tədqiqatları İnstitutunun Annalında italyan dilində “Azəri xalq ədəbiyyatında sayaçı sözləri”, 1957-ci ildə Berlində alman dilində “Azərbaycan və Anadolu folklorunda saxlanan iki şaman tanrısı”, 1964-cü ildə Visbadendə alman dilində “Türk dünyası ədəbiyyatı” silsiləsindən “Azərbaycan ədəbiyyatı”, 1933-cü ildə Ceyhun bəy Hacıbəylinin Parisdə, fransız dilində “Qarabağın dialekti və folkloru (Qafqaz Azərbaycanı)”, İren Melikoffun 1957-ci ildən başlayaraq fransız, ingilis dillərində nəşr etdirdiyi tədqiqatlar (Onların bir qismi türk dilinə Turan Alptekin tərəfindən tərcümə edilərək, 2008-ci ildə İstanbulda “Dastandan masala – türkoloji yolçuluqlarım” adı ilə nəşr edilib), 1997 və 1998-ci illərdə Kölndə Behruz Həqqinin yayımladığı “Ata sözlərinin kökləri və Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatından örnəklər”, 2000-ci ildə Kölndə “Tapmacalar, bilməcələr” və s. Qeyd etmək lazımdır ki, həm Türkiyə, həm Azərbaycan türkcəsində nəşr olunan folklor materialları sayca olduqca çoxdur.

Mühacirətdə ayrı-ayrı folklorşünasların yaradıcılığı araşdırılıb, dünyada aparılan tədqiqatlar izlənilib və həm vətəndə, həm xaricdə nəşr olunan tədqiqatlarla bağlı münasibət bildirilib, resenziyalar yazılıb. Belə ki, Kırzıoğlu M.Fəxrəddinin “Kitabi-Dədə Qorqud”la bağlı tədqiqatı haqqında M.Ə.Rəsulzadə “Dədə Qorqud oğuznamələri” adlı resenziya yazıb, həmçinin Şamil Cəmşidovun “Kitabi-Dədə Qorqudu vərəqləyərkən” kitabı haqqında Əhməd Cəfəroğlu “Türkiyyat” məcmuəsində münasibət bildirib, amerikalı professor Robert Dankoffun yanlış təhlillərilə bağlı İren Melikoff “Qazan sözcüyü üzərinə” adlı cavab yazıb və s.

1928-ci ildə Fransada “Asiya jurnalı”nda xanım Şatskayanın (M.Chatskaya) N.Dmitriyevlə birlikdə “Tatar xalq şərqiləri” adı altında tədqiqatı nəşr edilib və orada 76 Azərbaycan bayatısı verilib. Ə.Cəfəroğlu həmin tədqiqat haqqında 1932-ci ildə “Azərbaycan yurd bilgisi”ndə kəskin tənqidi münasibət bildirib. Alimi qəzəbləndirən hər şeydən əvvəl, tədqiqatın sərlövhəsi olub, digər tərəfdən, bayatıların toplanma xüsusiyyətlərinin də düzgün olmadığı bildirilib.

Xatırladaq ki, Azərbaycanın Quzeyinin öz müstəqilliyini yenidən bərpa etməsindən iyirmi ildən çox keçməsinə baxmayaraq, təəssüf ki, hələ də mühacirətdəki folklor irsi bütöv şəkildə təhlilə cəlb olunmayıb. Halbuki Azərbaycanın öz istiqlaliyyətinə təkrar qovuşması ədəbi-mədəni irsimizin yenidən, milli mənafelər baxımından nəzərdən keçirilməsi üçün geniş imkanlar yaradıb və 70 ildən artıq sovet ideoloji sisteminin birbaşa müdaxiləsi, həmçinin kommunist partiyasının tələbləri fonunda ciddi senzuraya məruz qalan mənəvi irsin tamamilə fərqli mövqedən araşdırılması, həmin tədqiqatların, toplanan folklor örnəklərinin vətəndə nəşri və təbliği məsələsi folklorşünaslığın qarşısında mühüm bir vəzifə kimi qalmaqdadır.

Bundan əlavə, artıq Güney Azərbaycandakı folklor materiallarının toplanması, nəşri və təhlili də qarşıda bir vəzifə olaraq qalmaqdadır. Mühacirətdə bu sahədə çox ciddi tədqiqatlar aparılıb, onların da nəzərə alınmasına ehtiyac var. Gəncədə doğulub İstanbulda vəfat edən məşhur azərbaycanlı folklorşünas alim Əhməd Cəfəroğlunun (1899-1975) zəngin yaradıcılığı var. Hələ keçən əsrin 30-cu illərində Ə.Cəfəroğlu “Azəri xalq ədəbiyyatında batil etiqadlar” məqaləsində qaldırdığı problemə müraciət etməsinin səbəblərini aydınlaşdırarkən, Azərbaycanda mərasimlərlə bağlı tədqiqatların aparılmadığını, bu zəngin irsin toplanılmadığını, diqqətdən kə¬narda qaldığını, lakin xalqın mə¬nəvi zənginliyinin, milli xarakterinin göstəricisi olan bu ənənələrin yaşadılmasının vacibliyini qeyd edib.

Ə.Cəfəroğlu bu mövzu ilə bağlı bir mənbə, tədqiqat əsəri əldə edə bilmədiyi üçün yalnız öz xatirində qalan və ailəsində icra edilən mərasimləri araşdırmasına əlavə etdiyini oxucusunun diqqətinə çatdırıb. Onun bu əsəri folklorun tədqiqatdan kənarda qalmış mühüm bir janrının öyrənilməsi sahəsində ilk addım olmaqla yanaşı, vətənin həm Quzey, həm də Güney parçasının, daha doğrusu, Bütöv Azərbaycan xalq ədəbiyyatının araşdırılması baxımından da böyük əhəmiyyətə malikdir. Belə ki, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, bu tədqiqatın yazıldığı illərdə sovet senzura sisteminin ciddi nəzarəti altında Azərbaycanın özündə bu metodologiyada bir əsərin meydana çıxması mümkün deyildi. Əlbəttə, həmin sistemə qarşı digər mühacir həmvətənləri kimi daim mübarizədə olan Əhməd Cəfəroğlu bu gerçəyi dərk edirdi və belə bir araşdırma aparmaqla xalqımızın mənəvi sərvətlərinin qorunması, təbliği sahəsində onun mühüm bir addım olacağına inanırdı.

Beləliklə, folklorşünaslığımızda Bütöv Azərbaycanın xalq ədəbiyyatının araşdırılması kimi çox böyük bir addımın atılması bu tədqiqat əsərinin dəyərini daha da artırmaqdadır. Məlum səbəblərdən yalnız Azərbaycanda sovet sistemi dağılıb müstəqil dövlət qurulduqdan sonra Güney Azərbaycan folkloru da müəyyən qədər araşdırılmağa başlanıb və çox zaman vətənin hər iki parçasında yaranan xalq ədəbiyyatı örnəkləri ayrı-ayrılıqda tədqiq edilib. Halbuki hər hansı janrın tədqiqində vətənin bütövlükdə nəzərə alınması daha çox əhəmiyyət daşıyardı, biz 70 il öncədən Ə.Cəfəroğlu kimi təcrübəli folklorşünasın yaradıcılığında bunun şahidi oluruq.

Sonrakı tədqiqatlarında da alim öz yaradıcılıq ənənəsinə sadiq qalıb. Bu, bir daha göstərir ki, mühacirət folklorşünasları mümkün olduğu qədər xalq ədəbiyyatını Güney və Quzey olaraq ayrılmış vətənin deyil, Bütöv Azərbaycanın timsalında araşdırmağa çalışıb, gələcək tədqiqatçılara da bunu tövsiyə ediblər. Ə.Cəfəroğlunun xidmətləri bütün bunlarla məhdudlaşmır, O, öz tədqiqatına dini etiqadlarla bağlı məqamları da əlavə edib. Ateizmin təbliğatçısı olan sovet hakimiyyəti illərində dinlə bağlı inancların nəinki toplanıb təbliğ edilməsi, adının çəkilməsi belə mümkün deyildi. Bu xüsusiyyət, təbii ki, özünü həmin dövrün tədqiqatlarında göstərməkdədir.

Məişət mərasimləri ilə bağlı aparılan tədqiqatların, demək olar ki, hamısında ənənəvi olaraq, ölüm və ona aid olan adətlər ən sonda verilir, yəni ilk növbədə doğum, toy və s. bəhs edilir. Bu əsərdə isə müəllif əvvəlcə ölüm və onunla bağlı inanclar, ayinlər haqqında məlumat verib və onlara daha çox yer ayırıb ki, bunun da bir neçə səbəbi var. Hər şeydən əvvəl, sovet hakimiyyəti zamanı ən çox diqqətdən kənar saxlanan bu mərasim olub: bir tərəfdən, yas keçirilərkən ayinlərin icrası zamanı dini amillərə xüsusi diqqət yetirilir, digər tərəfdən, sosializm cəmiyyəti kədərli olan hər şeyi inkar edirdi, ölümdən qaçmaq mümkün olmasa da, sovet ideologiyası onun qələmə alınmasının əleyhinə idi.

“Azəri-türk həyatında batil etiqadlar” tədqiqatının diqqəti cəlb edən daha bir cəhəti ondan ibarətdir ki, Ə.Cəfəroğlu kəndlərdəki yas mərasimlərində oxunan ağıların şəhərdəkindən fərqləndiyinə, orada ölənin igidliyinin, cəngavərliyinin daha çox mədh olunduğuna nəzər yetirib və buna uyğun örnək göstərib. “Azəri-türk həyatında batil etiqadlar” əsərinin “Nəzir” fəslində Ə.Cəfəroğlu azərbaycanlıların müxtəlif məqsədlərlə yerinə yetirdikləri başqa adətlərindən bəhs edib. Xüsusilə alimin nəzir olaraq hazırlanan yeməklərlə bağlı verdiyi şərhlər diqqəti cəlb edir, ona görə ki, onlar dövrümüzdə, demək olar ki, artıq unudulmaqdadır. Burada şilə, səməni, qovut, dürmək və s. haqqında danışılmış, onların hazırlanma üsulları və mövsümləri də əsərdə öz əksini tapıb. Alim çoxcəhətli araşdırma aparıb, milli yeməklərin unudulmasının qarşısını almaq məqsədilə imkan daxilində onların bişirilmə qaydalarını da tədqiqatına əlavə edib ki, bu da əsərin yalnız folklorşünaslıq üçün deyil, Azərbaycan kulinariya elmi üçün də dəyərli mənbəyə çevrilməsinə səbəb olub.

Ümumiyyətlə, mühacirət folklorşünaslarının araşdırmalara ümumtürk və dünya ədəbiyyatşünaslığı kontekstində yanaşmasının nəticəsidir ki, Ə.Cəfəroğlu Anadolu folklorunu toplayıb, digər türkdilli xalqların yaradıcılığına əhəmiyyət verilməməsinin, müqayisələrin aparılmamasının yolverilməz olduğunu söyləyirdi. Belə ki, Əhməd bəy xalq yaradıcılığına həsr etdiyi “Folklorumuzda milli həyat və dil bakiyələri” məqaləsində türklərin zəngin yaradıcılıq irsinə sahib olduqlarını qürurla söyləsə də, bu mənəvi sərvətin toplanması, tədqiq və təbliğinin lazımi səviyyədə aparılmamasından narahatlığını ifadə edib. Ə.Cəfəroğlu yalnız problemi qaldırmaqla işi bitmiş hesab etməyib, bu sahədə ciddi bir araşdırma aparıb, türkdilli xalqların yayıldığı geniş ərazini tarixi axınlara əsaslanaraq, iki istiqamət üzrə – Xəzərlə Qara dənizin şimalından cənubi Rusiyaya doğru və İrandan keçərək Qara dənizin cənubundan Anadoluya doğru olmaqla izlənilməsini təklif edib. Onun fikrincə, birinci yolla mühacirət edən hun, peçeneq, avar, xəzər, kuman türkləri bir çox folklor məhsulları ilə bərabər ərimiş və bizə, demək olar ki, heç bir yadigar qoymayıblar.

Almaz Həsənqızı

filologiya üzrə elmlər doktoru

Xalq Cəbhəsi.- 2015.- 25 dekabr.- S.14.