Dövlət və hüququn
qarşılıqlı əlaqəsi
Hüquq münasibətlərinin əmələ gəlməsi,
dəyişdirilməsi və xitamı yalnız yuxarıda
göstərilən hüquqi şərtlərlə yox, həm
də hüquqi faktlarla əlaqədardır. Hüquqi fakt
qanunda nəzərdə tutulan, konkret hüquq münasibətlərinin
əmələ gəlməsi (həmçinin, dəyişməsi
və xitam edilməsi) üçün əsas olan həyati
hallar - hadisə və hərəkətlərdir.
Hüquqi faktları insan iradəsi ilə əlaqəsindən
asılı olaraq iki qrupa bölmək olar: hadisələr və
hərəkətlər, bunlarla qanun hüquqi nəticələrinin
əmələ gəlməsini əlaqələndirir. Hadisələr - bir qayda olaraq insanın iradəsindən
asılı olmayaraq baş verən hüquqi əhəmiyyətli
faktlardır. Məsələn, insanın
ölümü vərəsəliklə əlaqədar
hüquq münasibətlərinin əmələ gəlməsinə
səbəb olur. Hərəkətlər
insanın iradəsindən bilavasitə asılı olan
hüquqi faktlardır. Hərəkətlər
qanunauyğun, yəni hüquq normalarını, onların tələblərini
pozmayan (məsələn, alqı-satqı müqaviləsi) və
qanuna zidd, yəni qanunu pozan, qanunla düz gəlməyən hərəkətlərə
bölünür (məsələn, inzibati, cinayət
hüquqpozmaları və s.).
Ümumi şəkildə hüquq pozuntusu ictimai təhlükəli
olan, yəni cəmiyyətə ziyan vuran və qanunla cəzalandırılan
əməl kimi səciyyələndirilə bilər. Qanunvericilikdə
hüquq pozuntusunun konkret əlamətləri müəyyən
edilir ki, bu da onu insanların törətdiyi digər cəmiyyətə
zidd əməllərdən (məsələn, qanunla cəzalandırılmayan
qeyri-əxlaqi hərəkətlərdən) fərqləndirməyə
imkan verir. Hüquq pozuntusunun aşağıdakı əlamətləri
vardır: Birincisi, hüquq pozuntusu hüquq normasındakı
göstərişlərin yerinə yetirilməməsi və
ya lazımi qaydada yerinə yetirilməməsi ilə əlaqədar
olan əməllər hesab edilir. Ona görə
də hüquq pozuntusunun ən vacib əlaməti onun
hüquqazidd olmasıdır. Qanunun tələblərindən
uzaqlaşmaq, konkret hüquqi vəzifələri yerinə
yetirməmək, hüquqdan onun təyinatına zidd olaraq
(hüquqdan sui-istifadə) istifadə etmək və s. əməllər
hüquqa-zidd əlamətləri əks etdirir. İkincisi,
hüquq pozuntusunun subyekti qanunla müəyyən edilmiş
yaş həddinə çatmış (bir qayda olaraq 14-16
yaş), hüquq qabiliyyətli, anlaqlı şəxslərdir
ki, onlarda öz hərəkətlərinə hesabat vermək,
öz davranışına rəhbərlik etmək qabiliyyəti
vardır.
Beləliklə, hüquq pozuntusu ağılla hərəkət
etməyə qadir olan insanın iradəsinin ifadəsi kimi
xarakterizə olunur. Ona görə də
azyaşlıların və psixi cəhətdən anlaqsız
olan şəxslərin törətdiyi ictimai-təhlükəli
əməllər hüquq pozuntusu hesab olunmur. Azyaşlıların törətdiyi qanunvericilikdə
nəzərdə tutulmuş ictimai təhlükəli əmələ
görə müvafiq tərbiyəni və nəzarəti həyata
keçirməməkdə təqsirkar olan şəxs cavab
verməlidir. Üçüncüsü,
şəxsin hər hansı bir hüquqa zidd əməli
hüquq pozuntusu sayıla bilməz. Müəyyən
yaş həddinə çatmış, anlaqlı şəxsin
yalnız o ictimai-təhlükəli, hüquqazidd əməli
hüquq pozuntusu hesab oluna bilər ki, bu əməl şəxsin
təqsiri ucbatından baş vermiş olsun.
Hüquq pozuntusunun vacib əlamətlərindən biri -
təqsirin olmasıdır. Təqsir, şəxsin
törətdiyi əmələ psixoloji münasibəti olub, qəsd
və ya ehtiyatsızlıq formasında təzahür edir.
Yuxarıda ifadə olunanları nəzərə alaraq
hüquq pozuntusuna belə bir tərif vermək olar: hüquq
pozuntusu dedikdə - şəxsin ictimai-təhlükəli
xarakter daşıyan, təqsirli, hüquqazidd, qeyri-əxlaqi əməli
başa düşülür. Hüquqazidd əməl
hüquqla qadağan edilmiş hərəkət (məsələn,
xuliqanlıq) və hərəkətsizlik (məsələn,
vəzifəli şəxsin şüurlu surətdə məhkəmənin
qərarını, hökmünü, qərardadını,
yaxud qətnaməsini icra etməməsi) formasında ola bilər. Hüquq elmində
hüquq pozuntusunun obyektiv və subyektiv elementləri fərqləndirilir
ki, bunların da məcmusu hüquq pozuntusunun tərkibini təşkil
edir.
Hüquq
pozuntusunun tərkibinə daxildir:
1.
Hüquq pozuntusunun obyektini hüquqla tənzimlənən və
mühafizə olunan ictimai münasibətlər təşkil
edir (məsələn, mülkiyyət münasibətləri).
2.
Hüquq pozuntusunun obyektiv cəhətini hüquqla tənzimlənən
və mühafizə olunan, ictimai münasibətlərə
ziyan vuran, hüquqazidd əməl (hərəkət və ya
hərəkətsizlik), habelə hüquqazidd əməllə
onun ictimai-təhlükəli nəticəsi arasındakı səbəbli
əlaqə təşkil edir.
3.
Hüquq pozuntusunun subyekti qanunla müəyyən olunmuş
yaş həddinə çatan, öz əməlinə
görə cavabdehlik daşıya bilən, anlaqlı fiziki
şəxslər və qanunvericilikdə nəzərdə
tutulan hallarda hüquqi şəxslər ola
bilərlər. Bu halda cinayət hüququnda
hüquq pozuntusunun subyekti qismində yalnız anlaqlı,
müəyyən yaş həddinə çatmış
fiziki şəxs çıxış edə bilər.
4.
Hüquq pozuntusunun subyektiv cəhətini şəxsin törətdiyi
hüquqazidd əmələ psixoloji münasibətini ifadə
etməklə xarakterizə olunan təqsiri təşkil edir. Hüquq pozuntusunun tərkibini təşkil edən
elementlərdən hər hansı birinin (məsələn, təqsirin)
mövcud olmaması onun hüquq pozuntusu hesab edilməməsinə
gətirib çıxarır və qanunla müəyyən
edilmiş məsuliyyətə səbəb olmur. Bütün hüquq pozuntuları ictimai təhlükəlilik
dərəcəsindən asılı olaraq cinayətlərə
və xətalara bölünür. Cinayət
- cinayət qanunvericiliyi (cinayət hüquq normaları) ilə
qadağan edilmiş ictimai təhlükəli hüquq
pozuntusudur. Cinayətin ictimai təhlükəliliyi
ondan ibarətdir ki, o cəmiyyətin mövcud olmaq şərtlərinin
özünə, vətəndaşların əsas hüquq və
azadlıqlarına ziyan vurur. Cinayət məcəlləsində
birbaşa nəzərdə tutulmayan hüquqazidd əməllər
cinayət hesab olunmur. Belə ictimai təhlükəli
əməllər başqa növ hüquq pozuntularına
aiddir.
Xətalar - hüquq pozuntusunun subyektindən, vurulmuş
ziyanın xarakterindən və həcmindən, habelə
bunlara müvafiq olaraq tətbiq olunan hüquqi sanksiyaların
xüsusiyyətlərindən asılı olaraq inzibati, intizam
və mülki hüquqpozmalara bölünür ki, bunlar da
müəyyən hüquq sahələrinə aid olur.
İnzibati xətalar - ən başlıcası dövlət
idarəçiliyinə qəsd edən hüquqpozmalardır
(küçə hərəkəti, yanğın təhlükəsizliyi,
sanitar qaydalarının və s. pozulması). İntizam xətaları
- əmək, xidməti, yaxud təhsil intizamına qəsd edən
hüquq pozuntusudur. Mülki hüquq
pozuntuları (xətalar) öhdəliklərin icra
olunmaması, yaxud lazımi qaydada icra olunmaması, hər
hansı şəxsə bu və ya digər əmlak
ziyanının vurulması (delikt), hüquqazidd əqdlərin
bağlanmasından və s. ibarətdir.
Hüquqi məsuliyyət hüquq pozuntusu törətmiş
şəxs üçün arzuolunmaz nəticələrlə
ifadə olunur.
Hüquqi məsuliyyətin əmələ gəlməsinə
əsas hüquq pozuntusunun törədilməsi
faktıdır. Hüquqi məsuliyyət
dövlətlə, hüquqla sıx əlaqədardır.
Dövlət hüquq normalarını (ümumməcburi
davranış qaydaları) müəyyən edərək, həm
də hüquqazidd davranışa görə hüquqi məsuliyyəti
də nəzərdə tutur. Hüquqi məsuliyyətin
fərqli əlaməti - hüququ pozan şəxsin hüququn
tələblərini icra etməsinə dövlət məcburiyyətidir.
Dövlət məcburiyyəti nədir? Əvvəla,
bu vurulmuş ziyanın, dəbbə pulunun məcburi ödənilməsi,
başqa şəxslərin pozulmuş hüququnun bərpası
üzrə vəzifələrin qoyulmasıdır. Bu halda söhbət hüquq pozuntusuna qarşı, hər
şeydən əvvəl, əmlak münasibətləri sahəsində
tətbiq olunan hüququn bərpası tədbirlərindən
gedir. İkincisi, dövlət məcburetməsi
cəza tədbirlərində ifadə oluna bilər, yəni
hüquq pozuntusuna qarşı cinayət (məsələn,
azadlıqdan məhrumetmə) cəzası, inzibati cərimə,
inzibati tənbeh tətbiq edilə bilər. Beləliklə, hüquqi məsuliyyət dövlət
məcburiyyəti xarakteri daşıyır. Dövlət məcburetmə tədbirləri
hüquq normalarında, onların sanksiyalarında müəyyən
edilir. Sanksiya - müvafiq hüquq
normalarında nəzərdə tutulan hüquq pozuntusunun
arzuolunmaz nəticəsi, məhrumetmə vasitəsidir. Sanksiya səlahiyyətli dövlət orqanları (məsələn,
məhkəmələr) tərəfindən tətbiq edilir.
Hüquq pozuntularının növlərinə
uyğun gələn hüquqi məsuliyyətin dörd əsas
növü fərqləndirilir. Cinayət
- cinayət məsuliyyəti, hüquqpozmaların başqa
növləri isə müvafiq olaraq inzibati, intizam və
mülki-hüquq məsuliyyəti əmələ gətirir.
Son dövr hüquq ədəbiyyatında
konstitusiya hüquqi məsuliyyət anlayışına da rast
gəlinir.
Cinayət məsuliyyəti törədilmiş cinayətə
görə yaranır. Cinayət məsuliyyətinə o şəxs
cəlb olunur ki, o konkret cinayət törətsin və ya cinayətin
törədilməsində iştirakçı olsun. Cinayət məsuliyyətinə cəlbetmə səlahiyyəti
olan yeganə dövlət orqanı məhkəmədir, hansı
ki, öz hökmü ilə cəza növünü təyin
edir. Konkret şəxsin inzibati məsuliyyəti
üçün əsas onun inzibati hüquq pozuntusu törətməsidir.
İnzibati məsuliyyət səlahiyyətli
dövlət orqanlarının qoyduğu inzibati tənbehlərin
(xəbərdarlıq, cərimə, müsadirə, xüsusi
hüquqlardan məhrumetmə və s.) tətbiqində ifadə
olunur. İntizam məsuliyyəti intizam
qaydalarının pozulması nəticəsində baş
verir. İntizam xətaları məzəmmət,
töhmət, şiddətli töhmət, işdən azadetmə
və s. kimi sanksiyaların verilməsinə gətirir.
Mülki-hüquqi məsuliyyət mülkiyyət, əmlak
xarakteri daşıyır. Belə ki,
mülki-hüquqi mülkiyyət münasibətlərini
nizamlayır. O əvəzetmə xarakteri
daşıyır, ona görə ki, məqsədi -
pozulmuş mülkiyyət hüququnun bərpasıdır. Mülkiyyətin ölçüsü, adətən
vurulmuş ziyanın ölçüsünə uyğun gəlməlidir.
Hüquq da dövlət kimi, müəyyən mərhələlərdə
cəmiyyətin inkişafının məhsuludur. Hüquq sıx qarşılıqlı əlaqədə
olduğu dövlətlə birlikdə inkişaf edir.
Bu
qarşılıqlı əlaqə belə təzahür
edir: hüquq dövlətsiz inkişaf edə və fəaliyyət
göstərə bilməz, ona görə ki, dövlət elə
bir siyasi mexanizmdir ki, o, hüququ ümumməcburi
davranış qaydaları (hüquq normaları) şəklində
formalaşdırır. Qanun - dövlətin
müvafiq səlahiyyətli orqanlarının (parlament,
hökumət və s.) hüquqyaratma fəaliyyətinin nəticəsidir.
Dövlət hüquq normalarının həyata
keçirilməsini təmin edir, hüququ qoruyur. Hüququn keşiyində duran məhz dövlət
mühafizəsi, dövlət məcburetmə imkanları
hüquq normalarını cəmiyyətdə fəaliyyət
göstərən digər sosial normalardan (məsələn,
adət, əxlaq və s.) fərqləndirir. Yalnız hüququn dövlətə ehtiyacı yox,
həmçinin dövlətin də hüquqa ehtiyacı var.
O hüquqa arxalanmadan normal və səmərəli fəaliyyət
göstərə bilməz. Belə ki,
dövlət aparatının fəaliyyəti qanunvericiliyin,
hüququn möhkəmləndirilməsini tələb edir.
Söhbət dövlət orqanları sisteminin
daha əlverişli təşkilindən, onların səlahiyyət
və fəaliyyətlərinin əsas istiqamətləri və
prinsiplərinin müəyyən edilməsindən gedir.
Bütün bunlar dövlət
orqanlarının özbaşınalığını aradan
qaldıran vacib şərtlərdir, cəmiyyətdə
qanunçuluq rejiminin elementləridir, vəzifəli şəxslə
vətəndaş arasında qarşılıqlı əlaqənin
əsasıdır.
Cavid
Xalq Cəbhəsi.- 2015.- 26 dekabr.-
S.13.