Dağ başında qara bax…
Bayatı Azərbaycan poeziyasının
həmişəcavan babası,
dördcə misrada yeri gələndə dörd qitənin dərdini çəkməyi
bacaran poeziya “pəhləvanı”. “Bayatıların
hər biri bir taleyin uğursuzluğu,
bir ömrün eniş-yoxuşu, elin-obanın
dərdi-səri ilə
bağlıdır. Onların
hər biri bir hadisədə yaranıb ağızdan-ağıza
keçir, illərin məhək daşına toxunub büllurlaşır,
cilalanır, gəlib çağımıza çatır…
Ona görə də bu gün biz onlardakı kamilliyə, bütövlüyə, gözəllik
və dərinliyə
heyran qalmaya bilmirik” (B.Vahabzadə).
Bayatılar folklorun ən geniş yayılmış
növüdür. Bayatı demək
insan övladının
yüksək poetik hünəri olmaqla, insanın öz-özünə
mənəvi hesabatıdır.
Əzizim
dedi dərdim,
Yar gəldi, dedi dərdim.
Gəl düş mən düşən dərdə,
Onda bil nədi dərdim.
Əzizim
gədə dərdi,
Gül əkdim
gədə dərdi.
Aləmi
dərd öldürdü,
Məni də gədə dərdi.
Ümumxalq mədəniyyətimizin üzvi
bir hissəsi olan şifahi xalq ədəbiyyatımızın,
onun zəngin bir xəzinəsi olan bayatılarımızın
nadir incilərini toplamaq
hələ çox-çox
illər öncə bir sıra gözüaçıq,
qabaqcıl ziyalılarımızın
nəzərini cəlb
edib və söz yox ki,
onlar öz vaxtında müəyyən
işlər görüblər. Sovet dövrünün
1926, 1938, 1943, 1960 və 1977-ci illərində bir neçə bayatı kitabı nəşr edilib.
Əsrlər boyu nənələrimizin,
analarımızın yaddaşında
sığallana-sığallana bu günümüzə gəlib çatan gözəl poeziya incilərini bir yerə cəmləşdirmək,
yəni işıq üzü görmüş
kitabları, ayrı-ayrı
illərdə folklor ekspedisiyası zamanı toplanmış nümunələri,
habelə bu gün yaranan bayatıları saf-çürük
edib bir yerə cəmləşdirmək
gərgin əmək və böyük məhəbbət tələb
edir.
Bayatılarımız bizim tariximiz, etnoqrafiyamız, milli keyfiyyətlərimiz, həyatımızın
canlı poetik salnaməsidir. Həyat fəlsəfəsi, müdriklik,
məhəbbət motivləri
ilə səsləşən
dörd misranın oynaq, həm də həzin formada kitablara sığacaq dərin məna və hikməti var. Bayatılar çox vaxt onların yarandıqları
yer haqqında da məlumat verir ki, bu
da ayrı-ayrı coğrafi obyektlərlə
bağlı olan toponimlərə işarə
olduğu üçün,
həm də bayatının hansı ərazidə yarandığını
bilmək üçün
maraqlıdır.
Dağ başında qara bax,
Üstün alan sara bax,
Aləm
cənnətə dönsə,
Mənə xoşdur Qarabağ.
Ağdamın yollarında,
Bənd
oldum kollarında,
Bir bazubənd olaydım,
Yarımın qollarında.
Məlumdur ki, eyni etnik qrupa daxil
olan türkdilli xalqların adət və ənənələrində,
dünyagörüşlərində, mədəniyyət və
etikasında bir yaxınlıq var. Türk
xalqlarının bir çoxunun folklorunda təsadüf edilən bayatı janrına İraqın şimalında
məskən salmış,
dili türk-azəri dilinin, demək olar ki, eyni
olan kərküklülərin
ağız ədəbiyyatında
xüsusilə çox
təsadüf edilir. Yaxın mənəviyyatlı, ayrı
ərazili, taleləri
XX əsrin əvvəllərinə
qədər bir olan Azərbaycan, türk, kərkük xalqlarının bayatılarında
oxşar, hətta əkiz nümunələr
çoxdur.
Apardı
tatar məni,
Qul edib satar məni,
Yarım
vəfalı olsa,
Axtarar tapar məni
– bayatısı heç bir qrammatik fərq olmadan kərkük-Azərbaycan-türk
folklorunda mövcuddur.
Hər misrasının öz yükü olan bu dörd sətirlik
şeir ötən tariximizi yadımıza salır. İstər-istəməz düşünürsən ki, vaxtilə monqol-tatar zülmünün
gətirdiyi kədəri
kərküklülər də
eynilə yaşamış
və bu hadisə ilə əlaqədar yuxarıdakı
bayatını bu günə qədər öz folklorunda qoruyub saxlaya biliblər.
Kərküklərdə bayatı janrı xoyrat adlanır. Kərkük xoyratlarının əksəriyyəti
Azərbaycan folklorundakı
kəsik bayatıları
xatırladır. Belə xoyrat-bayatıların
birinci misrası yeddi hecalı deyil, üç-dörd hecalı olur. Kəsik bayatılar (xoyratlar) Azərbaycan ərazisində də təşəkkül tapdığından
onun çoxlu nümunəsi də mövcuddur:
Gəncə daşı,
Kür daşı,
Gəncə daşı.
Qonşun
bəd övlat olsa,
Yığ evin gencə daşı.
Məlumdur ki, indiyə qədər bayatı toplayan folklorşünas alimlər çox vaxt bayatıların əvvəlində Aşiq,
Əzizi kimi müəlliflərin adlarını
axtarmağa cəhd ediblər. Müəllifli bayatılar, şübhəsiz
ki, “Mən aşiq”, “Aşiqəm”, “Əziziyəm” sözləri
ilə başlayır.
Ancaq çox vaxt bayatı toplayanlar bunun fərqinə varmadan, xüsusən “Əziziyəm”lə
başlayan bayatılarda
təhriflərə yol
verərək, bunu “Əzzim”, “Əzzinəm” şəklində yazırlar.
Əzzim
üzüm ağacı,
Üzüm düzüm ağacı.
Bağa
baltalı girdi,
Kəsdi bizim ağacı.
Əzzinəm, daşdı canı,
Kəkliyin daşdı canı.
Dərdimi pünhan çəkdim,
Dedilər, daşdı canı.
Göründüyü kimi, “əzzim, əzzinəm” sözləri
birinci növbədə
bayatıdakı 7 hecalı
şeir formasını
saxlamaq üçün
olsa da onun
heç bir poetik yükü yoxdur. Professor V.Vəliyevin yazdığı kimi, “Azərbaycan bayatılarının
hamısında müəllif
adı axtarmaq meyli, mübahisəsi düzgün deyil. Müəllifi güman olunanlardan başqa, yüzlərlə bayatımız
vardır ki, birinci misrası adi şeir misrası
kimidir: həm də birinci misrası qafiyədən ibarət olan bayatılarımız da mövcuddur.
Dərdə məni
Kim saldı dərdə
məni?
Loğman
sağalda bilməz,
Mayasın dər əməni.
Kamil və müdrik nümunələr
olan bayatılarımız
bizə vəfadan, sədaqətdən tutmuş,
hörmət-ehtirama, xeyir-duaya,
mərdliyə, vətən
sevgisinə qədər
hər şeyi pıçıldayır.
Maarifə Hacıyeva
Professor
Xalq Cəbhəsi.-2015.- 26 dekabr.-
S14.