Repressiya qurbanı olmuş müsavatçı
aktyor
İbrahim Azəri
Cümhuriyyətin ənənələrinə sadiq
qalmışdı
Mərhum
ədəbiyatşünas, professor Nazif Qəhrəmanlının
bu araşdırma yazısı repressiya qurbanı olmuş
müsavatçı aktyor İbrahim Azəri haqqındadır
I
yazı
1937-ci
ildə teatr sənətkarları üçün də
uğurlu olmamısdı. A.M.Sərifzadə, Ü.Rəcəb,
P.Tanailidi kimi sənətkarlar məhv edilib, Hacıağa
Abbasov, Kazım Ziya və başqaları cəza tədbirləri
ilə üzləşməli olublar. Lakin hələ 20-ci illərdən
həbs və sürgün yolu keçmiş
ziyalıların sırasında İbrahim Azəri adlı bir
gənc aktyor da vardı. O orta təhsil aldıqdan sonra aktyor
kimi çalışmış, Azərbaycan Demokratik
Cümhuriyyətinin hərbi quruculugunda zabit-podporuçik
olaraq iştirak etmiş, 1921-ci ildən yenidən teatra
qayıtmış, 1926-ci ilin oktyabrınadək, yəni həbsinədək
Akademik Milli Dram Teatrında çalışmısdı. Milli
Təhlükəsizlik Nazirliyinin arxivində D.Bünyadzadə
adına Türk Dövlət Dram Teatrının
aktyorlarından və ümumi əməkdaslarından Azərbaycan
Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin sədri
S.Agamalıoglunun ünvanına daxil olmus bir ərizə
saxlanılır. Bu ərizə 3 noyabr 1926-ci ildə
yazılıb, 10 noyabr 1926-cı il tarixdə Az.MİK
katibliyinin rəisi İ.Səmədzadənin və texniki
katib B.Rzabəyovun müsaiyət məktubu ilə Azərbaycan
Dövlət Siyasi idarəsinə (QPU) göndərilib.
Ərizənin mətni belədir: "Bu il oktyabrın
ortalarında əməkdaşımız İbrahim Azərinin
(Atakisiyevin) valideynləri onun bağışlanması
haqqında bizə müraciət etmişlər. Sübhəsiz,
bu müraciət bizi öz is yoldasımızın
axtarışına sövq etməyə bilməzdi. O, öz
həyatında elə pis hərəkət etməyib. Belə
ki, biz onu yaxsı tanıyırıq. Azərinin valideynlərinin
ərizələrindən dərhal sonra biz onun Dövlət
Siyasi İdarəsi (DSİ) tərəfindən həbs
edildiyini esitdik.
DSİ
kimi idarənin islərinə əxlaqi və hüquqi
baxımdan müdaxiləmiz düzgün olmasa da,
yoldaşımızın həbsinin səbəblərini bilmək
istəməsək də, sənətin mənafeyi xatirinə
nəzərinizə çatdırırıq ki, bizim ikiillik
islərimizin hazırlıq mərhələsi yoldas Azərinin
fəaliyyəti ilə sıx baglı olub. Əgər
mümkün olsa, biz yoldasımız Azəriyə zəmanət
verməyə, ona zamin durmaga hazırıq. Belə bir yekun
fikrimiz var ki, hamı onu gənc və istedadlı artist kimi
tanıyır. Ümid edirik ki, bizim xahişimizə hörmət
edəcəksiniz".
Müraciətə
teatrın ən aparıcı isçiləri və
aktyorları, o cümlədən Cəfər Cabbarlı, Abbas
Mirzə Sərifzadə, Aleksandr Tüqanov, Ağadadas Qurbanov,
Mərziyə Davudova, Əzizə xanım Məmmədova,
Yeva Olenskaya və basqaları, cəmi 51 adam imza
atmışdı. Lakin təəssüf ki, bu kollektivin ərizə
- müraciətinin bir faydası olmadi. Yaxşısı o oldu
ki, Azəri gizli Müsavat partiyasi hərbi təşkilatının
fəal üzvlərindən biri kimi güllələnməyə
deyil, DSİ Məhkəmə Kollegiyasının qərarı
ilə 10 illik konslager (həbs-islah düsərgəsi) həyatı
yaşamaga məhkum edildi.
İbrahimin
yaradıcılıq salnaməsi gənc yaşlarından
baslamışdı. “Azərbaycan teatrının salnaməsi”ndə
deyilir ki, 1918-ci ilin 15 oktyabrında Hacıbəyov
qardaslarının müdiriyyəti Bakıda olan artistlərdən
ibarət bir dəstə təskil etmək məqsədilə
ayrı-ayrı artistlərlə danısıq aparmaqdadır.
Bu dəstə (truppa) üçün Hacıaga Abbasov,
Əhməd Agdamski, Cəlil Bagdadbəyov, Hüseyn Ərəblinski,
Hüseynqulu Sarabski, Muxtar Məmmədov, Rza Darabli, Sidqi
Ruhulla, Ələkbər Hüseynzadə və b. dəvətlilər
sırasında İbrahim Atakisizadə (Atakisiyev) adli gənc
aktyor da vardı (Azərbaycan teatrinin salnaməsi, c.1, Bakı,
1975, səh. 505).
Lakin
İbrahimin yaradıcılıq istedadı teatrda müxtəlif
xarakterli rollar oynamaqla açılmısdı. O, Aşqabadda
"Arşın mal alan"da Süleyman rolunda, M.S.Ordubadinin
"Dinçilər" əsərində,
C.Cabbarlının "Aydın", H.Cavidin "Topal
Teymur" əsərində, "Hind
ixtilalçıları" və s. əsərlərin səhnə
təcəssümündə müxtəlif rollar
oynamışdı.
1924-ci
il 2 noyabr tarixli "Kommunist" qəzeti xəbər verir ki,
D.Bünyadzadə adına Dram Teatrında (hazırda Dövlət
Akademik Dram Teatrı - N.Q.) "Hind
ixtilalçıları" pyesi oynanarkən qəhrəmanlardan
birinin rolunu ifa edən aktyor Azəri Cəfər
Cabbarlının "Ey Sərq" seirini özbaşına əsərə
daxil edib oxuduğuna görə tənqid edilib".
1924-ci
il 4 aprel tarixli "Kommunist" qəzeti xəbər verirdi:
“Aprelin 4-də Dövlət teatrında aktyorlarımızdan
Azəri və Talıblının benefisinə "Qanli
qala" pyesi oynanılır. Bu gecə ən qüvvətli
aktyorlar istirak edəcək. Buriyen rolunda Abbas Mirzə Sərifzadə
və Marqarita rolunda xəstəlikdən dolayı bir aydan bəri
oynamayan, tamasaçılarımızın sevimlisi Mərziyə
xanım oynayacaq".
"Qanli
qala" pyesi fransız yazıçısı Aleksandr
Dümanın qələminə məxsusdur. Əsəri Azərbaycan
dilinə görkəmli aktyor Kazım Ziya tərcümə
etmisdi. Aktyor bəzi filmlərdə də çəkilmisdi.
"Bismillah" filmindəki Cəfər rolu onun əsas ekran
nailiyyətlərindən biridir. İbrahim Azəri təkcə
rollar oynamamış, pyes və səhnə süjetləri də
yazmısdı. O, Azərbaycanın rayonlarında, xüsusən
Şəkidə oynanan "Məhv olsun cəhalət"
pyesinin müəllifi idi. 1923-cü il 23 fevral tarixli "Şəki
fəhləsi" qəzeti yazırdi: "Hərbi klubda
3-cü hökumət zavodu fəhlələri teatr truppası
tərəfindən yoldas Axundovun 2 pərdədən ibarət
"Qırmızı inqilab" və İbrahim Atakisiyevin
iki pərdədən ibarət "Məhv olsun cəhalət"
pyesləri oynanacaq. Tamasa pulsuzdur".
İbrahim
Azəri Azərbaycan teatrının nümayəndələrindən
biri kimi bir çox tədbir və mərasimlərin
istirakçısı olub. Azərbaycan Sənayeyə Nəfisə
(İncəsənət) xadimləri İttifaqının V
qurultayına seçilən nümayəndələr
sırasında Hacıməmməd Qafqazlı, Ağasadıq
Gəraybəyli, Agahüseyn Cavadov, Rza Darablı, Əzizə
Məmmədova və başqaları ilə yanaşı
İbrahim Azəri də var idi. Oglu Çingizin dediyinə
görə, onu teatra dogma dayısı, məshur aktyor
Bağır Cabbarzadə cəlb edibmis. Bağır Cabbarzadə
Azərbaycan səhnəsinin həmin dövrdə
tanınmıs aktyorlarından olmus, "İki kələkbaz"
adli pyes yazmısdı. Teatrda çalismasına baxmayaraq
İ.Azəri özünün müsavatçı əqidəsini
qoruyub saxlamış, ilk Cümhuriyyətin ənənələrinə
sadiq qalmışdı.
Ibrahim
Azərinin fərdi istintaq isində (iş - 602) onun ailəsi
və tərcümeyi-halı ilə bağlı bəzi məqamların
üzərində dayanmaq istəyirik. Azərbaycan Fövqəladə
Komissiyasının 828 saylı həbs vərəqində
göstərilir ki, İbrahim Ağa Kərim oglu Atakisiyev Azərbaycan
SSR-də yaşayır, türkdür, əslən
Bakının Corat kəndindəndir, 29 yaşı var, 1897-ci
ilin martında dogulub. Savadlıdır, ali-ibtidai məktəbi
bitirib. 56 yaşlı anası Ruqiyyə evdar qadındır,
bacısı Bilqeyisin 16 yaşı, digər bacısı
Qızqayıtın 14 yaşı var, hər ikisi məktəb
şagirdləridir. Özündən böyük
qardaşı Zeynalın 32 yaşı var, aşbaz isləyir.
İbrahim Azəri bitərəfdir və ixtisası
aktyorluqdur. Həbs vərəqində onun 1917-ci ilədək
təhsil aldığı, 1917-1918-ci illərdə teatr sahəsində
çaləşdığı, 1918-21-ci illərdə hərbi
xidmətdə oldugu qeyd edilib.
İbrahim
Azəri 1926-ci ilin oktyabrında DSİ-də bir neçə
dəfə dindirilib. Amma bu dindirmələrin teatr və sənət
isinə heç bir dəxli yoxdur. Bu dindirmələr
İbrahim Azərinin (Atakisiyevin) gizli Müsavat hərbi təskilatına
mənsub olub-olmamasi ilə bağli idi. Birinci istintaqdan: "Hərbi
təskilata məni 1922-ci ilin birinci yarısında Nurulla bəy
Qulubəyov (ADR hərbi naziri general S.Mehmandarovun adyutantı
olmusdu - N.Q.) cəlb etmisdi. Mən yalnız onunla rabitədə
idim. Cəlbetmə prosesində Qulubəyov mənə dedi ki,
bolseviklər tezliklə gedəcəklər, hər bir
vicdanlı müsəlman isə işləməli və can
atmalıdır ki, dövlət aparatı bizim əlimizdə
olsun" .
İbrahim
Azəri sonra Dadas Həsənovla (gizli Müsavat
partiyasının rəhbərlərindən idi - N.Q.), Nəsrulla
Rzabəyov (hərbçi), İbrahim Axundzadə (hərbçi),
İdris Axundzadənin qardaşı, M.Müsfiqin arvadı
D.Axundzadənin əmisi - N.Q.Əhməd Hacinski (tarixçi və
jurnalist, gizli Müsavatın rəhbərlərindən biri -
N.Q.), Müin Niyazi (müsavatçi, sair) və basqaları ilə
görüslərindən danışır. Ümumən bəzi
konkret məqamlardan basqa İ.Azəri ona qarşı
sürülən ittihamları rədd etmis, hətta Firudin
Nağiyevlə (gizli Müsavat funksioneri - N.Q.) əyani üzləsmə
zamanı heç bir seyi xatirlamadığını söyləmisdi.
…İbrahim
Azəri bir müddət Moskvada Butirka həbsxanasında
saxlanmış, 1927-ci ilin qışında 30-dan artıq səxsin
daxil olduğu bir qrupla Solovkiyə gəlib çixmış,
bir müddət Papas adasında, daha sonra Solovkidə, ümumən
Kareliyanın meşələrində agac tədarükü
ilə məşğul olmusdu. Çox ehtimal ki, İbrahim Azəri
də müsavatçıların Solovkidə keçirdikləri
müntəzəm aclıq aksiyalarında istirak etmisdi.
1934-cü
ildə 10 illik Solovki sürgününü 8 ilə çəkərək
iki il tez Vətənə qayıdan İbrahim Azəri
issiz-gücsüz qalmış, bir müddət səfil həyatı
keçirməyə məcbur olmuşdu. 1934-cü ildən
sonrakı həyatı və fəaliyyətinə şair və
ədəbiyyatsünas Atababa Musaxanlının 1937-ci ilin
dekabrında onun haqqında verdiyi ifadə işıq salir:
"İbrahim Azəri Azdramanın keçmis artistidir. Onunla
Mərdəkan kəndində vağzalda bir neçə dəfə
görüsmüsəm. Onunla birgə qəzet alır və
qatarı gözləyirdik. O, mənə danışdı ki,
onu Bakı teatrında işə qəbul etməyiblər.
Ruhulla Axundovla və Əli Kərimovla görüşlərindən
danışdı. O, Azdramaya qəbul edilmək
üçün onların görüsünə gedibmis.
Ruhulla Axundov ondan soruşubmus: "Sovet hakimiyyəti əleyhinə
gizli iş görməklə siz nə etmək istəyirdiniz?
Siz müsavatçılar özünüzü nə hesab
edirsiniz? Mən susdum və dedim ki, bu artıq keçib. Səhvlər,
aldanışlar və s. Lakin siz mənə Bakıda is vermədiniz.
Mən məcbur qalıb Kirovabada getdim".
Bir həqiqət
var ki, İbrahim Azəri ikinci dəfə, yəni 1937-ci ildə
repressiya olunmayıb. Lakin o, mənəvi təzyiqlərlə,
inzibati məhdudiyyətlərlə üz-üzə
qalmışdı. Öz ixtisası üzrə Bakıda is
tapa bilməyən İbrahim Dəvəçi və
Gilgilçayda müxtəlif islərdə
çalışmağa məcbur olmus, bir müddət
Suraxanıda müəllim isləmisdi. Gəncə, Tiflis,
İrəvan, Quba teatrlarında öz qüvvəsini
sınayan aktyorun yalnız 1950-ci illərdən sonra öz
qüvvəsinə inamı artmış, isə düzəlmis,
kinostudiyaya dəvət olunmusdu.
I.Stalinin
ölümündən sonra tarixi ədalətsizliklərə
yenidən qayıtmaq və onları düzəltmək zərurəti
bütün SSRİ-də olduğu kimi Azərbaycanda da rejimin
təzyiqindən əzab çəkmis insanlara da özünə
gəlmək, bəraət tələb etmək imkanı
verdi…
(ardı var)
Xalq Cəbhəsi.- 2015.- 3 fevral.- S.14.