“Mənə şəxsiyyət haqqında
yox, mətn haqqında danışan tənqidçi
lazımdır”
“Ədəbiyyat
qəzeti”nin baş redaktoru, filologiya
üzrə fəlsəfə doktoru Azər Turanın APA-ya
müsahibəsi
- Azər
müəllim, “Ədəbiyyat qəzeti”ndə işlər nə
yerdədir? Siz baş redaktor təyin olunandan
sonra nə dəyişdi?
- Nəyin
dəyişdiyini siz məndən daha yaxşı hiss edərsiniz.
Mən isə tam təminat verirəm ki, “Ədəbiyyat
qəzeti” ədəbiyyatın qəzeti olacaq.
- Sizə
qədər ədəbiyyat qəzeti deyildi?
- Mənim
görmək istədiyim ədəbiyyat qəzeti deyildi. Yəni qəzet Azərbaycan ədəbiyyatının
səviyyəsini göstərmirdi. Bu qəzetdə
“mən çap olundum” sevincini yaşayacaq adamlar yox, oxucunun
ehtiyacı olan imzalar çap olunmalıdır. Bizim istedadlı gənc yazarlarımız var, onlar
uzun müddət bu qəzetdən uzaq qalıblar. Biz qəzetin qapılarını taybatay onların
üzünə açmışıq. Sadəcə,
yetər ki, təqdim olunan yazılarda milli və estetik meyarlar
qorunsun, millətə, məfkurəyə və dövlətçiliyə
aid olan dəyərlər gözlənilsin. Mənim istədiyim
odur ki, “Ədəbiyyat qəzeti”nin mahiyyəti
dəyişsin, bu qəzet ədəbiyyat cameəsinin
ocağına çevrilsin. Qəzetdə
istedadsız qələm adamlarının və öz şəxsi
maraqlarının əsiri olanların yazısı çap
oluna bilməz. İstedadın yeri başda
olmalıdır. Məsələn, Əli
Kərim çox gənc olanda onun “Ədəbiyyat qəzeti”ndə
“Daş” şeri çap edilib. Özü
də birinci səhifədə. Birinci səhifə
yenə də həmin istedadda gənc bir şairin “Daş” səviyyəli
şerinin yolunu gözləyir. “Ədəbiyyat
qəzeti”nə o düşüncə, o əxlaq da gəlməlidir
ki, hətta bir şeirlə də böyük ədəbiyyat
olur, daha bir çap səhifəsi məcbur deyil. Biz Elmlər Akademiyası Ədəbiyyat
İnstitutunun əməkdaşlarının
yazılarını çap edirik, təsəvvür edin,
Ədəbiyyat İnstitutunun elə əməkdaşı
oldu ki, buna özünün səviyyəsiz etirazını
bildirdi. Ədəbi-nəzəri məsələlər
barədə bəs kimlər yazmalıdır? Ədəbi mətnin təhlili ilə alimlər məşğul
olmalı deyilmi? Biz hər yoldan keçənin
yazısını çap edə bilmərik. Üzeyir bəyin
yaxşı bir sözü var: qəzet həlim aşı qazanı deyil ki, əlinə keçəni
içinə doldurasan. Bu, çoxlarına
xoş getməsə də, mən “Ədəbiyyat qəzeti”ndə
ardıcıl olaraq dünya ədəbiyyatı nümunələrinin
görünməsinə çalışır və bunu təqdir
edirəm. Amma bir şərtlə ki, hər
şeyi dünya ədəbiyyatı adı ilə oxucuya təqdim
etməyək. Bəzən kimlərsə
Avropanın özü üçün aşağı dəyəri
olan əsərləri götürüb tərcümə
edir. Belə olmaz. Avropanın
özündə həzm olunmayan şeyləri bizim oxucuya həzm
etdirməyə çalışmağın özü ədəbsizlikdir.
XX yüzilin əvvəllərində Hüseyn
Cavid də bu məsələyə eynən belə münasibət
bildirmişdi.
- Vaxtilə
“Ədəbiyyat qəzeti” haqqında ciddi ittihamlar səslənib:
məsələn, illik 200 min manatlıq büdcə ilə həftədə
bir dəfə qəzet çıxara bilmirlər, divar qəzeti
səviyyəsində iş görürlər və s. Rəhbəri
olduğunuz mətbuat orqanının nüfuzdan düşdüyü
illərdə siz Ayaz Vəfalının müavini olmusunuz...
-
Bilirsiniz, Ayaz müəllim böyük məktəb keçən,
təcrübəsi olan adamdır. Ondan öyrənəsi
çox şeylər var. Sadəcə, Ayaz müəllimin
özünün xüsusi tabuları var idi. Ayaz müəllim üçün müqəddəs
dəyərlər var idi ki, o dəyərlər
başqaları üçün müqəddəs olmaya bilərdi.
Mən Ayaz Vəfalıya necə deyə bilərdim
ki, gəl, filankəsi çap etməyək?! Bilirsiniz,
böyük-kiçik münasibətləri, etik normalar da
var. Ayaz müəllimin dövründə qəzetin zəif
çıxmasından danışırıqsa, sizə səmimi
bir şey demək istəyirəm: bir dəfə bir nəfər
yazıçı qəzetdə palaz-palaz yazıların getməsindən
şikayətlənirdi. Özü də
adamların əhatəsində. Amma qəzetdə
palaz-palaz yazıları yazanlardan biri elə o adam
özü idi. Sadəcə, yaşlı adam
idi, ona görə heç nə deyə bilmədim. Bu işdə şəxsi münasibətlər rol
oynamamalıdır. Bizə qalaq-qalaq
yazılar gəlir, amma mən hər həftə qəzetə
vermək üçün yazı axtarıram. İndi əlimin altında bəlkə də 50
nömrənin materialı var, bir nömrənin
materialını bəzən onların içindən
seçmək mümkün olmur. Filankəs
inciyir, filankəs filankəsin qohumudur, yazısını verək
- xeyr, bununla ədəbiyyat olmaz. Mən həmişə
“Füyuzat” jurnalını misal çəkirəm ki, 32
sayı çap olunmuşdu, amma bir yazısı zəif
deyildi. Bu yaxınlarda Gəncəyə getmişdim, bir nəfərlə
tanış oldum. Dedilər,
yaxşı oxucudur. Gördüm, yox, bu adam
yaradıcı adamdır. Təsadüfən
onun şeirləri əlimə keçdi, oxudum, gözəl,
bənzərsiz şeirlər idi. Heyrətləndim ki,
İlahi, bu şeirləri yazan adam 60 illik
həyatında mətbuatda bir misra çap etdirməyib. Daşkəsəndə ədəbiyyat müəllimdir,
Saleh Qurbanov, qəzetin ön səhifələrindən birində
onun bir səhifəlik şeirlərini çap elədim.
Həmin sayımız haqqında akademik Tofiq
Hacıyev məqalə yazdı və Saleh Qurbanovun şeirlərindən
xüsusilə bəhs etdi. Ədəbiyyata
münasibəti bu cür görürəm və “Ədəbiyyat
qəzeti”nə təkcə Saleh müəllim kimi kənarda
qalan istedadlı yaşlıları deyil, gəncləri,
xüsusən gəncləri cəlb etmək istəyirəm.
-
Yaşlı ədəbiyyatçılar, Elmlər
Akademiyasının alimləri qəzet qonorarına o qədər
də maraqlı deyillər. Yəni onlar
üçün əsas məsələ “Ədəbiyyat qəzeti”ndə
çap olunmaq, üç-beş dostundan xoş söz
eşitməkdir. Gənclərdə isə
məsələ necə deyərlər, qəlizləşir.
Yəni onlardan qonorarsız yaxşı yazı
almaq müşkül işdir. Bu haqda nə
düşünürsünüz?
- Bizdə
bu işlə qəzetin məsul katibi məşğul olur. Mənə qədər redaksiyanın əməkdaşları
ilə kənar müəlliflərin qonorarında fərq
olub. Mən baş redaktor təyin olunandan
sonra redaksiyanın əməkdaşlarının
yazılarını azaltmışam. Qəzetdə
işləyən adam o demək deyil ki, elə
burda da çap olunmalıdır. Redaksiyanın əməkdaşı
ədəbiyyat axtarışında olmalı, qəzetin
istiqamətini müəyyən edən işlər görməlidir.
Bu şeyləri azaltmaqla, kənar müəlliflərin
qonorarında artımlar olub. İstəyirəm,
hamı standart qonorar almasın. Yəni ədəbi
meyarları yüksək olan müəlliflərin işi daha
artıq qiymətləndirilməlidir.
-
Yazısı çap olunanda Anar müəllimə qonorar
yazırsınız?
- Anar
müəllim və bəzi müəlliflər var ki, onlar
redaksiyaya məktub yazıblar ki, qəzetdə çap olunan
yazılarımızın qonorarını gənclərə
verin.
- Sonra
kimlər imtina edib?
- Gəlin
digərlərinin adını deməyim.
- Niyə
gizlətməyə çalışırsınız?
Əslində bu, yaxşı təşəbbüsdür...
-
(Gülür) Məsələn, Fikrət Qoca, İsa Həbibbəyli,
Qəzənfər Paşayev, Zəlimxan Yaqub, Nizami Cəfərov
və başqaları. Ümumiyyətlə, içində
söz demək ehtiyacı olan insan, sözün tutiya əhəmiyyətini
anlayan adam qonorar məsələsini sonraya
saxlayar.
- Azər
müəllim, “sözün tutiya əhəmiyyəti” indiki gənclər
üçün qətiyyən keçərli deyil. İstədiyiniz
istedadlı gəncin adını çəkin, sizə əminliklə
deyim ki, o adam qonorarsız yazı yazmaz. Xüsusən büdcəsi 200 min manat olan qəzetdə.
Demək istəyirəm, imkanlı müəlliflərdən
fərqli olaraq, kirayədə yaşayan gənc
yazıçının o pula ehtiyacı var...
- Əvvəla, bir məsələni qeyd etmək istəyirəm
və rica edirəm, bunu müsahibədən
çıxarmayın: sizin özünüzə neçə
dəfə zəng etmişəm ki, “Ədəbiyyat qəzeti”nə
yazın? Yaxud Mirmehdi Ağaoğluna zəng vurub yazı istəmişəm.
Buna görə çoxları məni qınayır: baş
redaktor da gənc müəllifə zəng edər ki, yazı
ver? Məncə, bu, tamamilə yanlış
fikirdir və belə şeyləri heç vaxt özümə
əskiklik bilməmişəm. Əksinə,
gənc, yaxud yaşlı olub-olmamasından asılı
olmayaraq, istedadlı və dəyərli müəllifə zəng
vurmaq mənə xoşdur. Məsələn,
mən Rüstəm Kamala zəng vurmuşam ki, Rüstəm
yazı ver. Gecikdirib, özüm getmişəm ki,
yazının dalınca gəlmişəm (Gülür).
Yaxud Əlabbasa demişəm, bizə yazı versin və o,
yeni yazdığı “Bayatı-Şiraz” hekayəsini “Ədəbiyyat
qəzeti”nə təqdim edib. Belə faktlar
çoxdur. Vaqif Bayatlı, Ramiz Rövşən,
Nüşabə Məmmədli Əsəd, Natəvan Dəmirçioğlu,
Barat Vüsal, Qoca Xalid, Sabir Sarvan, Vaqif Aslan, Zahid Sarıtorpaq,
Cəlal Bəydili, Nizaməddin Mustafa, Əlizadə Nuri,
Mübariz Cəfərli, Ziyadxan Əliyev, Orxan Fikrətoğlu,
Rafiq Hümbət, Xanəmir...
İndi də gələk sualınızın
üstünə. Mən gənclərə yaxşı
qonorar verməyə hazıram. Dörd
aydır ki, qəzetin baş redaktorluğu mənə
tapşırılıb. Bir aydır
baş redaktor vəzifəsinə təyin olunmuşam. Bundan sonra vəziyyətin tamam dəyişdiyinin
şahidi olacaqsınız. Ləzzətlə
oxunan, cəmiyyət üçün lazımlı olan
yazıya 20 manat qonorar yazmaq ayıbdır. Gənc olanda aldığım yaxşı
qonorarı indi gənclərə verə bilməsəm, o
dövrün utancı məni sıxar. Dövlətin
“Ədəbiyyat qəzeti”nə dəstəyi hər zaman yetərli
olub. “Ədəbiyyat qəzeti”nin
yaxşı yazıya yaxşı qonorar verməyə
imkanı çatır. İndi əlavə
bütün şeylər kənarlaşdırılıb,
lüzumsuz xərclər kəsilib və əsas qüvvə
qəzetə yaxşı müəlliflərin cəlb
olunmasına istiqamətləndirilib. Böyük
qonorar deyib, məsələni şişirtməyək. Normal qonorar olacaq. Tutalım, sizə
qoşulub gedirəm kəndinizə, orda gecələmək
üçün bir yer olacaq, düzdürmü? Hər yerdə hamımızın
tanıdığımız adamlar var, hara getsək,
üzümüzə qapı açacaqlar. Niyə mən rayonlara qəzetin hesabına ezamiyyətlə
getməliyəm? Yaxud Türkiyədə
kitabımın təqdimatına getməliyəmsə, niyə
qəzetin müəlliflərinin haqqını yeyib o pulla getməliyəm?
Bu şeyləri nizama salanda, hər şey
qaydasında olur. Mən nə qədər
ki, burdayam, istedadı olan hər kəs çap ediləcək
və öz haqqını alacaq. Mövlana
deyir ki, biz ayırmaq üçün yox, birləşdirmək
üçün gəldik.
- Yazıçılar Birliyini tənqid edən
imzaları çap edə biləcəksiniz?
- Müəllif
yaxşı mətn təqdim edəcəksə,
Yazıçılar Birliyinin üzvü olub-olmamasının
fərqi yoxdur. O qədər Yazıçılar Birliyinə
üzv olub, sonra çıxıb, sonra yenə qayıdan
adamlar var ki. Belə şeylər ovqat məsələsidir
və gəncliyin səhv etmək haqqı var. Ancaq kiməsə
hörmətsizlik etmək haqqı yoxdur. Hamının
hamıya qarşı müharibəsi burjuaziyanın prinsipi
olub. Bilirsiniz, təvazökarlıqdan kənar olsa da,
deyim ki, mən mətni bilən adamam, oxuyan kimi bilirəm ki,
bu adam nə yazır, nə yaza bilər. Başqa tərəfdən də, məni bura təyin
edəndə qadağalar qoymayıblar ki, kimlərisə
çap etmək olar, kimlərisə olmaz. Qətiyyən
belə söhbət olmayıb! Rəhmətlik Mehdi Bəyazidin
bir sözü var idi: mətnin magiyası. Yazısının
magiyası, cazibəsi olan adam buyurub gəlsin,
onu çap etməyə hazıram.
- Elçin Hüseynbəyli baş redaktor olanda qəzetdə
nə dəyişdi?
- Elçin Hüseynbəyli əvvəlcə formatı
dəyişdi.
Amma xatırladım ki, qəzet ötən əsrin
altmışıncı, doxsanıncı illərinin əvvəllərində
də bu formatda çıxmışdı. İkincisi, Elçin qəzetin qapılarını
taybatay açdı. Burda çap olunmamaq
problemi yox idi. Hamı arzusuna
çatdı. Qapıları
açmağı hədsiz səxavətlə etdiyinə
görə bəzən hər şey aşırı oldu.
O dövrdə çap olunan əksər yazılar mənim
tanıdığım romançı və ədəbiyyatçı
Elçin Hüseynbəylinin ədəbiyyat zövqünə
uyğun deyildi. Müəllif bu redaksiyanın
qapısını döyürsə, bilməlidir ki, “Ədəbiyyat
qəzeti”nə gəlib. Məsələn,
biznesmen özü çap olunmaqdansa, bir gənc müəllifin
yazısına mükafat versin də.
-
Elçin Hüseynbəyli baş redaktor olanda üç nəfər
gənc yazıçını işə cəlb etmişdi,
sizin komandanızda isə yaradıcı gənclər yoxdur...
- Mənim ən böyük arzularımdan biri inandığım bir neçə gənci bura cəlb etməkdir. Gənclər olmadan iş çətin olur. Cəlb olunan dediyiniz o gənc əməkdaşlar da elə Elçin Hüseynbəylinin vaxtında işdən gediblər.
- Tənqidlə bağlı Azərbaycanda vəziyyət nə yerdədir? Tənqidçilərə münasibətinizi bilmək maraqlı olar...
- Tənqidçi şəxsiyyəti gərək sabit olsun. Tez-tez dəyişən fikirlər tənqidçinin nüfuzunu aşağı salır. Biz gənc olanda hamı bilirdi ki, Cəfər Cəfərov, Asif Əfəndiyev, Nadir Cabbarov, Aydın Məmmədov kimdir. İndi onların yerində boşluq hiss olunur. Bəzi tənqidçilər var, məndən inciyirlər ki, bizim yazımızı vermirsən. Analiz deyil, tərif yazanların yazısını mən niyə verməliyəm?
- Kimlərdir?
- Olub belə şeylər. Yaxud hamını məqsədli şəkildə tənqid edirsən. Mənə şəxsiyyət haqqında yox, mətn haqqında danışan tənqidçi lazımdır. Özünü çoxbilmiş göstərən tənqidçinin yazısını oxuyub görürsən ki, yox, o qədər də çox şey bilmir.
- Dostdan yox, mətndən yazan üç tənqidçinin adını çəkə bilərsiniz?
- Son üç ayda “Ədəbiyyat qəzeti”ndə hansı tənqidçilər çap olunubsa, onlardır. Rüstəm Kamal, Elnarə Akimova, Nərgiz Cabbarlı, İradə Musayeva, Mətanət Vahid və başqaları...
- Gənclərdən kimi oxuyursunuz?
- Oxuduğum gənclərin yazılarını qəzetdə görmək istəyirəm. Şəhriyar Del Gərani, Aqşin Evrən, Mirmehdi Ağaoğlu, Fərid Hüseyn, Tərlan Əbilov, Yegzar Cəfərli, İntiqam Yaşar, Azər Musaoğlu, Afayət Afiq, Günel Eyvazlı və başqaları. Adlarını çəkdiyim və çəkmədiyim gənc müəlliflərin böyük bir qismi artıq qəzetin daimi müəllifləridir. Digərlərinin də yazılarını gözləyirik.
- Bir vaxt deyirdilər ki, “Ədəbiyyat qəzeti”nin email ünvanı yoxdur, əməkdaşları kompüterdə yazmağı bacarmır və s. İndi vəziyyət nə yerdədir?
- (Gülür) O sözlər deyiləndə, qəzetin əməkdaşı kimi bütün yazılarımı kompüterdə yazırdım. Kompüter məsələsi isə gerçəkdən də ürəkaçan səviyyədə deyil. Yəni otaqlarda kompüter yoxdur. Hər bir əməkdaşın kompüteri olmalıdır. Bütün bu məsələlər həll olunacaq.
- Sonda ədəbi mühitdə sizi qane etməyən məsələlərdən danışaq...
- Məni ən çox inkarçılıq, barışmazlıqlar rahatsız edir. Elə müəlliflər, yazarlar var ki, özlərini həddən artıq böyük hiss edirlər. Eqosentrizmdən əziyyət çəkirlər. Belə şeyləri qətiyyən qəbul edə bilmirəm. Adamlar bəzən bilmədikləri şeylərdən danışırlar. Məni qane etməyən məsələlərdən biri də elə budur.
Xalq Cəbhəsi.-
2015.- 7 fevral.- S.13.