Xocavəndin folklorunu ağlında, ürəyində
yaşadanlar...
Ötən
il “Qarabağ: folklor da bir tarixdir”. VII kitab (Xocavənd rayonundan torlanmış folklor
örnəkləri; Bakı, “Elm və təhsil”, 2014, 444 səh.)
“Qarabağ folklorunun torlanması, sistem¬ləşdirilməsi
və araşdırılması” adlı layihə əsasında
çar olunub. Layihənin rəhbəri
AMEA-nın müxbir üzvü, fil.ü.e.d. Muxtar
Kazımoğlu (İmanov), torlayıb tərtib edəni fil.ü.f.d., dos. Ləman Vaqifqızı
(Süleymanova), redaktor fil.ü.f.d. İlkin Rüstəmzadə,
nəşrinə məsul fil.ü.f.d. Əziz
Ələkbərlidir. Tərtibçi Ləman
Vaqifqızının bu mövzuda gərəkli
yazısını təqdim edirik.
I yazı
Azərbaycan
Resrublikasının 26 noyabr 1991-ci il tarixli
279-XII¬ saylı Qanununa əsasən, Dağlıq Qarabağ
Muxtar Vilayəti ləğv olu¬naraq Hadrut və Martuni
rayonlarının bazasında Xocavənd ra¬yo¬nu¬
yaradılıb. Ərazisi 1458 km2 idi, 1 şəhər
(Xocavənd şəhəri – ra¬yon mərkəzi), 2 qəsəbə
və 82 kəndi var idi. Əhalisinin sayı
işğa¬ladək 39,600 nəfər təşkil edirdi,
hal-hazırda isə 42,7 min nəfərdir.
Ərazinin iş¬ğalına qədər Azərbaycan
türklərinin sayı 7,400 nəfər olub, in¬di isə 11,
814 nəfərdir.
Bəs nə üçün ərazidə ermənilərlə
müqayisədə Azər¬bay¬can türklərinin sayı bu
qədər azdır? Bu sualın cavabını Xocavənd
ra¬yonundan didərgin düşmüş yaşlı əhali
ilə söhbətlərimizdə tardıq. On¬lar Çar Rusiyası dövründə və
sonrakı illərdə ermənilərin də¬fə¬lər¬lə
Azərbaycan türklərinin yaşayış məskənlərinə
soxulması, əliyalın əha¬lini kütləvi şəkildə
qətlə yetirməsi, onlara ağılagəlməz işgən¬cə¬lər
ver¬məsi haqqında xatirələri kövrələ-kövrələ
danışırlar. Təkcə onu qeyd etmək kifayətdir
ki, rayonun Qaradağlı kəndi ötən əsrdə 3-4 də¬fə
yandırılıb, sağ qalan kənd sakinləri öz
el-obasından di¬dər¬gin dü¬şüb, sonralar həmin
insanların bir qismi yenidən Qaradağlıya qa¬yı¬daraq
bu kəndi yenidən salmağa müvəffəq olublar. Üaxud Ağ¬ca¬bə¬di rayonunun Xocavənd kəndinin
sakinləri məhz Martuni rayo¬nu¬nun Xocavənd kəndindən
erməni basqınları zamanı köçən əha¬li¬nin
törəmələridirlər. Axullu kəndinin sakinlərinin
dediyinə görə, bu kənd də 1918-ci ildə
yandırıldıqdan sonra əvvəlki yerində deyil, bir az aşağıda salınıb.
Dağlıq Qarabağdan vaxtilə didərgin
düşmüş əha¬li¬nin böyük bir qismi də
Beyləqan, İmişli və s. rayonlarda küt¬lə¬vi
şəkildə məskən salıblar. Həmin
rayonların yaşayış yeri kimi seçil¬mə¬sinin əsas
səbəbi bu rayonların ərazisinin Dağlıq
Qarabağ əha¬li¬sinin qışlaq yeri olmasıdır.
Üaylaq yerləri əllərindən
çıxan, var-döv¬lətləri talanan camaat bu gün də
orada yaşayanlar tərəfindən “İsti Sibir”
adlandırılan Haramı düzündə məskunlaşmağa
məcbur olub. Üer¬li
özünümüdafiə dəstələrinin həm
ötən əsrin əvvəllərində, həm də
sonlarında erməni quldurlarına qarşı mübarizəsi
də bu gün əhali ara¬sında
ağrılı-acılı xatirələr kimi
yaşamaqdadır.
Kolxozlaşma başlayanda kolxozlar yaratmaq adı ilə
bölgənin kənd¬ləri bir-biri ilə birləşdirilmiş,
birləşdirilən kəndin əhalisi oradan di¬gər kəndə
köçürülmüş, ərazisi isə erməni kəndlərinə
verilmişdi.
Bəh¬rəm¬li kəndi bu dövrdə
Əmirallara, Vərəndəli kəndi isə
Qaradağlı kən¬dinə birləşdirilib.
1988-ci ildə Xankəndində ermənilər
Dağlıq Qarabağ Muxtar Vila¬yətini Ermənistana birləşdirmək
tələbi ilə seraratçı mitinqlərə
baş¬layandan bu bölgənin əhalisinin də qara günləri
yenidən baş¬la¬yıb. Əhali həmin
dövrü “daşlaşma”, “ağaclaşma” dövrü kimi
xatır¬la¬yır. Nisbətən yüksəkdə yerləşən
erməni kəndlərindən, demək olar ki, hər gün
Azərbaycan kəndlərinə daş
yağdırılır, od vurulmuş tə¬kər¬¬¬lər
ot tayalarına, tövlələrə doğru
yuvarladılır, yolla gedən dinc sa¬kinlər təklikdə
ələ keçən kimi ağacla döyülürdülər.
Az bir müddət için¬də
“daşlaşma”, “ağaclaşma” dövrü ən müasir
silahlar vasitəsilə edi¬lən gülləbaranlarla əvəzləndi.
Xocavənd rayonunun işğalı 1991-ci ilin 30
oktyabrında Tuğ kən¬dinin didərgin düşməsi
ilə başlayır və 1993-cü ilin 23 av¬qust¬un¬da¬
Günəşli kəndinin işğalı ilə başa
çatır.
Bu gün bütövlükdə Dağlıq
Qa¬ra¬bağdan əlimizdə kiçik bir ərazi – yalnız
Nərgiztərə abidəsi qa¬lıb. Rayon
13-ü qadın, 13-ü uşaq olmaqla, ümumilikdə 145 nəfər
şə¬hid verib. Qaradağlı müsibəti
Xocavənd rayon sakinlərinin məruz qal¬dığı dəhşətli
faciələrdən biridir. Hər tərəfdən
vaxtilə ermənilərin zəbt edərək
yaşadıqları kəndlərlə əhatə olunan
Qaradağlı camaatı, de¬mək olar ki, hər gün
gülləbaran altında qalsa da, təslim olmaq is¬tə¬mirdi.
Odur ki, arvad-uşağı kənddən
çıxarıb əli silah tutan kişilər və
onların qulluğunda duran qadınlar kənddə
qalırlar. Ancaq 1992-ci ilin 17 fevralı
onların kənddə keçirdikləri son gün olur.
Kəndi hər tə¬rəf¬dən mühasirəyə alan ermənilər 118 nəfəri əsir
alırlar. Onlardan 10 nəfəri də qadın
idi. Əsirlərdən 66 nəfər cavan seçilərək
gül¬lə¬lə¬nir və ölülərlə birlikdə
yaralılar da silos quyusuna gömülür. Sağ
qa¬lan¬ların az bir qismi sonradan geri
qaytarılsa da, bir qismindən bu ¬gün də xəbər
yoxdur.
Söyləyicilər üçün ağır da
olsa, sadalananlarla bağlı xeyli xa¬tirə
danışıblar və onların bir qismi bu kitaba daxil
edilib. Rayon ərazisindən qaçqın düşən
əhali resrublikamızın 36 ra¬yo¬nunda məskunlaşıb.
Beyləqan, Ağcabədi rayonları,
Bakı-Abşe¬ron onların komrakt yaşadıqları ərazilərdir.
Əhalisi sayca az olduğu
üçün biz buradan səmərəli nəticə əldə
edəcəyimizə o qədər də inan¬mır¬dıq. Material zən¬gin¬liyi səbəbindən
torladığımız materialların bir qismini bu kitabda verə
bilmədik. Bu səbəbdən Xocavənd
folk¬lo¬runa aid növbəti ki¬ta¬bın tərtibi zərurəti
yarandı.
Biz rayon sakinləri ilə mart ayının əvvəllərindən
iyul ayının əv¬vəllərinədək 4 dəfə
görüşdük. Bu müddət ərzində Beyləqan şə¬hə¬rin¬də,
o cümlədən Beyləqan rayonunda yerləşən Xocavənd,
Üeni Xo¬ca¬vənd, Üeni Tuğ, Üeni Qaradağlı qəsəbələrində,
Ağca¬bədi ra¬yo¬nunun ərazisində salınmış
556 ailəlik hündürmərtəbəli
yaşayış mas¬sivində (bu massivdə yalnız xocavəndlilər
deyil, Qara¬bağın işğal olunmuş digər
rayonlarının sakinləri də məskun¬laşıblar),
Ağ¬ca¬¬bədi rayonunun Şəfəq Ovşarı kəndində,
Bakı şəhərində – Abşeron Gənc¬lər
Şəhərciyində, Şuşa şəhərciyində,
Xəzər, Qaradağ, Nizami, Üa¬sa¬mal rayonlarında, Ramana
qəsəbəsində, Saray Bağlar qə¬sə¬bə¬sin¬də
və s. ərazilərdə məskunlaşan Xocavənd sakinləri
ilə gö¬rüş¬mü¬şük. Qeyd edək
ki, ilk səfərimiz digər səfərlərimizlə
müqayisədə da¬ha məhsuldar keçdi.
İlk dəfə 85 nəfər Xocavənd sakini ilə
gö¬rü¬şüb söhbət edə bildik. Sonrakı səfərlərimizdə
artıq bu say get-ge¬də¬ azalmağa
başladı. Bunun əsas səbəbi bölgədə
folkloru yaxşı bi¬lən adamların sayca azlığıdırsa,
digər səbəb də ilk səfər¬lə¬rimizdə
xo¬ca¬vəndlilərin daha sıx məskunlaşdıqları ərazilərdə
olma¬ğımızdır. Ümu¬milikdə
203 nəfər (onlardan 3 nəfəri Şəfəq
Ovşarı kəndinin sa¬ki¬n¬idir) adamla
görüşmüşük. Təbii
ki, görüşdüyümüz sakinlərin
ha¬mı¬sını yaxşı folklor söyləyicisi hesab
etmək olmaz. Onların arasında yaxşı folk¬lor
söyləyiciləri ilə rast¬laş¬saq da, az
informasiya verənlər daha çox¬dur. Hətta
elə adamlar oldu ki, onla¬rın ifasında cəmi bircə mətn
qey¬də ala bildik. Bunun bir sə¬bə¬bi
bi¬zim görüşdüyümüz adamları
ta¬nıma¬ma¬ğımız idisə, digər bir səbəb
də rayon haqqında mümkün qə¬dər daha çox məlumat
almaq üçün müxtəlif
dünyagörüşlü in¬san¬larla görüş¬mə¬yi¬miz
idi.
Söyləyicilərlə söhbətə başlamaq
üçün onun hansı kənddən, tay¬fadan, tirədən
olmasını soruşur, neçə babasını
tanıması haqqında su¬allar verirdik. Bu da sonda
maraqlı nəticələrə gətirib
çıxardı. Mə¬lum oldu ki, bu bölgədə
Əfşar, Kəbirli tayfaları, Budaqlı,
Talıb¬xan¬lı, Alnazarlı, Pəsəndallar,
Paraxçallar (Paraqçı Alılar) və s. tirələr
ya¬şa¬yırmış. Hansı tayfaya və
ya tirəyə mənsub olduğunu bilməyən söy¬lə¬yi¬cilərlə
də qarşılaşdıq. Kitabın
sonunda söyləyicilərlə bağlı mə¬lu¬mat
verdiyimiz hissədə onların hansı tayfadan, yaxud tirədən
ol¬ma¬sı¬nı da qeyd etməyi məqsədəuyğun
hesab etdik. Eyni zamanda kənd¬lər
haqqında xeyli xatirələr qeydə ala bildik və
onları da kitaba da¬xil etdik. Söhbət
etdiyimiz hər söyləyici ən yaxşı halda
üç ba¬ba¬sı¬nın adını çəkə
bilirdi.
Maraqlıdır ki, rayon sakinlərindən bir qisminin iki,
bəzən də üç adı var. Belə bir faktın
Gədəbəy rayonunun Şınıx mahalında
ol¬du¬ğunu bilirik. Maraqlıdır ki, Xocavənd rayon sakinlərinin şivə¬si¬nin¬
də bəzi hallarda Qazax-Gədəbəy dialektinə
yaxın olduğunu mü¬şa¬hi¬də etdik (indiki zaman şəkilçisi
-ır4 əvəzinə -er, -or, təsirlik hal şə¬kil¬çisi
-nı4, -ı4 əvəzinə -yı4 işlənməsi və
s. bu yaxınlığa misal ola bi¬lər).
Xocavənd sakinlərindən torlanmış mətnlər
arasında dini mətn¬¬¬lər olduqca azdır. Dini mətnlərin azlığını Sovet
dövründə er¬mə¬ni əhatəsində qalan əhalinin
Məhərrəmlik mərasimlərini keçirə bil¬məməsi
ilə izah etmək olar. Çünki bu
bölgədə yaşayan əhali şiə məz¬həbinin
daşıyıcılarıdır. Məhərrəmlik
mərasimi keçirilmirsə, de¬mə¬li, həmin mərasimdə
söylənilən mətnlər də auditoriyasını
itirdiyi üçün unudulmağa məhkumdur.
Bölgədən qeydə aldığımız
materiallar arasında xeyli sayda mi¬¬¬foloyi mətn var. Bunların
bir qismi bütün bölgələrimiz üçün
xa¬¬¬rakterik olan mifoloyi rəvayətlərdir. Xocavənd
sakinlərindən tor¬la¬¬¬dığımız rəvayətlərin
bir qismini də Qara Çobanla bağlı söylənən
mətn¬¬¬lər təşkil edir. Söyləyicilər
bu obrazı gah Qara Çoban, gah da Qa¬¬¬raca Çoban
adlandırırdılar. Həmin mətnlərə
nəzər saldığımız za¬man¬ nəhənglərlə
bağlı təsəvvürlərin bölgədə bu
obraza trans¬for¬ma¬si¬¬¬ya olunduğunu görürük.
Rayon sakinlərindən xeyli sayda nağıl mətni
qeydə ala bildik. Na¬ğıl söyləyicilərinin
böyük əksəriyyəti əslən qonşu
rayonların sa¬kin¬ləri olub, sonradan Xocavənd ərazində
məskunlaşan insanlar idi¬lər. Üaxşı
nağıl ifaçılarının daha çox Ağdam
rayonunun Mərzili kən¬dindən gəlmə
olduqlarını müşahidə etdik. Eyni
zamanda ki¬tab¬lar¬dan oxunan nağıl süyetlərinin də
dövriyyəyə girməsi faktları ilə
qar¬şılaşdıq. Kitablardan gələn
mətnləri kitaba daxil etmədik, Folklor İnstitutunun arxivinə
ver¬dik.
Bütün nağıl söyləyicilərinin rerertuarında
formullardan isti¬fa¬də çox azdır, bəzən də
heç yoxdur.
Bir sıra hallarda söyləyicilər öz¬lə¬ri
də nağıl formullarından istifadəni artıq şey
sayırlar. Məsələn, “Pad¬şah oğlunun
nağılı”nı danışan Qaytaran Qədim oğlu
Quliyevin təh¬kiyəsinin sonuna Çərkəz Ağəli
oğlu İmanov “Göydən üç alma
düş¬dü” formulunu artıranda Qaytaran baba “Ə, yox,
almanı ney¬nir¬sən?” dedi. Bununla bildirmək
istədi ki, nağılın sonunda məlum for¬mullardan
heç də həmişə istifadə olunmur.
Ləman
Vaqifqızı,
filologiya üzrə
fəlsəfə doktoru
Xalq Cəbhəsi.-
2015.- 11 fevral.- S14.