İşğalçılar
daşınması mümkün olan maddi mədəniyyət
abidələrini Ermənistana aparıblar
Faiq İsmayılov: “Ermənistan beynəlxalq konvensiyaları kobudcasına
pozaraq Azərbaycanın
mədəni sərvətlərini
talamaqla məşğuldur”
III yazı
Qarabag torpaqları
Azərbaycanın ən
qədim tarixi vilayətlərindən biridir. Xatırladaq ki,
hərbi təcavüz
nəticəsində Azərbaycanın
Dağlıq Qarabağ
ərazisi və onun ətrafındakı 7
inzibati rayonu Ermənistanın işğalına
məruz qalıb.
İşğal nəticəsində
Azərbaycana aid 500 tarixi-memarlıq
abidələri, 100-dən çox
arxeoloji abidə, minlərcə əsərin
qorunduğu 22 müzey,
4 rəsm sərgisi,
4,6 milyon kitab və əlyazma saxlanan 927 kitabxana, 85 incəsənət məktəbi,
20 mədəniyyət sarayı,
4 dövlət teatrı
ermənilər tərəfindən
işgal edilib. Işğal nəticəsində Azərbaycanda
peşəkar musiqi sənətinin əsasını
qoyan musiqiçi Bülbülün, musiqiçi
və rəssam Mir Möhsün Nəvvabın
xatirə muzeyi talan edilib. Xocalıdaki "Dairəvi
Məbəd" (1356-1357) və
"Türbə"nin
(14-cü əsr) aqibəti
məlum deyil.
60-cı illərin ortalarında
Azərbaycanın böyük
şairi Molla Pənah Vaqifin 250 illik yubileyi dövlət səviyyəsində
qeyd olunub. Ümumiyyətlə isə həmin dövrdə Şuşada
bir çox tarixi abidələr yenidən bərpa olunub. Üzeyir Hacıbəyovun ev
muzeyi, Âülbülün ev muzeyi və b. muzeylər, abidələr
yaradıldı. Hətta î vaxt Şuşada Azərbaycanın
böyük şəxsiyyəti
Natəvanın heykəli
də qoyulub. Bir sözlə, Şuşanı
daha da zənginləşdirmək,
onun tarixini daha da əyaniləşdirmək
üçün çox
işlər görülüb,
yeni binalar tikilib. Çox təəssüf ki, min bir əziyyət
hesabına yaranan tarixi abidələr bir göz qırpımında
erməni qəsbkarları
tərəfindən məhv
edilib.
Ermənistanın Azərbaycana olan uydurma torpaq iddiaları heç bir tarixi mənbəyə
söykənmir. Bu baxımdan,
Qarabağ problemi və erməni məsələsi tarixən
mövcud olub.
Azərbaycanın tarixi abidələrinə
münasibətdə erməni
vandalizmi özünü
daha qabarıq şəkildə göstərir. Ermənilər işğal altında olan ərazilərimizdə
yüzlərlə tarixi-dini
abidələrimizi məhv
ediblər. Azərbaycanın mədəni irsi bəşər mədəniyyətinin
ayrılmaz tərkib hissəsi olduğundan ölkəmizin ərazisində
xalqımızın çoxəsrlik
tarixi keçmişindən
yadigar qalmış tarix və mədəniyyət
abidələrinin mühafizəsi
beynəlxalq əhəmiyyət
kəsb edən bir problem olaraq qalır. Bu baxımdan
Azərbaycanın işğal
olunmuş ərazilərində
tarixi və mədəniyyət abidələrimizin
dağıdılması və
qəsdən korlanması
"Silahlı münaqişə
baş verdikdə mədəni dəyərlərin
qorunması haqqında"
1954-cü il Haaqa Konvensiyasına, "Arxeoloji
irsin mühafizəsi haqqında" 1992-ci il Avropa Konvensiyasına,
"Ümumdünya mədəni
və təbii irsin mühafizəsi haqqında" YUNESKO-nun 1972-ci il konvensiyasına ziddir.
Hərbi təcavüz nəticəsində
işğal olunmuş
ərazilərdə ilk insan
məskənlərindən olmuş məşhur Azıx və Tağlar mağaraları,
Qaraköpək, Üzərliktəpə
kurqanları hazırda
hərbi məqsədlərlə
istifadə edilərək
qəsdən dağıdılır. Xocalı,
Ağdam, Ağdərə,
Füzuli, Cəbrayıl
rayonlarındakı kurqanlarla
yanaşı, işğal
olunmuş Şuşa,
Laçın, Kəlbəcər,
Qubadlı, Zəngilan,
Füzuli rayonlarının
ərazilərindəki qəbiristanlıqlar,
türbələr, məzarüstü
abidələr, məscidlər,
məbədlər, Qafqaz
Albaniyasına məxsus
abidələr və digər milli abidələrimiz məhv edilir.
Xatırladaq ki, Dağlıq
Qarabağ və ona bitişik rayonlarda 13 dünya əhəmiyyətli (6 memarlıq
və 7 arxeoloji), 292 ölkə əhəmiyyətli
(119 memarlıq və
173 arxeoloji) və 330 yerli əhəmiyyətli
(270 memarlıq, 22 arxeoloji,
23 bağ, park, monumental və
xatirə abidələri,
15 dekorativ sənət
nümunəsi) tarix və mədəniyyət
abidələri qalıb.
Eyni zamanda işğal olunmuş ərazilərdə 40 mindən
artıq əşyanın
toplandığı 22 muzey,
4,6 milyon kitab fondu olan
927 kitabxana, 808 klub, 4 teatr və 2 konsert müəssisəsi,
8 mədəniyyət və
istirahət parkı,
4 rəsm qalereyası,
85 musiqi məktəbi,
103,2 min ədəd mebel
avadanlığı, 5640 musiqi
aləti, 481 kinoqurğu,
20 ədəd kinokamera,
423 videomaqnitofon, 5920 dəst
milli kişi və qadın geyimləri, 40 komplekt səsgücləndirici, 25 iri
və 40 kiçik həcmli attraksion işğal altında qalıb.
Bəs erməni
vandalizminin qarşısını
necə almaq olar? Azərbaycan Abidələrini
Müdafiə Təşkilatı
İctimai Birliyinin sədri Faiq İsmayılov bildirib ki, bu iş
daşınmaz tarix və mədəniyyət
abidələrinin qorunması
haqqında Azərbaycan
qanunvericiliyinin yaratdığı
şərait çərçivəsində
dövlət orqanlarının,
hüquqi şəxslərin
və vətəndaş
cəmiyyəti üzvlərinin
gündəlik vəzifələrinə
çevrilməlidir: “Azərbaycanın
işğal altındakı
ərazilərində erməni
vandalizminin qarşısını
almaq üçün
beynəlxalq təşkilatların
vasitəsi ilə abidələrin mühafizə
edilməsinə nəzarət
işləri həyata
keçirilməlidir. Çünki Ermənistan “Hərbi münaqişələr zamanı
mədəni sərvətlərin
qorunması haqqında”
Haaqa Konvensiyasının
və “Mədəni sərvətlərin qeyri-qanuni
dövriyyəsi haqqında”
Paris Konvensiyasının müddəalarını
kobudcasına pozaraq Azərbaycanın mədəni
sərvətlərini talamaqla
məşğuldur.
Bunda ermənilərin
əsas məqsədi
işğal altında
saxladıqları ərazilərdən
Azərbaycan tarixini silməklə özlərini
bu torpaqların qanuni sahibləri kimi təqdim etməkdir. Halbuki bu yolla onlar 1918-1923-cü illərdə
Qərbi Azərbaycan ərazilərində Ermənistan
adlı dövlət yaratdılar. 1988-1991-ci illərdə isə azərbaycanlılara qarşı
etnik təmizləmə
apararaq Ermənistanı
təkmillətli respublikaya
çevirdilər”. Onun
sözlərinə görə,
Dağlıq Qarabağ
və yeddi ətraf rayonları etnik təmizləməyə
məruz qoyan Ermənistan hökuməti,
bir daha bu ərazilərdə azərbaycanlıların yaşamayacaqlarına
özlərini inandırmağa
çalışırlar: “Məhz bu səbəbdən
də bir zamanlar etnik təmizləməyə məruz
qoyduqları ərazilərdə
azərbaycanlıların yaşadığı
kənd və şəhərlərin xarabalıqlarında
və turizm üçün əlverişli
yerlərdə erməni
xaçları ilə
bəzədilmiş monumental incəsənət abidələrinin
tikintilərini ilbəil
genişləndirirlər. Məqsəd gələcək nəsillərə
bu ərazilərin tarixi erməni torpaqları olması görüntüsünü yaratmaqdır.
Dağıdılan Azərbaycan mədəniyyəti
fonunda bu mənzərələrin yaradılması
acınacaqlı və
olduqca təhlükəlidir.
Təcavüz nəticəsində
işğala məruz
qalan ərazilərdə
tarixən mövcud olmuş mədəni dəyərlərin qorunması
və eləcə də memarlıq, incəsənət, tarixi abidələr, arxeoloji qazıntılar kimi daşınan və daşınmaz mədəni
dəyərlərin müdafiə
edilməsi və onlara dəymiş zərərin qiymətləndirilməsi
bu gün Azərbaycan xalqının
qarşısında təxirəsalınmaz
bir vəzifə kimi durur. 2012-ci ildə Parisdə keçirilən YUNESKO-nun silahlı
münaqişələr zamanı
mədəni mülkiyyətin
qorunması üzrə
Komitəsinin 8-ci sessiyası
çərçivəsində işğal edilmiş ərazilərdə mədəni
mülkiyyətin qorunması
haqqında qəbul edilən sənəd imkan verir ki,
Azərbaycan törətdiyi
cinayətlərə görə
Ermənistana qarşı
beynəlxalq təşkilatlar
vasitəsi ilə sanksiyaların tətbiq edilməsini tələb etsin.
Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyinin mətbuat xidmətinin məlumatına
görə, işğal
edilmiş ərazilərdə
mədəni mülkiyyətin
qorunması məsələsinin
YUNESKO-nun Silahlı münaqişələr
zamanı mədəni
mülkiyyətin qorunması
üzrə Komitə tərəfindən müzakirə
edilməsi 2012-ci ildə
Azərbaycan tərəfindən
təşəbbüs edilib
və 2012-ci ilin qərarına əsasən,
Katiblik tərəfindən
işğal edilmiş
ərazilərdə mədəni
mülkiyyətin qorunmasına
aid müvafiq sənədin
hazırlanması tələb
edilib. Katiblik tərəfindən hazırlanan
sənəddə Silahlı
münaqişələr zamanı
mədəni mülkiyyətin
qorunması haqqında
1954-cü il Haaqa Konvensiyası və onun iki
protokolunda işğal
edilmiş ərazilərə
aid müddəaların hüquqi
təhlili, onun həyata keçirilməsi
mexanizmləri və digər aspektlər yer alıb”.
Faiq İsmayılov bildirib ki, erməni vandalizminin geniş vüsət aldığı indiki şərait işğal altındakı ərazilərdə tarixi mədəni irsin tədqiqini zəruri edir: “Müasir şəraitdə Qarabağ abidələrinin Azərbaycan mədəniyyətin inkişafında böyük əhəmiyyətini nəzərə alaraq, işğal altındakı abidələrin xüsusiyyətlərinin öyrənilməsinin vacibliyi indi daha çox hiss olunur. Erməni əsirliyində olan milli-mədəni dəyərlərimiz müasir dövrdə Azərbaycanın tarixi mədəni irs potensialının əsasını təşkil etdiyi gənc nəslin diqqətinə çatdırılmalıdır. Memarlıq irsinin, onun xassələrinin və dəyər göstəricilərinin öyrənilməsi cari dövrün əsas məsələsi olmaqla nəzəri və praktiki fəaliyyətin mövcud nəticələrinin ciddi təhlilini tələb edir. İşğal altında qalan tarix və mədəniyyət abidələrinə dəyən zərərin qiymətləndirilməsinin müasir problemləri xüsusən diqqəti cəlb edir. İşğal altındakı tarix və mədəniyyət abidələrinin qorunması və istifadəsi təcrübəsi demək olar ki, həmişə bir sıra həll edilməmiş problemlərlə üzləşir. Bu gün həm də sübut etməyə ehtiyac yoxdur ki, memarlıq irsindən istifadə onun saxlanılmasının ən yaxşı üsullarında biridir.
Məhz bu səbəblərdən erməni işğalı altında qalan bu abidələrə dəyən zərərin qiymətləndirilməsi xüsusi əhəmiyyət daşıyır və bu qiymətləndirmədən sonra xalqın mənəviyyatına vurulan zərərin həcminin nə dərəcədə böyük olduğunu dərk etmək o qədər də çətin olmayacaq. Bunun üçün işğal altındakı tarix və mədəniyyət abidələrinə dəymiş zərərin qiymətləndirilməsi metodologiyası hazırlanarsa bu, Azərbaycan praktikasında ilk dəfə həyata keçirilən hadisə olacaq. Abidələrə dəymiş zərərin qiymətləndirilməsi beynəlxalq qiymətləndirmələrə uyğun aparılmalıdır. Təbii ki, işğal faktoru qiymətləndirmə zamanı oradakı abidələrə baxış keçirilməsinə mane olur. Lakin qiymətləndiricilər bu proses zamanı müxtəlif arxivlərdən abidənin daxili və ya xarici interyerində bədii-obraz keyfiyyətinin mürəkkəbliyini müəyyənləşdirmək üçün məlumatlar əldə etməlidirlər. Bu məlumatlar abidənin memarlıq xüsusiyyətləri və tikinti üslubu üzərində təhlillər aparmağa şərait yaradacaq. Bütün bunlardan başqa xarici ölkə arxivləri və digər informasiya mənbələri araşdırılacaq, eləcə də kosmosdan müşahidələr aparmaqla nəzərdə tutulan dəlilləri əldə etmək mümkün olacaq. Ermənistanın Azərbaycana vurduğu maddi və mənəvi zərərin tam həcmdə ödənilməsi zərurətdir. Belə ki, beynəlxalq hüquqa görə məsuliyyət daşıyan dövlət özünün hüquqazidd əməli ilə digər dövlətə vurmuş olduğu ziyanı tam həcmdə ödəməlidir”…
Əli
Xalq Cəbhəsi.-
2015.- 20 fevral .-S.13.