Şərqdə ilk demokratik-hüquqi dövlət

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti beynəlxalq səviyyədə rəsmi şəkildə, müstəqil beynəlxalq subyekt kimi tanınırdı

Xalqımızın ruhunun böyüklüyü tarixən özünü dövlətçilik tariximizdə də təsdiq edib. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin şanlı tarixi buna gözəl misaldır. Tanınmış tarixçi-alim Firdovsiyyə Əhmədovanın araşdırmasında vurğulanır ki, müasir Azərbaycan dövlətçiliyinin beşiyi başında dayanmış Cümhuriyyət dövrünü öyrənmək yalnız tarixi deyil, eləcə də siyasi-mənəvi əhəmiyyət kəsb edir. 1991-ci il oktyabrın 18-də qəbul olunmuş “Azərbaycan Respublikasının Dövlət Müstəqilliyi haqqında Konstitusiya Aktı”nda təsbit olunmuş siyasi qiymət – “1920-ci il aprelin 27-28-də XI Qırmızı Ordunun Azərbaycana təcavüzü, respublika ərazisini zəbt etməsi, beynəlxalq hüququn subyekti olan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini devirməsi Rusiyanın müstəqil Azərbaycanı işğal etməsi hesab edilsin”- ifadəsi tarixə 70 il mövcud olmuş baxış tərzinin dəyişdirilməsinə çağırış idi: “Azərbaycan Cümhuriyyətinin atributlarının bərpasından başlayaraq hüquqi dövlət quruculuğunu hədəf seçən Azərbaycan xalq hakimiyyəti idarəçiliyinin milli tarixi köklərinə söykənərək çağdaş prinsiplər üzərində dövlət qurmağa başladı. Azərbaycanın milli-azadlıq mücadiləsinin ideologiyasını rəmzi ehtiva edən üçrəngli bayraq 1990-cı il noyabrın 17-də Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin sessiyasında Naxçıvan Muxtar Respublikasının dövlət bayrağı kimi qəbul olundu. 1990-cı il noyabrın 29-da “Azərbaycan SSR-in adının və dövlət bayrağının dəyişdirilməsi haqqında” fərman verildi. Dövlət bayrağına dair Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında xüsusi bənd var”.

Tarixçi-alim vurğulayır ki, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin digər dövlət rəmzləri ilə bağlı həmin dövrdə tədbirlər görülmüş, 1919-cu ilin martında dövlət gerbi və möhürü haqqında müsabiqə elan olunmuşdu. Müxtəlif təkliflər, layihələr olsa da, qısamüddətli hakimiyyət rəsmi qaydada həmin rəmzləri təsdiq edə bilməmişdi: “Azərbaycanın işğala məruz qalması ilə Cümhuriyyətin devrilməsi bu sahədəki işləri yarımçıq qoydu. Yenə də Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin bərpasından sonra əvvəlki nümunələrə üz tutuldu. Cümhuriyyətin təkmilləşdirilmiş gerb layihəsinin əsasnaməsi təsdiq edildi. 1993-cü il 23 fevral tarixli əsasnamədə dövlət gerbinin təsviri şərh edilib. Cümhuriyyət dövrünün “Azərbaycan marşı” (Ü.Hacıbəyli) bəstəkar Aydın Əzimov tərəfindən aranjeman edilib və Milli Məclis tərəfindən dövlət himni kimi qəbul olunub. Dövlət himni haqqında əsasnamə 1993-cü il martın 2-də təsdiq edilib. Cümhuriyyət ənənələrinə sahib çıxan Azərbaycan hakimiyyəti dövlət rəmzlərinə yüksək dəyər verərək rəsmi qərarlar qəbul edib. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyev 1998-ci il martın 13-də “Azərbaycan Respublikasının dövlət atributlarının təbliği işinin gücləndirilməsi haqqında” sərəncam imzalayıb”.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dönəminin gərgin tarixi durumunu təhlil edən tarixçi-alim araşdırmasında bildirir ki, Cümhuriyyət hakimiyyətinin qarşısında dayanan ilk başlıca vəzifə Bakının azad edilməsi, Azərbaycanın ərazisinin öz hakimiyyəti altında birləşdirilməsi idi: “Bunun üçün isə milli ordunun yaradılması zərurətə çevrildi. İlk gündən silahlı qüvvələrin təşkilinə başlayan Azərbaycan hökuməti 1918-ci il iyunun 26-da qərar qəbul etdi və Müsəlman Korpusu Əlahiddə Azərbaycan Korpusu adlandırıldı. Hazırda həmin gün respublikamızın ümumxalq bayramlarından biri kimi qeyd olunur. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 1998-ci il 22 may tarixli fərmanı ilə iyunun 26-sı – Azərbaycan Milli Ordusunun yaranma günü təsis edilib. Fərmana əsasən qeyri-iş günü olmaqla iyunun 26-sı Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələri Günü elan olunub.

Milli orduya səfərbərlik keçirildi. Ölkənin ərazi bütövlüyünün təmin edilməsi, müdafiənin təşkili məsələlərinə dövlət səviyyəsində ciddi diqqət yetirildi. Azərbaycan ordusu milli dəyərlərə söykənərək qurulurdu. Türk dili (Azərbaycan dili) orduda da dövlət dili kimi qəbul edildi. 1919-cu il yanvarın 11-dən milli üslubda hazırlanmış yeni hərbi geyim formasına keçildi. Milli hərbi kadrların hazırlanması məqsədilə hərbiyyə məktəbi, istehkamçılar məktəbi, hərbi dəmiryolçular məktəbi və hərbi feldşer məktəbi açılmışdı.

XX yüzilin sonunda müstəqilliyini bərpa etmiş Azərbaycan dövləti yenidən milli ordu quruculuğu prosesinə başladı. 70 il öncə olduğu kimi, yenə də Azərbaycan dövləti erməni təcavüzü ilə üz-üzə qalmışdı. Erməni iddialarını dəf edərkən Cümhuriyyət dövrünün diplomatik, hərbi fəaliyyəti nəzərə alınır, tarixi təcrübədən çıxış edilirdi. Həmçinin Qafqaz İslam Ordusunun xilaskar rolu xatırlanır, 1918-ci ildə Bakı uğrundakı qanlı döyüşlərdə şəhid olmuş türk hərbçilərinin xatirəsi əbədiləşdirilirdi. Belə ki, Azərbaycanın və Türkiyənin dövlət rəhbərlərinin qarşılıqlı razılaşması əsasında Bakıdakı Şəhidlər Xiyabanında xatirə abidəsinin ucaldılması qərara alınmış, 1999-cu il iyunun 24-də abidənin tikintisinə başlanmış, 2000-ci il aprelin 9-da açılış mərasimi keçirilmişdir. Bakının azad edilməsi günü – sentyabrın 15-də, həmçinin digər tarixi günlərlə yanaşı, gündəlik ziyarət yerinə çevrilmiş xatirə abidəsi Türk-Azərbaycan Şəhidlərinin qardaşlıq abidəsi sayılır. Məhz 1918-ci ildə Qafqaz müsəlmanlarını, azərbaycanlıları fiziki məhv olmaq təhlükəsindən xilas etməyə gəlmiş Türkiyə hərbçilərinin yardımı sayəsində nicat tapan əhali həmin ilin kütləvi qətliamlarını unuda bilməzdi. Həmin qırğınları Azərbaycan xalqının milli yaddaşında yenidən bərpa edib, növbəti təcavüzlər qarşısında daha ayıq, qətiyyətli, mübariz olmaqdan ötrü Prezident Heydər Əliyevin 1998-ci il 26 mart tarixli fərmanına əsasən martın 31-i Azərbaycanlıların Soyqırımı Günü elan olundu. Məhz 80 il sonra 1918-ci il müsəlman-azərbaycanlı qırğınlarına siyasi qiymət verməklə dövlət rəhbərliyi həmin qırğınların soyqırımı mahiyyəti daşıdığını rəsmiləşdirdi”.

Hələ Cümhuriyyət dövründə ermənilər tərəfindən azərbaycanlıların həyatına və əmlaklarına qarşı törədilmiş cinayətləri təhqiq etmək üçün Fövqəladə Təhqiqat Komissiyası yaradılmışdı: “1918-ci il iyulun 15-dən 1920-ci ilin aprelinədək fəaliyyət göstərmiş bu təhqiqat komissiyası Paris sülh konfransına göndərilən nümayəndə heyəti üçün əşyayi-dəlil kimi 36 cilddən ibarət ilkin təhqiqat materialı və 95 ədəd fotoşəkil hazırlamışdı. Toplanmış materiallar 36 cild və 3500 vərəqdən ibarət olmuş, 128 məruzə və qərar layihəsi hazırlanmış, 194 nəfər erməninin cinayət məsuliyyətinə cəlb edilməsi haqqında məsələ qaldırılmışdı. Azərbaycanın müstəqilliyi Paris sülh konfransında de-fakto tanınanda parlament həmin il fevralın 9-da amnistiya haqqında qərar qəbul etdi və milli ədavət zəminində qaldırılmış cinayət işlərinə xitam verdi. Lakin Azərbaycan xalqının “əfvi” müqabilində ermənilər hər tarixi fürsətdə qanlı əməllərindən əl çəkmədi. Azərbaycan xalqına qarşı törədilmiş kütləvi soyqırımı cinayətlərini sübut edən təkzibolunmaz ilk mənbə kimi, Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının materialları mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Həmin materialların nəşri yönündə də ciddi nəticələr əldə edilib.

Cümhuriyyətin mədəni quruculuq tədbirləri də milli dövlətin möhkəmlənməsinə xidmət edirdi. Zaqafqaziya müəllimlər seminariyasının Azərbaycan bölməsi Qazağa köçürüldü. Qazax müəllimlər seminariyası Azərbaycanda ibtidai məktəblər üçün müəllimlər hazırlayan ilk tədris ocağı oldu. 1919-cu ildə hökumət məktəblərin, kursların, universitetin açılması yönündə ardıcıl əməli işlər reallaşdıra bilmişdi. Həmin ilin aprelində latın əlifbasına keçməklə bağlı xüsusi komissiya yaradılmışdı. Cümhuriyyət tarixinin ən parlaq səhifələrindən biri Bakı şəhərində Universitetin açılması oldu. Bu gün Azərbaycanın aparıcı ali məktəbi olan Bakı Dövlət Universiteti milli təhsil konsepsiyasının həyata keçirilməsində mühüm rol oynayır, beynəlxalq əlaqələri də getdikcə genişlənir.

Cümhuriyyət dövrünün digər bir yadigarı Azərbaycan Teleqraf Agentliyidir. Bu qurum müstəqil dövlətin müstəqil informasiya orqanı olaraq 1919-cu il martın 3-də hökumət qərarı ilə yaradılmışdır. Hökumət 1920-ci il fevralın 2-də Azərbaycan Teleqraf Agentliyinin yaradılması (AzərTAc) haqqında yeni qərar qəbul etmişdi. AzərTAc 1920-ci il martın 1-dən Nazirlər Şurası yanında müstəqil quruma çevrilmişdi. Sovet dövründə İttifaqın Teleqraf Agentliyinin tərkibinə daxil idi. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 1995-ci il 3 mart tarixli fərmanı ilə ənənəvi adı saxlanılıb, Nazirlər Kabineti yanında Dövlət Teleqraf Agentliyinə, 2000-ci il 17 yanvar tarixli fərmanla müstəqil Azərbaycan Dövlət Teleqraf Agentliyinə çevrilib. Sovet hakimiyyəti illərində müxtəlif adlar altında fəaliyyət göstərmiş olsa da, Cümhuriyyət dönəmində yaradılmış Teleqraf Agentliyi inkişaf edib. Bugünkü “AzərTAc” məhz 1919-cu ildə bünövrəsi qoyulmuş agentlikdir. 2010-cu ildə 90 illiyini qeyd etmək üçün AzərTAc-ın nəinki mənəvi, həm də hüquqi əsası vardı. Cümhuriyyətin bütün müsəlman Şərqində, türk aləmində ilk dəfə məhz Azərbaycan xalqı tərəfindən yaradılması artıq dünya miqyaslı hadisə sayıla bilər. Bu cahanşumul hadisənin də hər il ümumxalq bayramı səviyyəsində keçirilməsinin tarixi əhəmiyyəti hüquqi dövlət qururculuğu baxımından şəksizdir.

Azərbaycan Cümhuriyyəti sadəcə, deklarativ məzmunda bəyan edilmiş dövlət olmayıb. “İstiqlal bəyannaməsi”ndə əksini tapmış prinsiplərə, dəyərlərə bütün fəaliyyəti boyu əməl etməyə, sadiq qalmağa səy göstərib. Bütün dövlətçilik atributlarına malik, parlamenti, hökuməti, ordusu olan suveren bir dövlətə çevrilə bilmişdi. Milli dövlətçilik ənənələrimizin bərpasında mühüm rol oynamış Azərbaycan Cümhuriyyətinin elan edildiyi 28 May günü 1992-ci ildə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərmanı ilə “Respublika günü” kimi dövlət bayramı səviyyəsinə qaldırıldı.

Uğur

Xalq cəbhəsi.-2015.- 2 iyul.- S. 13.