Naxçıvanda Çanaqqala əfsanəsi

Çanaqqala uğrunda müharibə başlayanda babamın dediyinə görə 10 yaşı vardı. Oruc kişi oğlu Muradı Köçeli dağının ətəklərində quzu otarmağa göndərmişdi. Quzu otarmaq kənd uşaqlarının taleyinə yazılmışdı. Murad da beləcə yüzlərlə kənd uşaqlarından biri kimi bu işi sevə-sevə yerinə yetirir, babasına kömək edirdi. Köçeli dağının ətəklərində dünya yamyaşıl bir biçimdə idi. Bu yaşıl dağların qoynunda bitən rəngbərəng çiçəklərsə ilahi bir gözəlliyi xatırladırdı.

Müharibə Naxçıvanın bu ucqar kəndindən çox-çox uzaqlarda gedirdi. Bu dağların qoynunda Nuh peyğəmbərin zamanından qalan, adında Nuh peyğəmbərin adını daşıyan, Nuhgədiyi kəndində həyat min il bundan öncəki qaydasında davam edirdi. Kimsə düşünməzdi ki, bir zaman müharibə bu dağların da qoynuna girəcək, min ilin kəndini yer üzündən siləcəkdi. Amma hələ ki, bu dağlar öz kiçik yaşlı sakinlərinin güvənli və isti qucağıydı. Kənd uşaqları dağlar haqqında mahnılar oxuyardılar, şeirlər deyərdilər, nənələrindən, dədələrindən eşitdikləri şərqiləri dilə gətirərdilər.

Murad da şərqilər oxuyardı, oxuduğu şərqilərin musiqisi ilə quzularının günü-gündən böyüməsini, ətə-qana dolmasını səbirsizliklə gözləyərdi, istəyirdi ki, onun bəslədiyi quzular hamının quzularında fərqlənsin. Bu məqsədlə Murad gül-çiçəkli otlardan dəstələyib erkək quzularına yedirirdi. Murad bəslədiyi erkək quzularını payızda kəsildiyini gördüyü zaman həmişə dilxor olardı. O, heç cürə heyvanların kəsilməsini sinirə bilmirdi. Bu heyvanlar kəsiləndə orada durmaz, çıxıb gedərdi. O quzuların ətindən də yeməzdi.

Və beləcə bu ailədə Murad, balaca bacısı Telli böyüyürdü. Babası Oruc kişi övladlarını çox sevirdi. Onların hər bir qayğısını çəkməyə hazır idi. Oruc kişi tez-tez Əylis bazarına gedir, yağ, pendir satır, uşaqlarına azuqə, pal-paltar alıb gətirirdi. Oruc kişi Əylis bazarına növbəti səfərində Çanaqqala müharibəsi haqqında eşitdi. Uzaq osmanlı torpaqlarında müharibə gedirdi. Oruc kişi 1906-cı ildə erməni daşnaklarının qonşu Qafan kəndlərində yerli türk əhaliyə qarşı törətdikləri vəhşilikləri xatırladı. Amma o zaman bu məsələlər tez bir zamanda araşdırılıb qaydasına salınmışdı. Xüsusən Ordubad bölgəsinin hər tərəfindən gələn könüllü silahlı birliklərə elə Oruc kişinin bilavasitə qayğısı ilə hər cür köməklik göstərilmişdi. Qafan kəndlərindən erməni zülmündən qaçıb Əylisə və ətraf kəndlərə pənah gətirmiş qaçqınlar öz yurd-yuvalarına qaytarılıb qayda-qanun yaradılmışdı. O vaxtdan bu vaxta qədər tam sakitlikdi, insanlar azad və sərbəst idi.

Amma bu sakitlik çox sürmədi. Ətrafda olan erməni kəndlərində yeni dalğanın kükrədiyi hiss edilməyə başladı. 1918-ci ilin yazında arpa biçini zamanı bu kəndin sayılan cavanlarından Məhərrəmi erməni daşnakları vurub öldürdülər. Üstündən az keçmiş Andranikin quldur dəstəsinin Türkiyədən qaçaraq İranın Qaradağ, Maku əyalətlərində böyük qırğınlar törətdikdən sonra Culfaya keçdiyi haqqında xəbərlər yayıldı. Yaycıda erməni daşnakları yerli müsəlman türkləri ucdantutma qırdılar. Silahsız əhali özünü Arazın gur sularına vurur, o biri sahilə keçib canını qurtarmağa çalışırdı.

Andronikin quldur dəstələri gecə-gündüz kəndlərə soxulur, qabağına çıxan hər şeyi vurub yıxır, yandırır, insanları kütləvi şəkildə güllələyir, dərələrə tökürdülər. Andronikin quldur dəstələrinin zülmü o qədər şiddətləndi ki, Naxçıvan əyalətinin taleyi tükdən asılı vəziyyətə düşdü. Belə bir məqamda Naxçıvan Milli Şurası Osmanlı dövlətinə müraciət edib qardaş köməyi istədi. 1918-ci ilin iyul ayında Kazım Qara Bəkir paşanın komandanlığı altında 15-ci kolordu Naxçıvanın xilası üçün köməyə göndərildi. İyulun sonlarında Böyükdüzdə 15-ci kolordunun zəfərli yürüşü Andronikin quldur dəstələrini darmadağın etdi. Avqustun 7-də Kazım Qara Bəkir paşa Cümrüdən qatarla Naxçıvana gəldi. Naxçıvan şəhər əhalisi Kazım Qara Bəkir paşanı coşqu ilə qarşıladı.

Naxçıvan döyüşlərində məğlub olan Andronikin quldur dəstələri ayrı-ayrı bölgələrə hücum edir, dinc əhaliyə divan tuturdu. Dağ yolları ilə Zəngəzura keçməyə çalışan Andronikin köməkçisi Niyde Ordubad bölgəsinin Aza, Tivi, Gənzə, Nuhgədiyi kəndlərində kütləvi şəkildə soyqırım keçirdi. Nuhgədiyi kəndinin əhalisinin böyük bir hissəsi yaylağa getmişdi. Kənddə qalanlar hamısı Niydenin silahlı dəstələri tərəfindən güllələndi, uca sıldırım qayalıqdan dərəyə atıldı. Qızına təcavüz etmək istəyən erməni quldurunu öldürən Paşa kişinin belinə qaynar samovar bağlayıb dağdan aşağı atdılar. Nuhgədiyi dağlıq ərazidə yerləşdiyindən insanların əksəriyyətini süngü gücünə yüksək qayalıqlara sıxışdırır, oradan aşağıya atır və bundan həzz alırdılar. Gəlinlərdən birinin qanını yırtıb körpəsini süngüyə keçirdilər. Oruc kişini, kəndin mollasını, onlarla ibadətə gəlmiş adamı məscidin içində güllələyib yandırdılar. Nuhgədiyi kəndində bir ev salamat qalmadı. Bütün evləri, təndirləri, tikililəri yandırdılar. Yaylaqda olduqlarından salamat qalan 14 yaşlı Murad anası və balaca bacısı Telli ilə Əylisə gəlib qaçqın həyatı yaşadılar.

Bu zaman yerli əhalinin müqavimətini təşkil etmək məqsədi ilə yerlərə Osmanlı hərbi birliklərindən təlimatçılar göndərildi. Belə təlimatçılar bölüyündən biri də Ədif bəyin komandanlığı altında Ordubada göndərildi.

Naxçıvana erməni təcavüzü zamanı qardaş köməyinə yetişən osmanlı əsgərlərinin içində Çanaqqala savaşında ağır yaralanmış, tədavü olunandan sonra türk əsgəri birliklərinin tərkibində Naxçıvana gələn Həsən çavuş deyilən bir əsgər də vardı. Həsən çavuş Ordubadın Əylis köyündə yerli türk gənclərə silahdan istifadə qaydalarını, müharibə zamanı döyüş taktikalarını öyrədirdi. Eyni zamanda yeri gəldikcə Çanaqqala savaşı zamanı gördüklərini də danışırdı.

Murad azyaşlı olmasına baxmayaraq gənclərlə bu məşğələlərə qatılır, Həsən çavuşun boş vaxtlarında söylədiyi əhvalatları sinəsinə yığırdı. Həsən çavuş daha çox Çanaqqala savaşından danışırdı. Həsən çavuş o qədər şirin danışırdı ki, uzun bir zaman keçməsinə baxmayaraq indi də onu sayğıyla yad edirlər. Həsən çavuşun danışıqları, söylədikləri sonralar dildən-dilə keçərək Çanaqqala savaşı haqqında əfsanəyə döndü. Çanaqqala əfsanəsi Naxçıvanda erməni təcavüzünə qarşı Azərbaycan türklərinin osmanlı hərbi hissələri ilə birlikdə apardığı mübarizədə örnəyə çevrildi.

Bir dəfə yenə Həsən çavuş şəhid olmuş türk əsgəri haqqında danışırdı: “Gərgin döyüşlərdən sonra fasilə verilmişdi. Hər iki tərəfdən yaralanan, ölən əsgərlər döyüş meydanlarından yığışdırılır, yaralılar səyyar xəstəxanalara aparılır, ölənlər dəfn edilirdi. Şəhid olan məhmətciklərdən biri silahını sinəsinə sıxmışdı, əlləri tüfəngin qundağında kilidlənmişdi. Nə qədər güc tətbiq edirdilərsə, şəhidin əllərini aralayıb silahı ala bilmirdilər. Şəhidi isə silahla birlikdə dəfn etmək istəmirdilər. Axırda şəhidin taqım komandirini tapıb əhvalatı ona söylədilər. Taqım komandiri gəlib şəhid olmuş məhmətciyin baş tərəfində dayandı və komanda verdi:

- Fərəqat!

Baxanlar məəttəl qalmışdılar, şəhid məhmətciyin bədəni bir qədər də gərildi.

Komandir ikinci dəfə komanda verdi:

- Azad!

Şəhidin əlləri boşaldı, barmaqları açıldı, silah sinəsində sürüşdü. Silahı götürüb şəhidi dəfn etdilər. Amma bu şəhidin əfsanəvi qəhrəmanlığı döyüşçülərin arasında bir an içində yayıldı və türk əsgərinin mətinliyi, iradəsi haqqında əfsanəyə çevrildi”.

Bu əhvalat Muradın və digər yeniyetmə gənclərin qəlbində coşqu yaratdı. Məhmətciyin iradəsi kişilik dərsinə çevrildi. Gənclər taktiki təlimlərə həvəslə gəlir, döyüş fəndlərini öyrənir, Həsən çavuşun Çanaqqala savaşı haqqında söylədiyi əhvalatlara həvəslə qulaq asır, qarşıdakı savaşlara hazırlaşırdılar.

1918- ci ilin oktyabr ayında Kazım Qarabəkir paşanın komandanlığı altında Naxçıvanın xilasında mühüm rol oynamış türk ordusu ittifaq dövlətlərinin təkidi ilə Naxçıvanı tərk etmək məcburiyyətində qaldı. Naxçıvanda cəmi 400 nəfərlik kiçik təlimatçılar bölümləri qaldı. Osmanlı ordusunun Naxçıvanı tərk etməsindən istifadə edən Andranikin quldur dəstələri yenidən fəallaşıb qırğınlar törətməyi davam etdirdilər. Noyabr ayının 20-də Zəngəzur mahalının Oxçu, Şabadın, Pirdavdan, Atqız, Buğac kəndlərində kütləvi soyqırımlar keçirdilər. Salamat qurtaran azərbaycanlı türklərin böyük qaçqın dəstələri axışıb Ordubadın ətraf kəndlərinə gəldilər. Yüzlərlə qaçqın ailəsi Əylis kəndinin ətrafında qışı keçirməyə məcbur oldu.

Andronikin fəallaşmış quldur dəstələri tez-tez Ordubada hücumlar edir, Əylis kəndində olan erməni əhalisini qızışdırır, yerli türklərə daxildən zərbələr vururdular. 1919-cu ildə bu hücumlar daha da aktivləşdi. Dekabrın 25-də Əylis kəndi uğrunda şiddətli döyüşlər başladı. Həmən döyüşlərin birində Həsən Çavuş həlak oldu. Yerli türk gənclərlə bərabər 12 nəfər şəhid oldu. Həsən çavuş da daxil olmaqla 12 şəhidin məzarı qocaman Əylis dağlarının qoynunda şəhidlər xiyabanında dəfn edildi. Həsən çavuşun ölümü əylisliləri sarsıtdı.

Əylis kəndi erməni işğalçılarından təmizləndi. İndi Əylis kəndində ümumi qəbirstanlığın yaxınlığında olan Şəhidlər xiyabanında Türkiyə cümhuriyyətinin ay-ulduzlu və Azərbaycanın üç rəngli bayraqları dalğalanır, türk şəhidlərinin ölməzliyini dünyaya bəyan edir. Murad ömrünün sonuna qədər bu şəhidliyi ziyarətə getdi…

Çanaqqala savaşı ümumtürk dünyasına, ümumtürk gəncliyinə aşağıdakı əzmi aşıladı:

1. Çanaqqala savaşı türk millətinin haqq işi uğruna hər zaman qalib olduğunu dünyaya bəyan etdi.

2. Çanaqqala savaşında zəfər qazanan türklərin göstərdiyi şücaət və qəhrəmanlıqlar Naxçıvanda baş verən savaşlarda yerli azərbaycanlı türklərin qələbə qazanmasına vəsilə oldu, ümumən Naxçıvanın erməni təcavüzündən xilasında təkanverici qüvvəyə çevrildi.

3. Çanaqqala savaşının şəhidlərinin mətin iradə möhkəmliyi, Həsən çavuşun və digər məhmətciklərin qəhrəmanlığı Naxçıvanda yerli gənclərin vətənpərvərlik tərbiyəsinin inkişafında əhəmiyyətli rol oynadı. İndi Əylis kəndinin ətrafında balaca uşaqlar yenə də quzu otarırlar. İndi onların qorxacaqları yoxdur, onların babaları bu vətəni, bu torpaqları onlara əmanət qoyanda bir mənəvi bütövlük, igidlik örnəkləri də qoymuşlar.

4. Çanaqqala savaşında igid bir komutan ağır sınaqlardan keçdi, türk dünyasına xilaskar, türk millətinə ulu bir öndər kimi yetişdi. Bu, bütün türk dünyasının sayğıyla andığı, sevərək şəklini başının üstündə asdığı, bəşəriyyətin dünyaya bəxş etdiyi nadir şəxsiyyətlərdən biri olan Mustafa Kamal Atatürk idi...

Nizami Muradoğlu,

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

Xalq Cəbhəsi.- 2015.- 4 iyun.- S.14.