Çövkan oyununun xarakteri
Oyun at
üstündə oynanılan futbolu
xatırladır
Çövkan və ya “quy bozi”
adlı oyun Şərqdə məşhurlaşıb
və hətta Avropaya da
“at polo”su adı ilə gedib
çıxıb. Çövkan oyunun qaydası belədir: 150-200 m uzununda və 60-120 m enində meydança seçilir. Qapının eni
3 m olur. Oyun çomağa bənzər
“çövkan” adlı ucu
əyri ağacla oynanılır. ”Çövkan” sözü
leksik-semantik baxımdan “çomaq”
və “çubuq” sözlərinə
yaxın görünür. Funksional baxımdan da bu yaxınlıq özünü
təsdiq edir. Bizə görə “çövkan” sözü
o tərəf-bu tərəfə sürətlə
hərəkət etmək mənasını bildirən “çoumaq” felindən olmalıdır. Belə
hərəkət edən adama “çouyan”/çouqan” deyilir. Bəzən də adamdan
soruşurlar: “Nə çouyursan?”
- yəni nə o yan-bu
yana qaçırsan? Bu
sözün Şirvan
rayonlarının dialektlərində qorunduğunu
bilirəm. Oyunun xarakteri
də bu sözdə ifadə olunan mənaya uyğundur.
Oyun at üstündə
oynanılan futbolu xatırladır. Oyunda istifadə olunan top ağacdan olur. Oyun iki komanda arasında
oynanılır. Hər komandada
6 oyunçu, 4 hücumçu
və 2 müdafiəçi
olur. Oyunçuların
hər biri rəqib komandanın qapısından top keçirməyə
çalışır. Hər
dəfə qapıdan
top keçəndə oyun
mərkəzdən başlanır.
Oyunçulara oyun xəttindən
kənara çıxmaq,
oradan top vurmaq, atı və ya oyunçunu vurmaq qadağandır.
Oyun iki hissədən ibarət olur, hər hissə 15 dəqiqə, aradakı fasilə 10 dəqiqə olaraq müəyyənləşdirilir.
Qaydaları pozan oyunçuya
görə cərimə
zərbələri təyin
edilir və ya oyun qaydalarını
pozan oyunçu meydançadan çıxarılır.
“Komanda oyun növü olan çovqan yarışları
eramızın birinci minilliyinin ortalarında formalaşıb, yüzillər
ərzində Azərbaycanda,
Orta Asiyada, İranda, Türkiyədə,
İraqda və qonşu ölkələrdə
məşhur olub. Mənbələr XII əsrdə İslam
dünyasının mədəni
mərkəzlərindən olan Bağdadda, Orta Şərq ölkələrinin at çaparları
arasında tarixdə
ilk beynəlxalq çovqan
yarışlarının keçirildiyini
göstərir.
“Çovqan yarışlarının
Azərbaycanda çox
qədimdən məşhur
olduğu faktlarla təsdiqlənir. Örənqalada aparılmış arxeoloji qazıntılar zamanı tapılan şirli qab üzərində çövkən
oyununun təsvir edildiyi rəsm bu oyunun IX əsrdə
Beyləqan şəhərində
yayıldığını əyani sübut edir. “XIX əsrdə
Hindistandan İngiltərəyə
gətirilən bu oyun getdikcə inkişaf etdirilib, yeni qaydalar əsasında
Amerika və Avropa ölkələrində
yayılmağa başlayıb”.
“Çovqan yarışlarının
Azərbaycanda çox
qədimdən məşhur
olduğu faktlarla təsdiqlənir. Örənqalada aparılmış arxeoloji qazıntılar zamanı tapılan şirli qab üzərində çövkən
oyununun təsvir edildiyi rəsm bu oyunun IX əsrdə
Beyləqan şəhərində
yayıldığını əyani sübut edir. “XIX əsrdə
Hindistandan İngiltərəyə
gətirilən bu oyun getdikcə inkişaf etdirilib, yeni qaydalar əsasında
Amerika və Avropa ölkələrində
yayılmağa başlayıb”.
“Məhz ingilislərin
təşəbbüsü ilə bu oyun
“polo” adı altında
ilk dəfə 1900-cü ildə
Parisdə keçirilən
II Olimpiya Oyunlarının
proqramına daxil edilib, beləliklə, Qərb sivilizasiyasında bu ad təsbit edilib. Parisdə üç ölkənin
5 polo komandası iştirak
edib”.
Heydər
Əliyev Fondunun dəstəyi ilə Qarabağ atı ilə oynanan çövkən oyunu milli Azərbaycan oyunu kimi UNESCO-nun qeyri-maddi mədəni irs siyahısına
daxil edilib. Qarabağın atüstü oyunlarına
ümumtürk kontekstində
baxdığımız zaman
bu oyunların vahid bir oyun
mədəniyyətinin tərkib
hissəsi olduğunu görürük. Bunlar eyni
bir etnik-mədəni sistemin elementləri olaraq biri-birini tamamlayır, açır
və izahına yardım edir. Belə tipoloji yaxınlıq genetik əsaslarla şərtlənir. Çünki bu oyunlar ortaq
başlanğıcdan, ümumi
arxetipdən gəlir,
təbii-coğrafi şəraitə
və sosial-mədəni
mühitə görə
müxtəliflik qazanır,
şəkillənir və
variantlaşır. Bu proses
onun daxili inkişaf qanunauyğunluğundan
qaynaqlanır və oyunlar yeniləşən mədəniyyətin içində
transformasiya olunurlar.
Atüstü oyunlar da digər
oyunlar kimi ritual mənşəlidir. Belə oyunların ritual-mifoloji semantikası ilkin kosmoqoniya ilə izah olunur.
Xüsusilə ilkin kosmoqoniyada
at dünya modelinin zəruri elementlərindən
biri kimi iştirak edir. At özündə kosmoqoniya üçün
zəruri olan hərəkəti və sürəti rəmzləşdirir.
Atın dünya modelindəki mifoloji mənası dünyanın yaranmasını
sürətləndirməkdir. Bu fikrin izahını
biz folklorda tapa bilirik. İlkin kosmoqoniyanın astral elementləri (göy, gün, ay, ulduz) folklorda atla mifoloji rabitəsini qoruyur. Məsələn, “Gün çıx,
gün çıx, kəhər atı min çıx” deyildiyi zaman at günəşi çıxaran, başqa deyilişlə, onu yaradan əsas vasitə rolunda çıxış etmiş
olur. Günəşin dalınca at gedir
və at günəşi
gətirir. Günəş üçün mifoloji dünya modeli atı ona görə
göndərir ki, o sürətlə və tez gələ bilsin. Nümunənin davamı da
kosmoqoniyanı qadın
başlanğıcı (saçlı
qız) ilə təsdiqləmiş olur.
Atüstü oyunlar dünyanı atla oynanılan oyunun nümunəsində
modelləşdirir. Məsələn, at yarışları yaradılışın
əsas elementi olan hərəkəti özündə simvolizə
edir. At kosmosla
xaos arasında hərəkət edir.
Atın hərəkəti
hər iki tərəfədir: o həm
kosmosdan xaosa, həm xaosdan kosmosa hərəkət edə bilir. Çünki yarışda
at (və atlı)
müəyyən bir yerə gedib gəlir. Bu yürüş
“o dünya”ya səfəri
rəmzləşdirir. Burada “o dünya” xaos və kosmos
ola bilər.
At adamı xaosa
apardığı kimi,
xaosdan çıxara bilir. At oyunlarının
nümunəsində biz bunları
aydın görür və ritual mətnini oxuya bilirik.
At üstündə yerdən
əşya qaldıran
atlı atla birlikdə dünyanın qurulmasında
öz rəmzi iştirakını gerçəkləşdirir.
Yerdəki əşyaların itkisiz toplanması dünyanın tamlığını
təmin etmək üçün edilir.
Bu hərəkətlər gözü bağlı edildiyi zaman dünya xaosdan çıxarılır. Məsələn, ağac başından asılmış papağı
atüstündə gözübağlı
dolanaraq gedib qırmanclamaq xaosa (qaranlıq dünyaya) səfərdir. Papağın qırmanclanması isə
bəd ruhların, cinlərin qovulması deməkdir. Bu arxaik ritual şaman praktikasına daxil olaraq şaman ənənəsini yaşadan
türk xalqlarında qalıb.
Papaq oyunlarında
papağın itirilməsi,
papaq sahibin “o dünya”ya göndərilməsi
deməkdir. O dünyaya getmək istəməyən
hər kəs papağını qorumağa
çalışır. Həyatın və ritual ölümün
qaydaları belədir
ki, mütləq kimsə “o dünya” ya yola salınmalıdır.
Yola salınan adam papağını
başında saxlaya bilməyən adam olur. Papaq başı, baş
adamı rəmzləşdirir,
ona görə də “o dünya”ya gedən adamın papağı boş qalır. Özündən öncə papağının
artıq xaos dünyasına göndərilib
boş qalmaması üçün mifoloji dünya modeli papaq sahibini də xaosa səfərə
hazırlamış olur.
Ritual-mifoloji dünya
modelinə görə
xaosa gedən papaq sahibini də ardınca gətirəcək. Ritual-mifoloji hərəkətlər
rəmzi xarakter daşıyır, amma bu rəmzlər mifoloji dünya modelində gerçəkliklə
eyniləşmiş və
ya ona bərabər
şəkildə anlaşılır.
Komanda şəklində
oynanılan oyunlarda da dünya xaos
və kosmos olaraq iki hissəli
şəkildə modelləşdirilir. Buradakı oyun
xaosdan kosmosa və ya əksinə
hərəkəti modelləşdirir.
Arxaik ritual oyunda oynanılan “top”un
(və ya onu əvəz edən əşyanın)
qapıdan keçirilməsi
(məsələn, çövkanda),
halqadan keçirilməsi
(məsələn, sürpapaqda)
ilə “o dünya” ya göndərməni simvolizə etməkdədir.
Orta Asiya türklərində qorunan “qızqovma” (kızkuu) tipli oyunlar da ibtidai
mədəniyyət dövrünü
arxaik rituallarını
özündə əks
etdirir və özündə ibtidai evlənmə adətlərinin
elementlərini (məsələn,
qız seçimini) qoruyur.
Beləliklə, Qarabağın atüstü
oyunları üzərində
müşahidələrdən belə qənaətə gəlirik ki, bu oyunlar ibtidai
mədəniyyət dövrünün
arxaik rituallarından gələn çox qədim ənənəvi
mədəniyyət nümunələrini
ehtiva etməkdədir. Bu nümunələr üzərində
təhlillərlə əski
ənənəvi mədəniyyətimizin
bir sıra aspektlərini öyrənə
bilərik. Oyun nümunələrinin
bu və ya digər şəkildə
türk xalqlarında da mövcudluğu onların genetik əlaqələrindən, ortaq
arxetiplərindən bəhs
etməyə imkan verir. Türk xalqları ilə
ortaq mədəniyyətimizi
öyrənmək baxımından
da atüstü oyunların tədqiqinin çox önəmli bir yeri var. Əsas
məsələ ondan
ibarətdir ki, atüstü oyunlarımız
milli-mədəni müxtəlifliyimizi,
ənənəvi mədəniyyətimizin
rəngarəngliyini yaşatmaq,
gələcəyə itkisiz
və zədəsiz çatdırmaq baxımından
qorunsun. Respublikamızın Mədəniyyət və
Turizm Nazirliyinin bu istiqamətdə uğurlu addımlar atdığını bilirik.
Xüsusilə, atüstü oyunların
festivallarını keçirmək
artıq bir ənənə halını
alıb. Hesab edirik
ki, bu tipli
fəaliyyətlər gələcəkdə
daha da genişləndirilməli
və intensiv xarakter daşımalıdır.
Ağaverdi Xəlil
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru
Xalq Cəbhəsi.- 2015.- 9 iyun.- S.14.