“Qarabağ məsələsi”
“erməni məsələsi”nin bir hissəsidir
Daşnaklar Şuragöl, Şərur-Dərələyəz, Kaqızman, Sürməli,
Karakurt, Sarıqamış
rayonlarını yandırıblar
(əvvəli ötən sayımızda)
1890-cı
illərdə erməni
millətçi burjuaziyasının
təbəqələşməsi rəhbər Daşnaksütyun
partiyasını siyasəti
dəyişdirməyə məcbur
etdi - partiya Ümumtürkiyə inqilabi
hərəkatında dayaq
axtarmağa başladı:
gənc türklərlə
saziş bağladı;
1907-ci ildə daşnakların
təşəbbüsü ilə Osmanlı imperiyasının bütün
müxalifətçi partiyalarının
Parisdə qurultayı
keçirildi. Qurultayda dövlət
çevrilişi planı
işlənib hazırlandı.
Çevriliş 1908-ci ildə
həyata keçirildi,
lakin daşnakların
gözlədikləri nəticəni
vermədi: yeni rejimdə ermənilərin
vəziyyəti qətiyyən
yaxşılaşmadı. Həm də
gənc türklər
hökuməti təqsirkarları
yüngülcə cəzalandırmaqla
kifayətləndi. Bununla əlaqədar
olaraq erməni siyasi dairələri yenə də istiqaməti dəyişdilər
və özlərini ilkin dayaq bazasına
- Rusiyaya üz tutdular. Bu dəfə
çar hökuməti
məmnuniyyətlə onlara
meyl göstərdi.
Dünya
müharibəsi yaxınlaşırdı;
Milyukovun ifadəsincə,
"Rusiya ilə Türkiyə arasındakı
yol ayrıcında məskən salmış"
ermənilər böyük
siyasi əhəmiyyət
kəsb etdilər.
1913-cü ildə rus diplomatları mütəşəkkil erməni
burjuaziyası ilə saziş bağladılar və "məzlum ermənilərin müdafiəsi"
uğrunda açıq
çıxış edərək
şərq vilayətlərində
islahatlar keçirilməsi
tələbini irəli
sürdülər. Almaniyanın müdafiə etdiyi Türkiyə hökuməti
inadlı müqavimətdən
sonra 1914-cü ildə
(26/1) islahatlar haqqında
saziş imzalamağa məcbur oldu. Həmin sazişə görə ermənilər dövlətlərin,
birinci növbədə
Rusiyanın nəzarəti
altında idarəetmə,
dil, hərbi mükəlləfiyyət və
i. a. sahələrdə
çox geniş muxtariyyət almalı idilər. Rusiyanın
bu müdaxiləsi saziş imzalanandan azacıq sonra başlanmış dünya
müharibəsi zamanı
ermənilərin vəziyyətini
xeyli ağırlaşdırdı,
həm də müharibə başlanan kimi daşnaksutyunlar "Böyük Ermənistan"
şüarını yenidən
ortaya atdılar, üstəlik əsas etibarilə Türkiyənin
fərari ermənilərindən
ibarət könüllü
dəstələr yaratmağa
başladılar…
1917-ci il fevral
inqilabı erməni məsələsinin tarixində
yeni dövr açdı. Bir il ərzində
Zaqafqaziya Rusiya ilə əlaqə saxlamaqda davam edirdi və Petroqraddan direktiv almış Xüsusi Zaqafqaziya Komitəsi tərəfindən idarə
olunurdu…1917-ci ilin oktyabrında daşnaqların
rəhbərliyi altında
erməni milli konqresi toplaşdı. Konqres Ermənistanla Rusiyanın digər hissəsinin əlaqəsini təsdiq etdi və Türkiyədə
ermənilərin yaşadığı
dünya müharibəsi
zamanı rus qoşunları tərəfindən
işğal olunmuş
ərazilərin Rusiyada
saxlanılması tələbini
irəli sürdü.
Konqresdə Tiflisdə
yerləşən erməni
"milli mərkəzi"
və 15 üzvdən
ibarət milli şura seçildi…
Daşnakların Ermənistanı müttəfiqlərdən
Kars vilayətini, İrəvan
quberniyasını geri
aldı ki, bu da Ermənistanın
ərazisinin 17.500 ingilis
kvadratmilinə, əhalisinin
1.510.000 nəfərə (795.000 nəfər erməni,
575.000 nəfər müsəlman,
140.000 nəfər digər
millət) çatmasına
imkan verdi. Daşnaklar bununla kifayətlənməyərək, Gürcüstanın tərkibindəki
Axalkalaki və Borçalı ərazilərinə,
Azərbaycanın tərkibindəki
Qarabağa, Naxçıvan
diyarına, böyük
Yelizavetpol quberniyasının
cənub hissəsinə
yiyələnmək iddiasında
olduqlarını bildirdilər.
Həmin
əraziləri zorla ilhaq etmək cəhdləri (ingilislərin
Zaqafqaziyanın işğal
etdikləri dövrdə)
Gürcüstanla müharibəyə
(dekabr 1918) və Azərbaycanla uzun, qanlı mübarizəyə
səbəb oldu.
Nəticədə mübahisəli
rayonların əhalisi
10-30 % azaldı və
bir sıra yaşayış məntəqələri
sözün əsl mənasında ermənilər
tərəfindən yerlə-yeksan
edildi…
İngiltərənin Yaxın Şərqdəki vəziyyətini
möhkəmləndirən tədbirlər - 1919-cu ildə
İranla müqavilə
bağlaması və
Konstantinopolu işğal
etməsi (16/ III-1920) onun
erməni məsələsinə
marağını tam-kamal
soyutdu: 1919-cu ilin axırlarında ingilislər
Zaqafqaziyanı tərk
etdilər. Beləliklə iki "erməni
bazası"ndan biri ləğv edildi. Erməni məsələsi Zaqafqaziyada
cəmləşdi. "Böyük Ermənistan"la
bağlı bütün
ümidlərinin açıq
aydın puça çıxmasına baxmayaraq,
daşnaklar burada davakar millətçilik siyasəti yeritməkdə
davam edirdilər.
Sovet sərhədi Ermənistanın şimalı
boyu müəyyən
ediləndən sonra onların vəziyyəti xeyli ağırlaşdı:
daşnakların terrorçu
rejimindən, saysız-hesabsız
talan və müharibələrdən təngə
gələn, daim aclıq və dilənçilik şəraitində
yaşayan Ermənistanın
xalq kütlələri
kor-təbii surətdə
Sovet hakimiyyətinə
can atırdılar. Bakıda Sovet
hakimiyyəti qurulandan
cəmi üç gün sonra Ermənistanın bir sıra məntəqələrində
üsyanlar qalxdı (Aleksandropolda hətta bir neçə saatlığa Sovet hakimiyyəti elan edildi). Üsyanlar daşnaklar tərəfindən
vəhşicəsinə yatırıldı.
Digər
tərəfdən, Sovet
Rusiyası ilə
Ankara arasında 1920-ci ildə
başlanmış dostluq
münasibətləri daşnak
Ermənistanı ilə
toqquşdurdu, çünki
daşnaklar adları çəkilən dövlətlərin
birləşdikləri yolda
düşmən qüvvə
kimi dururdu.
Buna görə də
daşnaklar Ankara hökumətinin
başının Qərbdəki
yunan-ingilis cəbhəsində
mübarizəyə qarışmasından
istifadə edib Türkiyə tərəfdən
özlərinin təhlükəsizliyini
təmin etməyi qərara aldılar, çünki Sovet Rusiyası təcavüzkar
əməliyyatlara qətiyyən
cəhd göstərmirdi. İrəvan
hökuməti Qarabağın,
Naxçıvanın və
Sovet Federasiyasına açıq-aydın meyl edən ərazilərin ona verilməsi təklifi ilə razılaşdı (1920-ci ilin
iyununda), eyni zamanda daşnak qoşunlarının başçılarına
məxfi əmr verdi ki,
adları çəkilən
ərazilərdə partizan
əməliyyatlarına başlasınlar.
Bu əməliyyatlar 1920-ci ilin sentyabrında başlandı. Eyni zamanda
ingilislərdən silah
almış daşnaklar
Kars vilayətini və
İrəvan quberniyasının
hər yerində müsəlman əhalinin kütləvi qırğınını
törətdilər. Şuragöl, Şərur-Dərələyəz, Kaqızman, Sürməli,
Karakurt, Sarıqamış
rayonlarını yandırıb
külə döndərdilər.
Beləliklə özlərinin arxa
cəbhəsini təmin
edərək Maku sərdarının köməyinə
arxayın olub Oltuya və Kaqızmana hücuma keçdilər… 1920-ci ilin
dekabrında (Ermənistanda)
Sovet hakimiyyəti quruldu. 1921-ci il Rusiya-Türkiyə
müqaviləsi Aleksendropol
müqaviləsini ləğv
etdi, Ermənistanla Türkiyə arasındakı
sərhədi indiki xətlər şəklində
müəyyənləşdirdi. Həmin andan - erməni xalqının yeni dövlət quruluşu yaranmasından bəri erməni məsələsinin
aradan qalxdığını
hesab etmək olar. Düzdür, Ermənistanın sovetləşməsindən
sonra Qərbi Avropa imperialistləri Lozanna konfransında erməni məsələsi
ilə möhtəkirlik
etməyə daha bir cəhd göstərdilər
- "Erməni ocağı"
yaratmaq, "milli azlıqlar"ın müdafiəsi
üçün Millətlər
Birliyinin nəzarəti
altında Konstantinopolda
xüsusi orqan təsis etmək layihəsi irəli sürüldü; lakin bu, yalnız və yalnız Türkiyə nümayəndə
heyətinin Mosul məsələsində
güzəştə getməyə
məcbur etmək məqsədi güddüyü
üçün lazımi
güzəştlər edilən
kimi layihə aradan götürüldü…
Ermənilərə yeganə real köməyi
Sovet Rusiyası göstərdi. 1923-cü il yanvarın 27-də
Çiçerin Lozanna
konfransına bildirdi ki, Rusiya və
Ukrayna hökumətləri
xaricdəki erməni qaçqınların böyük
bir hissəsini öz ərazilərində
yerləşdirmək niyyətindədir.
Bu zaman Çiçerin
yoldaş tamamilə haqlı olaraq göstərdi ki, Sovet nümayəndə heyəti erməni məsələsinin müzakirəsində
iştirak etməkdən
uzaqlaşdırıldığına görə həmin məsələ lazımi
şəkildə həll
oluna bilməzdi.
Çiçerinnin məktubu
xaricdəki erməni dairələlərində hədsiz
dərəcədə güclü
əks-səda doğurdu:
bir sıra xeyriyyə cəmiyyətləri,
partiyalar sovet hökumətinə minnətdarlıqlarını
bildirdilər, həmçinin
Rusiyanın təklifinin
həyata keçirilməsinə
dair planları haqqında məlumat verdilər. "Böyük
Ermənistan" proqramının
tamamilə, həmişəlik
süquta uğraması,
indi Sovet Ermənistanında aparılan
çox böyük təsərrüfat və
mədəniyyət işləri
"diaspor"dakı erməni
siyasi partiyaları arasında qəti dönüş yaratdı.
Erməni burjuaziyası və
ziyalıları partiyası
- liberal demokratlar (ramkavarlar)
indi Sovet Ermənistanına mehriban münasibət bəsləyirdilər.
Onların Ermənistana
göndərdikləri "kəşfiyyatçılar" Sovet hakimiyyətinin dinc quruculuq işləri ilə tanış olmuş, nəticədə
ramkavarların mətbuatında
Sovet ölkəsinə
böyük rəğbətlə
yazılan materiallar verilmişdi. Hətta millətçi Qnçaq
partiyası da bu cür mövqe
tutmuşdu.
Əvvəlki kimi Sovet Ermənistanına
hədsiz nifrət bəsləyən yeganə
partiya Daşnaksutyundur. O, yenə
də silahlı müdaxiləni, ölkənin
daxilində partizan müharibəsi aparmağı
və üsyan qaldırmağı təbliğ
edir, halbuki bu istiqamətdə göstərilən son cəhd
1921-ci ilin fevralında
Vratsyanın əksinqilabi
çevrilişi tam uğursuzluqla
nəticələnmiş, ölkədə
qısa, lakin qanlı vətəndaş
müharibəsi doğurmuşdu.
İndi Daşnaksutyün partiyası mənəvi cəhətdən çürüməkdədir, hətta mühacir kütlələr arasında nüfuzunu itirir, qaçqınların Sovet Ermənistanına köçürülməsi üçün Avropada və Amerikada yığılan (əsas etibarilə daşnaksakanların Qırmızı Xaç Cəmiyyəti tərəfindən) vəsaiti mənimsəmək hesabına dolanırdı. Yeri gəlmişkən erməni mühacirləri arasında ən vicdanlıları özlərinin əvvəlki istiqamətini dəyişir və keçmişdən əl çəkərək, təqsirlərini boyunlarına alıb Vətənə qayıdırlar. Artıq Daşnaksutyün şübhəsiz ki, tam ölümə məhkum idi…
Cavid
Xalq Cəbhəsi.- 2015.- 9 iyun.- S.12.