30-cu illərdə tar alətinə
qarşı olan hücumlar
Xalq qəhrəmanları
– Babək tənbur, Koroğlu saz çalmaqla dövrlərinin
gözəl ifaçıları olublar
I yazı
Dünyanın ən qədim yaşayış məskənlərindən
biri olan Azərbaycan, həm də qədim mədəniyyət
mərkəzlərindən sayılır. Dediklərimizi
sübuta yetirmək üçün Azərbaycan ərazisində
kifayət qədər elmi əsaslar, təsdiqini tapmış
faktlar – tarixi, arxeoloji, etnoqrafik, ədəbi və linqvistik mənbələr
mövcuddur. Zaman-zaman Azərbaycana səyahət
etmiş etnoqraflar və tarixçilər əsərlərində
bu yurdun mədəniyyətindən, incəsənətindən,
musiqisindən söhbət açmışlar. Mütəxəssislərin elmi araşdırmalarına
görə, Azərbaycanda musiqi mədəniyyətinin
inkişafı Daş dövründə, e.ə. XVIII-XV
minilliklərdən başlayır. Azərbaycanın
qədim yaşayış məskənlərindən biri olan
Füzuli şəhəri yaxınlığında Azıx
mağarasında arxeoloqlar qədim insanın – neandertalın
(azıxantropun) alt çənə sümüyünü
tapmışlar. Mütəxəssislər Azıx
mağarasında bu qədim insanın 350 min il
əvvəl yaşadığını elmi əsaslarla müəyyənləşdiriblər.
Arxeoloq, prof. Əsədulla Cəfərov
“İnsanlığın səhəri” adlı əsərində
bununla bağlı qeyd edir: “Aparılan elmi tədqiqat
zamanı D.Hacıyev müəyyən etdi ki, Azıxda
aşkar olunmuş çənə ölkəmizin ərazisində
ən qədim çənə olub, 18-22 yaşlı
qadına məxsusdur və bu qadın 350 min il bundan əvvəl
Azərbaycan ərazisində yaşayıb”.
Azıx sözü ulularımızın – Azların,
daha doğrusu, Azərlərin adından yaranıb. Əslində
Azıx – Azlarıq, Aslarıq deməkdir.
Tanınmış arxeoloq və qobustanşünas alim Cəfərqulu
Rüstəmov (1926-2005) “Qobustan Azərbaycanın qədim mədəniyyət
ocağı” əsərində Azıx mağarasının və
eləcə də bu ərazilərin daha qədim tarixə malik
olması ilə bağlı maraqlı fikirlər
açıqlayır: “Azıx mağarasından arxeoloji
qazıntılarla aşkara çıxarılmış
daşdan əmək alətlərinin arxeoloji-elmi tədqiqi
göstərib ki, insanlar hələ bir milyon ildən çox
bundan əvvəl burada, Quruçay dərəsində məskən
salıb yaşayıblar”.
C.Rüstəmov həmin əsərində
“tanınmış arxeoloq alimlər Azərbaycan
torpağını yeraltı muzey adlandırmışlar”- deyə,
qeyd edir. Ancaq
ən son tədqiqatlar göstərir ki, “ibtidai insanlar Azıx
mağara düşərgəsində 2,0-2,5
milyon il bundan əvvəl məskən salmış və uzun
müddət burada yaşamışlar”. Həmçinin
“məlum olub ki, bu dövrün ibtidai insanları Homo erektus
tipli adamlar olublar”. Qobustanda,
Cingirdağın ətəyində yerləşən
qavaldaş ən qədim idiofonlu çalğı alətidir.
Qobustandakı qayaüstü təsvirlərdən
aydın olur ki, Azərbaycan ərazisində yaşayan müxtəlif
qəbilə üzvləri ibtidai icma quruluşu dövründə
ovlamaq istədikləri heyvanların rəsmlərini çəkib,
onun ətrafında dini ayin rəqsləri ifa edəndən
sonra ova gedərlərmiş. Qəbilə
üzvləri ova gedərkən bəsit və sadə ov alətləri
ilə silahlanardılar. Onlar uğurlu ovdan
qayıtdıqdan sonra sevinclərini bölüşdürmək
üçün əl çala-çala, ya da içiboş
ağac və daşları bir-birinə vuraraq rəqs edərdilər.
Bu fikirləri xatırlatmaqda məqsəd ilk
idiofonlu çalğı alətlərinin primitiv ov və əmək
alətləri ilə bir dövrdə yaranmasını diqqətə
çəkməkdir.
Qədimdə əcdadlarımız dövrümüzə
gəlib çıxan bir sıra idiofonlu çalğı alətlərini
indiki kimi deyil, tamam başqa cür adlandırıblar. Azərbaycan ərazisində
aşkar edilən və özündə musiqi mədəniyyətini
əks etdirən materiallar, maddi-mədəniyyət abidələri
çalğı alətlərinin yaranma və inkişaf
tarixini öyrənmək üçün böyük əhəmiyyətə
malikdir Azərbaycan ərazisində başqa bölgələrdə
də qayaüstü rəsmlərə rast gəlmək
mümkündür. AMEA-nın müxbir üzvü, tar.el.dr., prof. Vəli Əliyev “Gəmiqaya rəsmləri”
adlı məqaləsində yazır: “Gəmi qaya Ordubad
rayonunun Nəsirvaz kəndindən təxminən 7 km
şimal-şərqdə yerləşir”. V.Əliyev daha sonra
Gəmiqaya rəsmlərinin tarixi ilə bağlı qeyd edir:
“Gəmiqayadakı rəsmlərin bir qismi çəkilmə
texnikasına, ölçülərinə, kompozisiya və məzmunlarına
görə Qobustan, Abşeron və Kəlbəcərdən məlum
olan Tunc dövrü qayaüstü rəsmlərinə
oxşayır. İlk tədqiqatlar Gəmiqaya rəsmlərinin
ən qədim nümunələrinin təxminən 4000-5000 il bundan əvvələ aid olduğunu göstərir”.
Ulu ozanlarımızın yaratdıqları epos
və dastanlar da xalq həyatının bir
güzgüsüdür. Xalq həyatında
elə bir hadisə yoxdur ki, epos və ya dastanlarda
işıqlandırılmasın. Azərbaycan
çalğı alətləri məişətimizdə
geniş istifadə olunduğundan, dastanlarımızda da
öz böyük əksini tapıb. Xatırladaq ki,
dastanlar əsasən ozan-aşıq
yaradıcılığının məhsuludur və nəzmlə
nəsrin növbələşməsi prinsipinə əsaslanır,
Ulu ozanlarımız bir sıra türkdilli xalqlar
üçün müştərək olan “Kitabi Dədə
Qorqud”, “Koroğlu”, “Əsli və Kərəm”, “Tahir və
Zöhrə”, “Aşıq Qərib”, habelə onlarca başqa
dastanlar yaratmışlar. Bu dastanlar dildən-dilə,
ağızdan-ağıza ötürülərək əsrlərin
süzgəcindən keçib və daha sonralar yazıya
köçürülüb.
Dastanlarda müxtəlif çalğı alətlərinin
adlarına rast gəlirik. Məsələn, “Kitabi Dədə
Qorqud” : qopuz (qolça qopuz, alça qopuz, quruluca qopuz
adları ilə), nağara, boru, surna, davul, düdük,
tavlanbaz (təbilbaz), kos; “Dastani Əhməd Hərami”:
çan, ney, cəng, dambur, tənbur, saz, çəng, qopuz,
şeştə (şeştay), nay, ud, nağara; “Koroğlu”:
burğulu (sökülüb-yığılan) saz (bu alətin
bəndləri açılıb heybəyə qoyulurmuş),
setar (üç telli tənbur), saz, sur, dəf, zurna,
nağara, gərənay, təbil, döhül, ney, zəng,
davulbaz, nəfir, kos, rübab, barmaq zili; “Bəxtiyarnamə”:
saz, təbil, kos, nay, şeypur, ud, kamança, zurna, nağara,
nəfir, gərənay; “Şah İsmayıl” və
“Qazaxlı Mirzə Səmədlə olan hekayət”
dastanlarında saz, qumrov alətlərinin adlarına rast gəlirik.
Başqa dastanlarda da bir sıra
çalğı alətləri vəsf olunur. Adları sadalanan çalğı alətlərinin
Azərbaycan mədəniyyəti və musiqisinin
inkişafında, həmçinin təbliğindəki rolu
inkaredilməzdir. Bu alətlərin bir
çox peşəkar ifaçıları
xalqımızın tanınmış tarixi şəxsiyyətləri
olub. Nümunə üçün deyə
bilərik ki, Dədə Qorqud əlində qolça qopuz türk
ellərini qarış-qarış gəzib, onun öyüd-nəsihətləri
bu gün də dillər əzbəridir. Xalq
qəhrəmanları – Babək əl-Xürrəmi (təqribən
795-838) tənbur, Koroğlu (XVI əsr) isə saz çalmaqla
dövrlərinin ən gözəl ifaçıları
olublar. Onlar bir əlində qılınc,
bir əlində çalğı aləti (tənbur, saz)
düşmən üzərinə yeriyiblər. Bununla da döyüşçülərini
ruhlandırıb, düşmənləri lərzəyə
salıblar. Orta əsrlərdə
yaşayan bir çox klassik şairlər muğamları
öyrənməklə bərabər, çalğı alətlərimizi
də dərindən mənimsəmişlər. Nümunə üçün Məhsəti Gəncəvinin
(XI əsrin sonu – XII əsrin birinci yarısı) çəngdə,
kamançada, Şah İsmayıl Xətainin (1486-1524) udda,
sazda məharətlə çalmalarını yada salmaq olar.
Azərbaycanın tanınmış musiqişünas
alimi Mirzə bəy (XVI əsrin sonu-XVII əsrin əvvəli)
“Musiqi risaləsi” əsərində XVI-XVII əsrlərdə
muğamlarımız və ritmlərimiz haqqında məlumat
verir. Azərbaycan ərazisində müxtəlif dövrlərdə
yaşayan sənətkarlar musiqi mədəniyyətimizə
ecazkar səsli bir sıra çalğı alətləri bəxş
etmişlər. Çox təəssüf
ki, onların icad etdikləri bəzi çalğı alətləri
tarixin sonrakı mərhələlərində unudulub. Həmçinin dövrümüzə qədər
gəlib çıxan, adları məlum olan müəyyən
alətlərimizin də kimlər tərəfindən icad
edildiyi də bəlli deyil. Amma Azərbaycanın
böyük musiqişünas alimləri Səfiəddin Əbdülmömin
ibn Yusif ibn Fahir Urməvinin (1217-1294) müğənni (və
ya müğni), nüzhət, Xoca Raziyəddin Rizvanşah kuzə
dəsti, Kamaləddin Əbdülqadir bin Qeybi əl-Hafiz
Marağalının (1353-1435) kasa dəsti (çini kasa
sazı) və əlvah (ksilofon tipli alətlərin sələfi)
alətlərini
icad
etdikləri elmi və tarixi mənbələrdə təsdiqini
tapıb. Kuzə dəsti, kasa dəsti və əlvah
idiofonlu çalğı alətləri olduğundan, növbəti
fəsillərdə ayrıca olaraq araşdırılır.
Digər azərbaycanlı alim Əbu Nəsr Məhəmməd
ibn Məhəmməd ibn Uzluq ibn Tərxan əl-Fərabinin
(865-950) tar alətini icad etməsi və yaxud təkmilləşdirməsi
ilə bağlı yaxın keçmişdə mətbuat səhifələrində
bir sıra maraqlı açıqlamalar verilib. Bu barədə
görkəmli bəstəkar, alim, dirijor, musiqişünas
Əfrasiyab Bədəlbəyli (1907-1976), tanınmış
musiqi tədqiqatçısı Firudin Şuşinski
(1925-1997) və sən.dr., prf. Səadət Abdullayeva əsərlərində
tədqiqatlar aparıblar. Bildiyimiz kimi, 1922-1928-ci illərdə
Azərbaycan Xalq Maarif Komissarı vəzifəsində
çalışan, 1929-1931-ci illərdə isə “İnqilab
və mədəniyyət” jurnalının redaktoru olmuş
Mustafa Quliyevin (1893-1938) tövsiyəsi və göstərişi
ilə tar alətinin konservatoriyada tədrisi qadağan edilməli
idi. Bu barədə “İnqilab və mədəniyyət”
jurnalının “Xronika” səhifəsində “Tar
konservatoriyadan çıxarıldı” başlıqlı məqalədə
məlumat verilirdi: “Azərbaycan Dövlət
Konservatoriyasını qüvvətləndirmək məqsədilə
AXMK (Azərbaycan Xalq Maarif Komissarlığı – A.N.) bir
çox qərar qəbul edib. Bu qərarlara
görə məcburi dərs kursu olan tarın öyrənilməsi
konservatoriyanın bütün dərəcələrində tədris
planından götürülür və konservatoriya
yanında olan Şərq orkestrosu ləğv olunur. Tar
ancaq cümə konservatoriyasında keçiləcək”.
1929-cu il yanvar ayının 12-də Dadaş
Bünyadzadə adına Dövlət Türk Akademik Teatrosunda
incəsənət və musiqi işçilərinin ümumi
yığıncağı keçirilir. Bu
yığıncağda M.Quliyev Şərq musiqisi və
tarın tədrisdən çıxarılması ilə
bağlı məruzə edir. Məruzənin
mətni “İnqilab və mədəniyyət” jurnalında “Azərbaycanda
musiqi mədəniyyətinin inkişaf yolları”
başlığı ilə təqdim edilir. M.Quliyevin həmin
məqaləsindəki bəzi məqamlara diqqət yetirək:
“Moskva konservatoriyasının yanında el musiqi alətlərini
öyrədən kurslar təsdiq edilmişsə də,
balalayka, mandalina mütəxəssisləri hazırlayan
heç bir kurs yoxdur. Biz də konservatoriyamızı bu əsas
üzərində quraraq, oradan tar mütəxəssisləri
buraxmamalıyıq”, “Bundan başqa tarın heç bir gələcəyi
yoxdur və ola da bilməz”, “Tar
öz-özünə həyat səhnəsindən
çıxacaqdır”. Nə yaxşı ki, o dövrdə
ölümün gözünə dik baxan bəzi
ziyalılarımız (əfsus ki, onlar azlıq təşkil
edirdi) – Üzeyir Hacıbəyli (1885-1948), Cəfər
Cabbarlı (1899-1934)7, Mikayıl Müşfiq (1908-1938),
Əfrasiyab Bədəlbəyli və başqaları tarın
müdafiəsinə qalxdılar, dövrü mətbuatda
M.Quliyevin məlum məruzəsini tənqid etdilər.
Abbasqulu Nəcəfzadə,
musiqişünas
Xalq Cəbhəsi.-
2015.- 13 iyun.- S.14.