Dağlıq Qarabağ problemi elmi tədqiqatlarda
Dağlıq Qarabağ probleminin
ədalətli həlli
üçün digər
məsələlərlə yanaşı bu problemə aid yazılmış
əsərlərin obyektiv
təhlilinə də
ciddi ehtiyac var. Dağlıq Qarabağ probleminə aid Azərbaycan
alimləri ilə yanaşı digər ölkə tədqiqatçıları
da çoxlu sayda kitab və
məqalələr yazıblar.
Bu məqalədə əsas diqqət Azərbaycan tədqiqatçılarının
əsərlərinin təhlilinə
verilib. Ə.Abdullayevin
1995-ci ildə nəşr
olunmuş “ Ermənistanın
Azərbaycana təcavüzkar
siyasəti tarixindən”
kitabında DQMV Soveti deputatlarının 20 fevral
1988-ci il tarixli müraciətinə qədər
1987-ci ilin oktyabrında
Yeravanın Puşkin adına parkda “Qarabağ komitəsi”nin mitinq keçirməsi və bu mitinqdə
ermənilərin Azərbaycana
qarşı ərazi iddiaları irəli sürməsini müəllif
faciənin başlanğıcı
hesab etmişdir.
Akademik İqrar
Əliyevin 1989-cu ildə
rus və Azərbaycan dilində nəşr olunmuş, 117 səhifəlik “Dağlıq
Qarabağ. Tarix. Faktlar. Hadisələr” kitabında həmin
ərazinin coğrafi mövqeyi, qədim dövrdən 1989-cu ilə
kimi qısa tarixi, milli tərkibi,
DQMV-nin yarandığı
tarixi şərait və bu dövrün
siyasi prosesi, 1988-ci ildən başlanan separatçı hərəkətlərin
səbəbləri geniş
tarixi faktlar əsasında işıqlandırılıb.
Lakin müəllif sovet tarixşünaslığı ənənələrinə
sadiq qalaraq, DQMV-nin yaranmasını Lenin milli siyasətinin təntənəsi hesab edərək göstərmişdi
ki, bu gün
məsuliyyət, sinfi,
partiya yanaşması,
kommunist ciddiliyi və prinsipial tələbkarlığı haqqında
məsələ mühüm
əhəmiyyət kəsb
edir. Daha sonra müəllif
qeyd edib ki, hər bir
sovet xalqının milli mənafeləri o zaman ən yaxşı
şəkildə qorunur
ki, hər yerdə və hər zaman Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqının
mənafeləri qorunmuş
olsun. Buradan belə nəticəyə
gəlmək olar ki, müəllif problemin həllini SSRİ-nin qorunub saxlanmasında
görmüşdü.
Robert Arakelov 1991-ci ildə rus dilində nəşr olunmuş “Faciənin müqəssirləri
məlumdur” adlı kitabında ermənilər
tərəfindən təşkil
olunmuş “Qarabağ hərəkatı”nın fəaliyyətini beynəlxalq
hüquqa və ölkələrin konstitutsiyasına
zidd, avanturist bir hərəkət adlandırıb, qonşu azərbaycanlılara qarşı
düşmənçilik toxumu
səpən Z.Balayanın,
S.Xanzidyanın, L.Arutunyanın
pis əməllərini
lənətləyib. Bundan başqa
Ermə¬nistandan azərbaycanlıların
zorakılıqla qovularaq
mono¬etnik Ermənistan yaradılması fikrini və bu prosesin
baş¬lanğıcın¬da Qukar rayonunda 100 nəfərdən artıq
azərbaycanlının vəhşi¬cə¬si¬nə
qətlə yetirilməsini
xəstə təxəyyülün
məhsulu hesab edib.
Pompeyevin 1992-ci ildə Bakıda rus dilində nəşr olunmuş “Qarabağ qan girdabında” kitabında Dağlıq Qarabağ prob¬le¬minin yaranma səbəbləri göstərilmiş
və erməni terrorçuluğu tarixi faktlarla ifşa edilib. Müəllif 1926-cı ildə nəşr olunmuş “Böyük Sovet Ensklopediyasına” istinadən göstərib
ki, birinci dünya müharibəsi başlanan zaman Rusiya və Türkiyə arasında səpələnən ermənilər
Bosfor və Dardanel boğazlarını
ələ keçirmək
istəyən Rusiya və İngiltərə üçün böyük
siyasi əhəmiyyət
kəsb etməyə başlayıb. 387-ci ildə
dövlətçiliyini itirmiş
ermənilər təxminən
1500 ildən sonra, yəni 1877-ci il
Rusiya–Türkiyə müharibəsindən
sonra Rusiyanın himayəsi ilə erməni dövləti yaratmağa cəhd ediblər. Müəllif Dağlıq Qarabağ
probleminin Rusiya, Türkiyə və Qərb ölkələrinin
Cənubi Qafqazda strateji maraqlarının toqquşmasından yarandığını
tarixi faktlarla açıb göstərib.
Müəllif Zaqafqaziyanın partiya boslarından olan Levon Mirzəyanın
1923-ci ildə dediyi “Təmiz şəkildə
Qarabağ məsələsi
yoxdur. Erməni kəndlisi Bakı və Ağdamla sıx əlaqələri
olmasa, yaşaya bilməz ”
– sözlərini qeyd edərək, bütün
bunlara baxmayaraq, ermənilərin sovet hakimiyyətinin müxtəlif
dövr¬lə¬ri¬ndə öz
separatizmləri üçün
məqam axtardıqlarını
qeyd etmişdir. Məsələn, kitabda göstərilir
ki, ermənilər A.Mikoyanın köməkliyi
ilə 50-ci illərin
axırlarında da Dağlıq Qarabağ məsələsini qaldırmağa
cəhd ediblər.
Onların müracətinə
N.S.Xuruşov belə cavab verib: “ Mən Dağlıq Qarabağ erməni¬lərinin
Ermənistana bir sutka ərzində köçürülməsini təmin etmək üçün 12 min hərbi
yük maşını
ayrılmasını təklif
etməyə hazı¬ram”.
N. S. Xruşovun bu sözləri onları geri çəkilməyə məcbur
edib.
Müəllif erməni terroçuluğunun
qanlı cinayətləri
haqqında da məlumat verib. O, “Yeni Ermənistan” partiyasının
terrorçu üzvlərinin
1977-ci ilin yanvarında
Moskva metrosunda onlarla adamın ölmü ilə nəticələnən partlayış
törətmələrini, erməni diasporunun terrorçu dəstəsinin
1991-ci ilin sentyabrında
Paris şəhərinin Usman
məhəlləsində 60 nəfəri girov götürməsini, ASALA (“ Erməni
gizli azadlıq ordusu”) üzvlərinin
1991-ci ilin dekabrında
Budapeştdə Türkiyənin
səfiri Bədrəddin
Tunabaşa sui-qəsd
təşkil etməsini
və digər faktları qeyd edərək, erməni terrorizminin köklərini
açıb göstərib.
Müəllif Sum¬qayıt
hadisəsinin də səbəblərini beynəlxalq
aləmlə və erməni terrorizmi ilə əlaqələndirərək,
bu hadisədən sonra Ermənistanda tarixən azərbaycanlıların
yaşadığı və
DQMV ərazisindən 2 dəfə
artıq olan 8 min kv. km ərazini
əhatə edən
172 kənddən 200 minə
qədər əhalinin
vəhşicəsinə qovulmasını,
bu qanlı cinayət zamanı 216 nəfərin, o cümlədən
57 qadının, 5 südəmər
körpə¬nin, 18 müxtəlif
yaşlı uşaqların
qətlə yetirilməsini
faktlarla göstərib.
Dağlıq Qarabağ problemiinə aid
xarici ölkələrdə
də bir sıra obyektiv kitablar yazılıb. Bunlardan
Əhməd Təbrizlinin
Fransız dilində yazdığı, AFR-də
1989-cu ildə nəşr
olunmuş “Qarabağın
tarixi və ona aid sənədlər”,
Tamara Draqadzenin Londonda
1989-cu ildə çadan
çıxmış “ Erməni-Azərbaycan
mü¬na¬qişəsi: struktur
və inkişaf. Üçüncü dünya
dördlüyü ” və s. kitabları
göstərmək olar.
Azərbaycan KP MK-nın partiya
Tarixi İnstitutu tərəfindən hazırlanaraq,
1989-cu ildə nəşr
olunmuş “Dağlıq
Qarabağ: zəka qalib gələcək” kitabında 152 partiya və dövlət sənədləri, həmçinin
Dağlıq Qarabağ
hadisələri ilə
bağlı digər sənədlər toplanıb.
Dağlıq Qarabağ problemi ilə bağlı Qərb alimlərindən O.Altstadtın, T.Svyatoxovskinin
və digər müəlliflərin məqalələri
obyektivliyi ilə diqqəti cəlb edir. ABŞ-ın məhşur
sovetşünası, Azərbaycan
tarixi üzrə mütəxəssis, professor T.Svyatoxovski
1989-cu ilin fevralında
ABŞ-dakı erməni
mərkəzinin Kolumbiya
universitetində təşkil
etdiyi Dağlıq Qarabağ məsələsi
ilə bağlı Azərbaycan – erməni millətlərarası münaqişənin
ildönümünə həsr
olunmuş konfransda çıxış edərək
deyib: “Azərbaycan yaşayan ermənilər də daxil olmaqla
Zaqafqaziyada yaşayan bütün ermənilər
köklü xalq deyil, gəlmədilər.
Onların böyük
hissəsi X1X əsrdə
İran və Türkiyədən köçürülüblər…
Mənim fikirimcə, ermənilərin tələbləri
ədalətsizdir… Burada yaşayan
yerli ermənilər də Qarabağ və Gəncə xanlığının tərkibində
yaşamışlar. Gəncə kimi
Qarabağ da, şübhəsiz ki, Azərbaycan torpağıdır”.
Qarabağ problemi Fransada keçirilmiş
“Dialoq-89 “ və s. beynəlxalq görüşlərdə
də müzakirə olunub.
Z.Səmədzadənin 1995-ci ildə nəşr olunmuş “Dağlıq Qarabağ: naməlum həqiqətlər”
kitabında erməni saxtalaşdıcılarının fikirləri faktlarla ifşa edilib. Müəllif göstərib ki,
DQMV-də sənaye məhsulunun ümumi həcmi 1976-cı ildə
53 % idisə, 1986-cı ildə
60 % olub. Bu müddətdə
sənaye məhsulları
istehsalının inkişaf
sürətinə görə
orta respublika göstəricisi 178,7 % idisə, DQMV-də 183 % idi. Adambaşına düşən sənaye
məhsullarının həcminə
görə DQMV respublikanın
digər regionları arasında birinci yerə çıxıb.
Kitabda qeyd olunur ki,
Azərbaycan SSR Dövlət
Statistika İdarəsinin
1988-ci ilə olan məlumatına görə,
social-iqtisadi inkişafın
bir sıra sahələrinə görə
DQMV Ermənistanı da
qabaqlayırdı.
Kitabda daha sonra göstərilir
ki, 1979-cu il
əhalini siyahıyaalınmasının
nəticələrinə görə,
Azərbaycanda ermənilərin
ümumi sayının
25, 9 % DQMV-nin payına
düşürdü. 1926-1988-ci illərdə vilayət əhalisinin sayı 57, 1
min nəfər və
ya 45,6 % artmışdır. 70-ci illərdə vilayətin azərbaycanlı əhalisinin
respublikanın və
SSRİ-nin digər ərazilərinə köçməsi
əhalinin nisbətinə
təsir göstərib.
Müəllif qeyd edib ki, 1989-cu ilin yanvarına olan məlumatda vilayətin 189 min 29 nəfər
sakininin 145 min 450 nəfərinin
(77 %) erməni, 40 min 632 nəfərinin
(21 %) azərbaycanlı olduğu
göstərilsə də,
bu, həqiqəti əks etdirmir. Çünki 1989-cu il siyahıya alınmasında ermənilərlə
bağlı şişirdilmiş
rəqəmlər əsas
götürülüb. Yəni
rəsmən vilayətdə
qeydiyatda qalan, lakin Ermənistan SSR də, yaxud SSRİ-nin başqa ərazilərində daim yaşayan və işləyən ermənilər
(15-20 %) vilayət sakini
kimi qələmə verilmiş, vilayətin azərbaycanlılar yaşayan
kəndlərindən, o cümlədən
Stepanakertdən 1988-ci il
sentyabrın 18-də qovulmuş
15 min azərbaycanlı nəzərə
alınmayıb.
Dağlıq Qarabağ probleminin tarixşünaslığının təhlili göstərir ki, Azərbaycan alimləri problemin tədqiqində öz imkanlarından lazımi səviyyədə istifadə
etməyiblər. Onlar problemə aid bir sıra məqalə və kitablar yazsalar da, bu,
kifayət deyildir. Dağlıq Qarabağ probleminin
ədalətli həllinə
kömək etmək sahəsində alimlərin
qarşısında görülməli
işlər hələ
çoxdur.
Cavid
Xalq Cəbhəsi.- 2015.- 13 iyun.- S.13.