Gender problemi və Azərbaycanda
gender siyasəti
Gender problemi və gender bərabərliyinin təmin
olunması dünyanın bir çox ölkələrində
aktual problemlər sırasında durur. Bu, ilk növbədə
iqtisadi və sosial sahədə gender bərabərsizliyi
amilinin insan resurslarının keyfiyyətinin pisləşməsindən
irəli gəlir. Belə ki, problemin ciddi
xarakter alması sosial-iqtisadi tərəqqiyə mane olur, insan
kapitalının inkişafında mövcud sistemin səmərəliliyini
aşağı salır və nəhayət, cəmiyyətdə
sosial ədalətsizliyin dərinləşməsinə gətirib
çıxarır.
Gender
anlayışı
İnsan cəmiyyətini qadın və kişilər təşkil
edir.Cinslər arasında biloji və fizioloji fərqlər məlumdur
və dəyişməzdir. Lakin bu o demək deyil ki, kişi və qadının cəmiyyətdə
tutduğu yer dəyişməzdir. Qadın hərəkatının
tarixi, bu sahədə əldə edilmiş nailiyyətlər
qadınların cəmiyyətdə oynadığı rolun
dinamik sürətdə dəyişməsindən xəbər
verir. Son əsrlərin texnoloji nailiyyətləri
qadınların həm məişətdə, həmdə
istehsalatda oynadığı rolu dəyişdirib. XX əsrin sonunda “Gender” anlayışı
formalaşmışdır ki, bunu da “Sosial Cins” kimi xarakterizə
etmək olar. Gender
anlayışının əsasında qadın hərərkatı
durur. Gender termininin bir çox tərifi məlumdur.
Ümumiləşdirilmiş şəkildə gender
anlayışı altında qadın və kişilərin cəmiyyətdəki
sosial rolu nəzərdə tutulur. Qadın və kişilər
arasında sosial bərabərlik gender bərabərliyi kimi qəbul
edilir.
Gender
probleminə müxtəlif baxışlar
Qeyd etmək lazımdır ki, cinslərin sosial bərabərlik
nəzəriyyəsini qəbul etməyənlər və
gender konsepsiyasının tənqidçiləri də
mövcuddur. Onların əsas arqumenti odur ki, qadın və
kişilərin təbiəti fərqlidir və bu fərqlər
yalnız fizioloji deyil, psixoloji sahəni də əhatə
edir. Belə tənqidi nəzəriyyənin
tərəfdarları iddia edirlər ki, texniki və texnoloji tərəqqiyə
baxmayaraq, elə fəaliyyət sahələri mövcuddur ki,
orada əsasən qadınların və yaxud kişilərin
çalışmaları daha məqsədəuyğundur.
Gender nəzəriyyəsinin tənqidçilərinə
görə cəmiyyətdə kişi və
qadınlar arasında fəaliyyət sahələrinin psixoloji
amillərə əsaslanan bölümü hər iki qrupu daha
xoşbəxt edə bilər. Tənqidçilər gender
probleminin həlli yolunu inkişaf üçün eyni şəraitin
yaradılmasında görürlər. Onların
fikrincə cəmiyyət üçün belə yanaşma
daha əhəmiyyətlidir. Bu baxışlara görə,
gender probleminin həlli qadınları qadın kimi, kişiləri
isə kişi kimi xoşbəxt etməkdən
keçir.
Azərbaycanda
Gender siyasəti
Gender probleminin həll edilməsi məqsədilə Azərbaycan
Respublikasında bir sıra tədbirlər həyata
keçirilməkdədir. Ailə Qadın və Uşaq
Problemləri üzrə Dövlət Komitəsinin
yaradılması və səmərəli fəaliyyəti nəticəsində
ölkədə bir çox gender problemi aradan qalxmaqdadır.
Milli Məclis Aparatı rəhbərinin xidmətinin Gender məsələləri
sektorunun müdiri Vəfa Əfəndiyeva bildirib ki, Azərbaycan
Respublikası müstəqillik əldə etdikdən sonra
insan hüquq və azadlıqlarının müdafiəsi sahəsində,
o cümlədən qadınların hüquqlarının təmin
edilməsində, cinsi ayrı-seçkiliyə son
qoyulmasında, məişət zorakılığı ilə
mübarizədə böyük nailiyyətlərə imza
atıb. Belə ki, ölkəmiz 1992-ci ildə
“Qadınların siyasi hüquqları haqqında” Konvensiyaya,
1995-ci ildə isə “Qadınlara münasibətdə
ayrı-seçkiliyin bütün formalarının ləğv
olunması haqqında” Konvensiyaya qoşulub. 1995-ci ildə
qəbul edilən Azərbaycan Respublikasının
Konstitusiyasında kişi və
qadınlara bərabər hüquq və imkanların təmin
edilməsi bu istiqamətdə atılmış ən
böyük addımlardan biridir. Kişi və qadınları
siyasi, iqtisadi, sosial, mədəni və ictimai həyatın
digər sahələrində bərabər imkanlarla təmin
edən, gender əsaslı ayrı-seçkiliyin aradan
qaldırılmasının vacibliyini özündə əks
etdirən “Gender (kişi və qadın) bərabərliyinin təminatları
haqqında” Qanun 2006-cı il oktyabrın 10-da Azərbaycan
Prezidenti tərəfindən imzalanıb. Nazirlər Kabinetinin
2007-ci il 25 yanvar tarixli qərarı ilə qəbul edilən
“Demokratik cəmiyyətdə gündəlik zorakılıqla
mübarizə üzrə Respublika Kompleks Proqramı” ölkədə
gender əsaslı zorakılıqla mübarizəyə zəmin
yaradan əsas sənədlərdəndir. 2010-cu
ildə Milli Məclisdə “Məişət
zorakılığının qarşısının
alınması haqqında” Qanun qəbul edilib.
“Qanunvericilik gender bərabərliyi üçün hüquqi
bazadır. Qanunlar öz-özlüyündə
dövlətin siyasi iradəsinin bir göstəricisi kimi
çox vacib rol oynayırlar. Bundan başqa, qanunların
mövcudluğu konkret məsələlərə (məs., gender bərabərliyi ) diqqəti cəlb
etməklə yanaşı, digər dəyişikliklər
üçün də katalizator rolunu oynaya bilər. Buna
görə də bir çox ölkələr gender bərabərliyinin
təmin edilməsi məqsədi daşıyan qanunlar qəbul
edib. 2011-ci ilin may ayında gender siyasətinin təhlili və
həyata keçirilməsi üçün müvafiq
icraedici orqanlar, digər dövlət strukturları və vətəndaşlar
arasında əlaqələndirmənin və qanunvericilikdə
nəzərdə tutulmuş gender bərabərliyinin təmin
edilməsi monitorinqi məqsədilə Milli Məclis
Aparatı rəhbərinin xidmətində Gender məsələləri
sektoru yaradıldı. Sektor gender bərabərliyi sahəsində
Azərbaycan qanunvericiliyinin Aİ-nin gender bərabərliyi
üzrə qanunlar toplusu və CEDAW Konvensiyasına
uyğunlaşdırılması, bərabər imkanların
yaradılması üçün müvafiq dövlət
qurumları və sosial tərəfdaşların institusional və
inzibati potensialının artırılması, Azərbaycanda
gender bərabərliyi sahəsində qanunvericiliyin
uyğunlaşdırılması və icra olunmasında Milli
Məclisə dəstək məqsədi ilə Tvinninq layihəsini
Avropa Birliyinə təqdim edib. Hər bir sahədə
olduğu kimi gender bərabərliyində də dövlətin
dəstəyi ilə nailiyyətlər əldə olunub və
bu nailiyyətlərin daha da artırılması
üçün biz əlimizdən gələni etməliyik”.
Bəs ekspertlər nə düşünür?
Müşahidələr isə göstərir ki, ölkəmizdə
qadınlar kişilərlə eyni hüquqlara malik olsalar da,
kişilərə təklif olunan imkanlar qadınlar
üçün eyni dərəcədə əlçatan
deyil. Baxmayaraq ki, qadınlarımız bütün ictimai
sferalarda, siyasətdə və biznesdə iştirak edir,
pozitiv dəyişikliklər baş verir, amma hələ
görüləcək işlər çoxdur. Xüsusilə də ölkənin regionlarında.
Ekspert
Rafiq Təhməzov Azərbaycan hökuməti tərəfindən
gender bərabərliyinin təmin olunması istiqamətində
ciddi addımların atıldığını bildirib. Onun sözlərinə görə, son 10 ildə
ölkədə qadın və kişilər arasında
böbərabərliyin təmin olunması yönündə
atılan addımlar müsbət qiymətləndirilə bilər.
Ekspertin fikrincə, hazırda gender problemi və
gender bərabərliyinin təmin olunması dünyanın bir
çox ölkələrində aktual problemlər
sırasında durur. Bu, ilk növbədə
iqtisadi və sosial sahədə gender bərabərsizliyi
amilinin insan resurslarının keyfiyyətinin pisləşməsindən
irəli gəlir. Belə ki, problemin ciddi
xarakter alması sosial-iqtisadi tərəqqiyə mane olur, insan
kapitalının inkişafında mövcud sistemin səmərəliliyini
aşağı salır və nəhayət, cəmiyyətdə
sosial ədalətsizliyin dərinləşməsinə gətirib
çıxarır. Bu baxımdan insan
hüquq və azadlıqları beynəlxalq hüququn
fundamental prinsiplərinin təsiri əsasında müasir
dövlətlərin əksəriyyətinin qanunlarında təsbit
olunub.
"Təmiz
Dünya" İctimai Birliyinin rəhbəri Mehriban Zeynalova
isə hesab edir ki, Azərbaycanda gender bərabərliyində
müəyyən problemlər olsa da, müsbət işlər
də az deyil. Belə ki, icra
başçılarının müavinləri vəzifələrinə
qadınlar gətirilib və qadınların idarəçilikdə
rolunun artırılması istiqamətində digər
addımlar atılıb: “Ancaq nəzərə almaq
lazımdır ki, gender bərabərliyi təkcə kadr siyasəti
ilə ölçülmür. Qanunvericilikdə də bir
sıra yeniliklərin edilməsi gender bərabərliyi ilə
bağlı aparılan siyasətin tərkib hissəsidir. Bələdiyyə orqanlarında qadınlarla
kişilər arasında balans yaradılıb. Ötən bələdiyyə seçkilərində
bu yöndə bir sıra işlər görülüb.
Ancaq bundan fərqli olaraq dövlət
qurumlarında bununla bağlı tarazlıq varmı? Bunu birmənalı söyləmək çətindir.
Bir sıra sahələrdə bu tarazlıq
pozulub. Məsələn, qadın müəllimlərin,
həkimlərin sayı daha çoxdur. Yəni,
bu sahədə hələ ki, kifayət qədər işlərin
görülməsinə ehtiyac var".
Gender məsələləri
üzrə ekspert Sadiq Fətaliyev isə mövcud vəziyyətin
ictimaiyyətə çatdırılmasında medianın
rolunu qeyri-kafi qiymətləndirib:Belə
ki, son illərdə Azərbaycanın əsasən, cənub
bölgələrində qadınların
hüquqlarının pozulması qeydə alınır. Media yalnız informasiya xarakterli məlumatla kifayətlənir.
Ancaq bu olayların hardan
qaynaqlandığını, necə
yayıldığını araşdırmaq və ictimaiyyətə
təqdim etmək medianın boynuna düşür. Bu istiqamətdə təsadüf yazılara rast gəlmək
olar. Əsasən, media gender bərabərliyi
haqqında məqalələri hansısa QHT-nin Bakıda və
ya rayon mərkəzlərində keçirdiyi tədbirlər
haqqında yazır. Belə tədbirlərdə,
adətən, eyni insanlar iştirak edir. Bu
da qanunun tam ictimaiyyətə əsasən kənd sakinlərinə
media ilə əlaqəsi olmayan insanlara çatmamasına səbəb
olur. Demək olar ki, onların keçirilən
tədbirlər haqqında heç bir məlumatı olmur.
Bütün bunları aradan qaldırmaq və ictimaiyyətə
gender bərabərliyi haqqında geniş məlumat
çatdırmaq üçün kənddən başlamaq
lazımdır. Bunun üçün hər bir
jurnalist kəndlərdə olmalı, əhalinin sosial-iqtisadi
durumu və qadın-kişi münasibətlərini öyrənməlidir.
Ondan sonra gender bərabərliyi haqqında məqalələr
yazaraq ictimaiyyəti mövcud vəziyyətlə tanış
edə bilər”.
Ekspert Sevda Məmmədli isə deyib ki, Azərbaycan cəmiyyətində
qadın hələ kişinin mövqeyinə çata bilməyib. Bu
yanaşmanın nəticəsidir ki, hazırda Azərbaycanda
bütün sahələrdə, o cümlədən idarəetmədə,
qərar qəbulunda, biznes fəaliyyətində, ailədə
kişilər qadınları böyük faizlə üstələyir.
Deməli, təkcə hüquqi bazanın
olması kifayət etmir. Onun fikrincə, qadının
önə çıxa bilməsi, özünü təsdiqləməsi
üçün çox işlər görülməlidir:
“Bəzən hətta qadın kişindən ağıllı
olsa da, kişilərin hegemonluğu zərif cinsdən
olanların önə çıxmasına imkan vermir. “Gender bərabərliyi o vaxt olacaq ki, qadınla
kişi qərar qəbulunda, təkcə sözdə deyil,
praktikada da bərabər hüquqlu olacaqlar”.
S.Məmmədli deyib ki, regionlarda qadınlar gender bərabərliyi
haqda o qədər də xəbərdar deyillər. Eyni zamanda
rayonlarda kişilərin də maarifləndirilməsinə
ehtiyac var ki, bu, onların düşüncə tərzinin dəyişməsinə
təsir göstərsin. Rayonlarda həm
qadınlar, həm də kişilərin əksəriyyəri
mentalitetə uyğun olaraq düşünürlər ki,
qadının rolu ondan ibarətdir ki, kişiyə, ailəsinə
qulluq etsin. Amma bunun ifrat dərəcədə
qəbul edilməsi vəziyyətə mənfi təsir
göstərir.ə qadın məvacibləri arasında fərq
mövcuddur. Azərbaycan rayonlarında
qadınlar hələ də ictimai problemlər ucbatından, məsələn,
zorakılıq, siyasi və iqtisadi həyatdan
sıxışdırılma, işəgötürmədə
ayrı-seçkilik və peşə həyatı ilə
şəxsi həyatın uzlaşdırılmasında
çətinliklər səbəbindən heç də
kişilərlə eyni imkanlara malik deyillər.
Ümumilikdə ekspetlərin fikrincə, cinslərin
oturuşmuş rolları və dərin kök atmış mədəni
amillər gələcək tərəqqiyə mane olur. Mədəni
dəyişikliyə ehtiyac var. Bu dəyişiklik yalnız məktəbdə
və ailələrdə maarifləndirmə vasitəsilə
və medianın bu sahəyə tam cəlb olunması ilə
mümkündür. Gender stereotipləri qaldıqca
ayrı-seçkilik davam edəcək, çünki bu gün
qadınların inkişafında əsas maneə qanunlar və
ya qanun qüvvəli aktlar deyil, məhz onlardır.
Cavid
Şahverdiyev
Xalq Cəbhəsi.- 2015.- 17 iyun.-
S.11.