“Yollar ayrıcında
tufana düşdüm”
Əbülfəz
Hüseyni Həsrətin yaradıcılığı
haqqında
50-ci illərdən
etibarən ümumiyyətlə, cənublu şairlərin
böyük bir qismi sənətə necə deyərlər,
barmaqarası baxmayaraq, daha layiqli sələflərinin yolunu
davam etdirərək, bir sıra artıq çeynənmiş ənənəvi
ifadələrdən saqınaraq yeni ifadələr, eşidilməmiş
təşbehlər, görünməmiş istiarələr,
qələmə alınmamış kəlmələr
yaratmağa başladılar. Özü də bu
təşbehlərin, ifadələrin, istiarələrin əksəriyyəti
yadların, şovinist qüvvələrin, qəddar
şahların hökmranlıq etdiyi Vətəni,
torpağı, milləti azad, müstəqil görmək
arzusu ilə meydana gəlirdi. Eyni zamanda xalqı ayağa
qalxmağa, milli istiqlaliyyət qazanmaq üçün
savaşmağa, mübarizə aparmağa, kölə olmaqdan
qurtulmağa səsləyirdi:
Özgə
çırağına yağ olmaq bəsdir,
Doğma ellərimiz qaranlıqdadır.
Yanıb
yandırmayaq yadın ocağıın,
Evimiz soyuqdur, qışdır, şaxtadır.
Demirəm
yanmayaq, alovlanmayaq,
Yanmasın, neyləsin yazıq pərvanə?!
Yanmayaq vəfasız
yarın oduna,
Yanaq elimizə, yanaq vətənə.
(Səhənd)
Səhənd göründüyü kimi bu şeiri
qoşma formasında qələmə alıb. Burda qoşma
formasının bütün tələblərinə olduqca
incəliklə riayət edilir. Lakin burda Vətənin
azadlığı uğrunda bir hayqırtı, bir
çağırış var. Burda Səhəndin təşbehləri
xalqı sanki qəflət yuxusundan oyanmağa səsləyir.
Gözübağlı pərdələrdəki
pərdələri götürür, düşməni vəfasız,
xəyanətkar yara bənzədir, açıq şəkildə
qəddar İran şahlarının onun mənsub olduğu
xalqın başının altına yastıq qoyduğunu,
yatızdırıb qanını sorduğunu, canını
aldığını bəyan edir. Bu baxımdan Səhəndi
xalqı oyada-oyada, eyni zamanda hədəfi olduqca düzgün nişan alan, xalqın qatı düşməninin
kimlər olduğunu aydın bir şəkildə göstərən
şairlərin ən öndə gedənlərindən hesab
etmək olar. Bu eyni zamanda Səhəndin nə qədər
böyük bir vətənpərvər olduğunu,
xalqını hədsiz bir məhəbbətlə sevdiyini
göstərir.
Səhəndin xalq ədəbiyyatına, xalq
poeziyasına məhəbbəti sonsuz olub. “El ədəbiyyyatına,
aşıq sənətinə, saza məftunluğu ilə əlaqədar
şairin çox səmimi və dərin etirafları var.
Aşağıdakı nümunəyə diqqət edək:
Xatirimə
gələr gəlməz,
İlhamımı bilər bilməz.
Ellərimin
yaratdığı,
Heç
bir şair, heç sənətkar
Nəzirəsin
yaza bilməz,
Qoşmalardan almışam mən.
Bu misralarda şairin şifahi xalq ədəbiyyatı xəzinəsinə
so-nsuz məhəbbəti, ustadyanə münasibəti
özünün uğurlu poetik ifadəsini
tapmışdır” (Sabir Nəbioğlu “Səhənd”).
Azərbaycanın
quzeyli, güneyli ən məşhur şairlərindən biri
Əli Tudə əsərlərində olduqca dərin mətləbləri
anlatsa da, xalq şeiri formalarından heç vaxt yan keçməyib,
yeri düşdükcə soykökünün, yeddi arxa
dönəninin qoyduğu mirasdan peşəkarcasına bəhrələnib:
Könlümdə
azadlıq dedi bir atəş,
Fəqət Vətən boyda zindana düşdüm.
Mən
günəş axtardım, dünyada günəş,
Bəs niyə, bəs niyə dumana düşdüm?
Təzə
bir gəmiydim çıxıb səfərə,
Sürətlə gedirdim aydın səhərə.
Ah, əlim
çatmamış qəti zəfərə
Yollar ayrıcında tufana düşdüm.
Yeraltı
dağları çaparam, - deyə,
Qiymətli
incilər taparam,- deyə,
Suların
əlindən qaparam,- deyə,
Nə qədər dalğalı ümmana
düşdüm.
Yox! Nə fəryad çəkdim, nə də nalə mən.
Yandım – Vətən! – deyə şölə-şölə
mən.
Zülmətə
qarışdım gilə-gilə mən,
Sanki alovlanan vulkana düşdüm.
Kiçik
çeşmələrdən böyük çay olar,
Axar təlatümlü
nehrə tay olar.
Hicran uzaq
başı üç-dörd ay olar,
Mən isə ömürlük hicrana düşdüm.
Söz yox ki, biz xalq ədəbiyyatı dedikdə qeyd
olunduğu kimi ilk növbədə aşıq ədəbiyyatını,
aşıq poeziyasını nəzərdə tuturuq və
xalq ədəbiyyatından qaynaqlanan hər bir şair zatən
özü özlüyündə aşıqdır. Aşıq-şairlərin
həqiqət axtarışı şübhəsiz ki,
yalnız dövrün mübarizəsi və ruhu ilə
bağlı olan, siyasi-ictimai hadisələri, xalqın qəhrəmanlığını
əks etdirən əsərlərdə meydana
çıxmır. Məhz həqiqət
axtarışı, eyni zamanda haqq-ədalət
anlayışı aşıq poeziyasında istiqamətverici
rol oynayır ki, bu da bilavasitə aşıq
poeziyasının xalq ədəbiyyatının təkcə
forma və şəkillərinə görə yox, eyni zamanda
fəlsəfi tələblərinə görə əsas
qaynağı olduğuna dəlalət edir. Ədəbiyyat tariximiz göstərir ki,
aşıqlar daim poeziyamızın inkişafında müstəsna
xidmətlər göstəriblər. Məsələn,
aşıq Ələs¬gər aşıq poeziyasının
gözəl, mütərəqqi ənənələrini
inkişaf etdirməklə bərabər, klassik ədəbiyyatın
fikri dərinlik, tipikləşdirmə və bədii
ümumiləşdirmə qanunlarını aşıq
poeziyasının canına hopdurub. Aşıq
Ələsgər həyatı və zəmanəsini
özündən əvvəlki aşıqların
hamısından daha dərindən, daha geniş əks etdirib.
Bundan əlavə demək olar, aşıq
poeziyasının bütün növlərində (qoşma, gəraylı,
müxəmməs, müsəddəs, ustadnamə, təcnis,
dodaqdəyməz vəs.) ən gözəl, ən kamil
nümunələr yaradıb.
Aşıq Ələsgər haqqında deyilən fikirləri
bilavasitə Şəhriyara da aid eləmək olar. Əlbəttə,
Şəhriyar aşıq deyildi, əlinə saz
götürüb çalıb-oxumurdu. Lakin
xalq ədəbiyyatından, xalq poeziyasından qaynaqlanan forma və
şəkilləri yeni çalarlarla, yeni bəzəklərlə
inkişaf etdirmişdi. Buna həddindən
artıq çox misal göstərmək. Şəhriyarşünas
alim, filologiya elmlər doktoru, professor Elman
Quliyevin mükəmməl təhlili buna parlaq şəkildə
bir aydınlıq gətirir:
“Xalq yaradıcılığının Şəhriyar sənətində
ideya-məzmun, fəlsəfi-psixoloji və formal olaraq iki
cür təzahürü mövcuddur. Birincidə janrdan
asılı olmayaraq məzmun-ideya, ikincidə isə janr-forma
oxşarlığı özünü göstərir. Bütün sənətkarlar kimi, Şəhriyar da
xalqın psixologiyasını, həyata
baxışlarını, arzu və istəklərini, xarakter və
milli düşüncə tərzini ifadə etmək
üçün xalq ədəbiyyatından geniş mənada
bəhrələnir və nümunələri məqsədli,
yerli-yerində işlətməyi bacarır. Onun sənətində özünü göstərən
belə nümunələrdən biri atalar sözləri və
zərbi-məsəllərdir. Maraqlı
budur ki, şair atalar sözləri və məsəllərdən
mexaniki istifadə etmir, onlara yaradıcı yanaşır.
Bu səbəbdəndir ki, onun əsərlərində
xalq təfəkküründən süzülüb gələn
kəlamlara uyğun fikir ifadə edən nümunələrə
daha çox rast gəlinir. “Doşabsız xəşil
olmaz”, “Hər sarı köynək qızıl olmaz”, “Dəli
ceyran həmil olmaz”, “İpəkdən qəzil olmaz”, “Süfrəli
şair paxıl olmaz”, “Xan yorğanından mitil olmaz” və s.
bu kimi ifadələr bilavasitə Şəhriyarın şəxsi
yaradıcılıq məhsuludur. Qeyd edək
ki, bunlar təkcə bu şeirdə formalaşan nümunələrdir
və fikirlər atalar sözü, məsəllərin ifadə
etdiyi mənalara yaxındır.
Bayatı xalq şeirində ən qədim forma
sayılır.
Bayatı elə bir şeir formasıdır ki,
yuxarıda qeyd olunduğu kimi, ümumtürk
poeziyasının bünövrəsi məhz bu növlə
qoyulub. Aşıq, bir zamanlar “ozan”, “yanşaq” adlanan Haqq
aşiqləri xalq yaradıcılığı
formalarının bütün növlərində, o cümlədən
bayatı formasında heyrətamiz nümunələr meydana gətiriblər.
Bayatının başqa xalq şeiri
formalarından fərqləndirən xüsusiyyətlərindən
biri onun olduqca dərin fəlsəfi mahiyyət
daşımasıdır. Bu da onu göstərir
ki, bayatı elə-belə, təsadüf nəticəsində
yaranmayıb, onu yaradan xalqın içindən
çıxmış müdrik, dünyagörmüş,
işıqlı şüura, dərin zəkaya malik insanlar
olublar. Bayatılar eyni zamanda yer, yurd adı ilə
bağlıdır, belə ki, Azərbaycanın
coğrafiyasını bilib öyrənmək istəyən adam üçün Azərbaycan
bayatıları nəhəng bir xəritə rolunu oynaya bilər.
“Qeyd etdiyimiz kimi, rəmzləşən, obrazlaşan, vətən
anlayışını bütövlükdə ifadə edən
yurd, oba, mahal, kənd, şəhər, dağ, çay,
göl, bulaq adları – toponimlər, hidronimlər və s. Azərbaycan
bayatılarının xəlqi mahiyyətini, coğrafi-milli
müəyyənliyini şərtləşdirən əlamətdar
amillərdən biridir. Xüsusən də Savalan və Araz
toponim və hidroniminin bədii-simvolik səciyyəsini nəzərdən
keçirərkən XV-XVI əsrlərdən bəri
çoxlu nümunələrin, qiymətli sənət örnəklərinin
yarandığını görürük”.
1924-cü ildə Zəncanda anadan olmuş Əbülfəz
Hüseyni Həsrətin yaradıcılığında
bayatı formasında şeirlər əsas yer tutur. Şairin yazdığı
bayatılar xalq bayatıları kimi zərbi- məsəllərlə,
dərin mənalı sözlərlə olduqca zəngin olmaqla
yanaşı el, oba, vətən sevgisini böyük peşəkarlıqla
bayatıların canına hopdurur:
Təbriz,
Zəncan, Miyana,
Səba gedir hayana?
Apar məni
o yana,
Vətən,
Vətən, a Vətən!
Yandırın,
dönüm külə,
Külümü
verin yelə,
Aparsın
bizim elə,
Vətən,
Vətən, a Vətən!
Ceyran
oylaqdan qaçmaz,
Quşlar
qanadsız uçmaz,
Güllər
baharsız açmaz,
Vətən,
Vətən, a Vətən!
Çinar torpaqda böyür,
Meyvə budaqda böyür,
Körpə qucaqda böyür,
Vətən, Vətən, a Vətən!
Ürək bədənsiz olmaz,
Quşlar çəmənsiz olmaz,
İnsan Vətənsiz olmaz,
Vətən, Vətən, a Vətən!
Əbülfəz Hüseyni bu şeirinin 3-cü, 4-cü və 5-ci bəndlərini başdan-başa zərbi-məsəllərlə bəzəyib. Lakin əsas məsələ şairin bütün bu zərbi- məsəlləri vətən həsrəti üzərində hörməsidir. Əgər bu şeirə fəlsəfi məna versək, şair həqiqətən peşəkarlıqla doqquz zərbi-məsəli üç-üç qafiyələndirərək Vətən yanğısının alovunda şölələndirib. Bununla da çox böyük fikirləri qısa misralara yerləşdirib. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Əbülfəz Hüseyni gözəl bir alim olub və bu da şübhəsiz, onun həm xalq ədəbiyyatını, xalq poeziyasını mükəmməl bilməsinə, həm də güclü şirə götürməsinə səbəb olub. Mənə elə gəlir, bu şairin də dərin, mənalı yaradıcılığını yaxşı öyrənmək lazımdır.
Vüqar Əhməd
Professor
Xalq Cəbhəsi.- 2015