Aşıq şeiri yazılı ədəbiyyatın şeir şəkillərini üstələdi

Qurbaninin həməsri Miskin Abdal və Vanlı Göyçək mahir ustadlardan sayılıb. Eyni əsrdə Türkiyədə Pir Sultan Abdal, Qul Hümmət, Qul Mahmud və başqa saz şairləri yaşayıb, qızılbaş təriqətini yayıblar. Bəllidir ki, ərəb və fars dillərindən xəbəri olmayan geniş xalq kütləsinin belə bir sənətə böyük ehtiyacı vardı. Dağlıq obalarda, əsasən maldarlıqla, aran yerlərində isə bağ və bostanla binagüzarlıq edən, oxuyub-yazmaqdan uzaq olan əhalinin aşığa və onun sənətinə məftun olması təbii idi. Aşıq eli, obanı diyar-diyar gəzir, şənliklərdə oxuduğu nəsihətamiz sözlər, sevgi mahnıları, nağıl və dastanlar dinləyiciləri heyrətdə qoyurdu. Bütün bunlarla yanaşı, kütlə qarşısında çoxlu havalar çalıb bədahətən şeir söyləmək, sələflərinin və ustadlarının saysız-hesabsız şeirlərini yaddaşında saxlamaq, suyu tükənməyən bulaq kimi gecə-gündüz çalıb oxumaq aşığın nüfuzunu daha da artırırdı. Xalq isə doğrudan da belə bir sənətə sonsuz məhəbbət bəsləyir və ona müqəddəs nəzərlə baxırdı. Aşıqların özləri də bu sənətin müqəddəsliyindən danışır və kütləni inandırırdılar ki, əsil aşıq haqq vergisi alandır. Onun məhəbbəti də buta yolu ilə verilir. Yəni Hz. Əli və ya Xızır dərviş libasında onun yuxusuna girir, butasını göstərir və deyir: «Oğlum, onu sənə, səni də ona yazdım, çox çətinliklər çəkəcəksən, axırda butana yetişəcəksən».

Buta almış aşıq yuxudan ayıldıqdan sonra tamam başqa bir şəxs olur. Butadan əvvəl o, zəif, bacarıqsız idi. Buta onun qəlbinə elə bir işıq saçır ki, cismən və ruhən dəyişir, oğlan aşiq olmaqla bərabər həm də aşıq olur, gözəl saz çalır, avazla oxuyur, sinədən bədahətən şeir söyləyən bir şair olur. O, butanın işığında ürəkləri oxuya bilir, gizli mətləblər ona əyan olur. Tarixi hadisələrdən, hökmdarlardan, peyğəmbərlərdən, dini təriqətlərdən xəbər verir. Oğlan qüvvətli pəhləvan olur, bütün maneələrə, qara qüvvələrə qalib gəlir. Bununla belə, qəhrəmanın istedad və qüdrəti fantastik imkanlardan daha çox romantik və real imkanlara əsaslanır. Qəhrəmanın sonrakı mübarizəsi və həyatı təbii şəkildə davam edir. O, gözəl bir aşıq, el sənətkarı, istedadlı şair kimi şöhrət qazanır. «Qurbani», «Abbas və Gülgəz», «Tahir və Zöhrə», «Aşıq Qərib», «Əsli-Kərəm», «Dilsuz və Xəzəngül» və s. dastan yaradan dastançı-aşıqlar bu və buna bənzər üsullardan istifadə ediblər.

Bu cür ədəbi üsullar aşıq sənətində epik əsərlərin – nağıl və dastanların yaranmasına səbəb olmuşdur. Hələlik savadsız olan kütlənin bədii zövqünü oxşamaq, insanlara insan taleyindən geniş söhbət açmaq üçün nağıl və dastan daha münasib janr idi. Belə ki, bir neçə gün davam edən toy və şənliklərdə ifaçı aşıqlar ustadlar haqqında yaranan rəvayətləri danışır, onun qoşmalarını, deyişmələrini münasib havalarda ifa edir, məclisi ələ alırdılar. Bu üsul dastan janrının formalaşmasına və geniş yayılmasına şərait yaradırdı. Deməli, aşıq yaradıcılığının ən geniş yayılmış qollarından biri dastan janrı idi ki, burada da şeirlə nəsr növbələşirdi. Dinləyiciləri yormamaq üçün aşıq ilk başlanğıcda ustad aşıqları xatırlayır, onların ustadnamələrindən üç qatar söz oxuyur. Burada bir tərəfdən keçmiş ustadları xatırlamaq, onların nəsihətlərini dinləmək, yada salmaq və təkrarlamaqla hafizələrdə qorumaq, digər tərəfdən bu ustadnamələrdən öyüd-nəsihət, təlim-tərbiyə almaq məqsədi güdülürdü. Bütün bunlar şübhəsiz, aşıq sənətinin xalq içərisində geniş yayılmasına səbəb olur, hətta şəhər mühitində ona hörmət və nüfuz qaza¬ndırırdı.

Şəhər mühitinə yaxınlaşan aşıq sənəti istər-istəməz incəsəətin müxtəlif növləri ilə qarşılaşır, bir-birindən bəhrələnir, xallar, şəkillər əxz edir, hətta bəzən rəqabətə girir: aşıq şeiri yazılı şeirə təsir göstərdiyi kimi, yazılı şeir də aşıq şeirində özünə yer tapır, bir-birinin şəkillərini öz sənətinin ruhuna hopdurur və get-gedə mənimsəyir, beləliklə də öz məzmun və mündəricəsini zənginləşdirir.

XVII-XVIII əsrlərdə aşıq yaradıcılığı elə bir vüsət aldı ki, hətta cəmiyyətin özündə olduğu kimi, aşıqlar arasında da «təbəqələşmə» əmələ gəldi. Onlara «şəhər aşığı» və «tərəkəmə aşığı» kimi adlar verildi. Şəhər aşıqları şəhər incəsənətini, divan ədəbiyyatını və ümumiyyətlə, şəhər mədəniyyətini istər-istəməz öyrənir, mənimsəyir, onun poetik qaynaqlarından qidalanırdılar. Bu qidalanma və faydalanma ədəbiyyat və incəsənətin üç sahəsində – şeirdə, musiqidə və dastan ifaçılığında nisbətən aydın hiss olunurdu. Şəhər aşıqları türkü, varsağı, toğalaq, səmayi, qələndəri və başqa şeir şəkillərindən daha çox yazılı poeziyanın müxəmməs, müsəddəs, müstəzad, təxmis və başqa şeir şəkillərini aşıq poeziyasına gətirirdilər. Eyni zamanda aşıq şeiri şəkli ilə yazılı şeir şəklini bir-birinə qovuşdurmaqla yeni şəkillər alırdılar: qoşma-müstəzad, cığalı müxəmməs, müstəzad-təcnis və s.

Eyni məziyyət musiqi və dastan aşıqlarında da özünü göstərirdi: aşıq məclisdə istər-istəməz qədim meydan tamaşalarında olduğu kimi çaldığı havaya münasib hərəkət edir, beləliklə də səhnədə saz və söz bir-birini tamamlayırdı. Bu qarşılıqlı təsir məzmun və mündəricədə də hiss olunurdu. Şəhər aşıqlarının saz sənətində feodal mühitinin, zadəgan zümrələrinin, tacirlərin, sənətkarların, həmçinin ruhanilərin həyat tərzi və ictimai mövqeyi əsas mövzu olurdu. Çox zaman şahzadələr, bəyzadələr, xanəndələr və dövlətli tacirlər alicənab, humanist, xoşsima, yoxsula və darda qalanlara kömək edən, insanpərvər kimi təsvir və təqdim olunurdular. Burada əsas məqsəd yuxarı zümrələrdə aşağı zümrələrə insan münasibəti yaratmaq idi: «Əsli-Kərəm», «Alıxan və Pərixanım», «Səlim şah» dastanları, bəzi əfsanəvi din xadimlərini xatırlayan vücudnamələr, tacirlərin səxavətindən danışan nağıl və dastanlar belə bir məramın nəticəsində yaranırdı. Tərəkəmə el aşığı daha çox təsərrüfat və xüsusən maldarlıqla güzəran keçirən obaların məişətinə sığınır, onlarla birlikdə yayı yaylaqlarda, qışı aranda keçirir, tərəkəmənin özlərinə məxsus təmiz duyğularını, sevgi hisslərini, aranını, yaylağını telli sazda vəsf edirdilər. Lakin el aşıqlarının mövzusu bunlarla məhdudlaşmırdı. Aydındır ki, kənd mühitinin öz dərdi, öz qayğıları, öz romantik dünyası var. Bu romantik dünyada baş verən çarpışmalar çox hallarda kənd igidlərinin ağasına «ağ olub» dağlara sığınması ilə nəticələnirdi. Bu hadisələri görən aşıqlar igidlərin şəninə nəğmələr qoşur, əhvalata uyğun hekayələr və nağıllar yaradırdılar. XVII əsrdə «Koroğlu» eposu yaranana qədər, heç şübhəsiz, bu məzmunda yüzlərlə kiçikhəcmli nağıllar və hekayələr yaranmış və bunlar «Koroğu» eposu üçün zəmin olub. H.Araslı yazır ki, istila illərində və istilaçılara qarşı mübarizə günlərində Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı daha mübariz və döyüşkən olmuşdu. İstila illərində Azərbaycan şəhərləri talan edilir, kişilər kütləvi şəkildə öldürülür, qızlar isə əsir aparılıb xarici bazarlarda satılırdı. Q.Məmmədlinin qədim əlyazmalardan əldə etdiyi bir qoşmada azərbaycanlı əsir qızların fəryadını eşidirik. Durnalara xitabən deyilmiş bu fəryadda fərdi kədərdən daha çox vətən həsrəti duyulur:

Göydən ötən bölük-bölük durnalar,

Bizdən salam olsun əcəm elinə!

Yaşıl geymiş, sarı telli durnalar,