Ermənilər işğal
olunmuş ərazilərdə qanunsuz arxeoloji
qazıntılar aparırlar
Bu sahədə
işlərə əsasən
2000-ci illərin əvvəllərindən
başlayıblar
I yazı
Ermənistan işğal etdiyi Azərbaycan ərazilərində
mədəni irsin məhv edilməsinə və saxtalaşdırılmasına
yönələn, beynəlxalq
konvensiyalarda bəşəri
cinayət kimi qiymətləndirilən əməllər
törədir. Bu ərazilərdə
qalan tarix-mədəniyyət
abidələrini ya dağıdaraq izlərini
silir, ya da onları erməni abidələri adı altında saxtalaşdırır. Erməni
mənbələrində ayrı-ayrı
vaxtlarda yer alan məlumatlara,
peyk çəkilişlərinə,
ATƏT-in işğal olunuş
ərazilərdəki vəziyyəti
araşdıran missiyasının
hesabatına, habelə
digər mənbələrdən
toplanan məlumatlara görə, bu ərazilərdə indiyədək
yüzlərlə tarixi
abidə tamamilə dağıdılıb. Digər abidələr
isə erməni abidələri adı altında pasportlaşdırılır.
İşğal altındakı Azərbaycan
ərazilərində tarix-mədəniyyət
abidələrinin kütləvi
məhvi və saxtalaşdırılması 1954-cü ildə qəbul edilmiş Haaqa Konvensiyasına (Hərbi konfliktlər zamanı mədəni dəyərlərin
qorunması haqqında
maddə) ziddir. Bu konvensiya hərbi münaqişələr zamanı
hər bir dövlətin öz ərazisində və rəqib tərəfin ərazisində yerləşən
mədəni dəyərlərin
qorunması, arxitektura,
incəsənət, tarixi
abidələr, arxeoloji
qazıntılar kimi daşınan və daşınmaz mədəni
dəyərlərin müdafiə
edilməsini iştirakçı
dövlətərin qarşısında
vəzifə kimi qoyur. Həmçinin işğal ərazilərində
tarix-mədəniyyət abidələrinin
dağıdılması və
saxtalaşdırılması YUNESKO-nun “Ümumdünya mədəni
və təbii irsin qorunması haqqında” konvensiyasının
pozulmasıdır. Azərbaycanın tələbi əsasında
ATƏT dəfələrlə işğal altındakı
ərazilərdəki vəziyyəti
öyrənmək üçün
missiya təşkil edib, bu zaman
tarixi abidələrin
vəziyyəti də
qismən araşdırılıb.
Bununla belə, Ermənistan
YUNESKO-nun işğal altındakı
ərazilərdə tarixi
abidələrin vəziyyətini
öyrənmək üçün
bitərəf missiya göndərməsini əngəlləyib.
Azərbaycanın Mədəniyyət Nazirliyi işğal altındakı ərazilərdə
tarix-mədəniyyət abidələrinin
dağıdılmasına dair
hesabat hazırlayaraq
YUNESKO-ya tədim edib.
İşğal altındakı Azərbaycan
ərazilərində qalan
tarix-mədəniyyət abidələrinin
əksəriyyəti SSRİ dövründə sənədləşdirilməmiş
qalıb ki, bu da sovet
hakimiyyətinin Azərbaycana
qarşı qərəzli
siyasətinin bir hissəsi idi. İşğala qədər isə Azərbaycan tərəfi bu ərazilərdə 8 dünya, 166 ölkə və 588 yerli əhəmiyyətli abidə
qeydə almışdı.
Dağlıq Qarabağ və
ona bitişik rayonlarda mövcud olan minlərlə tarixi abidə isə rəsmi qeydiyyatdan kənarda qalıb. Nəticədə ermənilər bu
abidələri öz
adlarına rəsmiləşdirmək
üçün fürsət
əldə ediblər.
Son illərdə Qarabağda
alban dövrünə
aid 100-ə yaxın ibadətgaha
erməni kilsəsi statusu verilib. Təkcə
2006-cı ildə ermənilər
tərəfindən Şuşa şəhəri
ətrafında 500-dən çox
abidə “erməni abidəsi” kimi qeydiyyata alınıb. 2010-cu ildə işğal
altındakı ərazilərə
səfər edən isveçrəli jurnalist,
“Wochenzeitung” və “Neues Deutschland” nəşrlərinin
əməkdaşı Andre Vedmer də tarixi abidə və qəbiristanlıqların
acınacaqlı vəziyyətinin
şahidi olub. Vidmer Azərbaycanın Şuşa və
Ağdamdakı bir çox mədəniyyət
abidələrinin məhv
edildiyini və ya ciddi zədələndiyini
təsdiqləyib. Azərbaycan
Milli Elmlər Akademiyasının Arxeologiya
və Etnoqrafiya İnstitutunun topladığı
faktlara əsasən işğal olunmuş ərazilərdə qalan və islam
dövrünə aid tarixi
abidələr xüsusi
amansızlıqla dağıdılır.
Çünki bu abidələrin
üzərində müsəlman
epiqrafiyası ilə yazılar olduğundan onları erməniləşdirmək
və qeyri-Azərbaycan
abidələri kimi təqdim etmək mümkün deyil. Bura qəbirüstü abidələr,
türbələr və
məscidlər daxildir.
İnstitutun araşdırmalarına
görə 1994-cü ildə
atəşkəsin əldə
edilməsindən sonrakı
18 il ərzində
işğal altındakı
ərazilərdə dağıdılan
tarix-mədəniyyət abidələrinin
sayı hərbi münaqişə zamanı
dağıdılmış abidələrin sayından
çoxdur.
Ermənilər işğal edilmiş ərazilərdə qalan tarixi abidələri dağıtmaqla və saxtalaşdırmaqla kifayətlənməyib
bu ərazilərdə
arxeoloji qazıntılar
da aparmaqdadır. Məqsəd ermənilərin Qarabağa
19-cu əsrin əvvəllərindən
etibarən köçürüldüyünə
dair təkzibolunmaz tarixi faktları ört-basdır etmək, ermənilərin guya min illər boyu bu torpaqlarda yaşadıqlarına dair
saxta tarixi dəlillər ortaya çıxarmaqdır. Arxeoloji qazıntılar
əsasən 2000-ci illərin
əvvəllərindən başlayıb.
Həmin
vaxt Ermənistan Ekspedisiya, Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun bir qrup əməkdaşı
işğal altındakı
Ağdam rayonu ərazisində, vaxtilə
Qarabağ xanlarının
yay iqamətgahlarının
yerləşdiyi Şahbulaq
yaylağına ezam edilib. Onların qarşısında mifik “Böyük Ermənistan” dövlətinin
paytaxtı “Tiqranakert”in
izlərini tapmaq vəzifəsi qoyulub.
2006-cı ilin avqust ayında Ermənistan Ekspedisiya Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu daha bir qrup
əməkdaşını Şahbulaq yaylağına
ezam edib. Qısa müddətdən sonra arxeoloqlar uydurma “Tiqranakert” şəhərinin
qalıqlarını aşkar
etdikləri barədə
xəbər yayıblar.
Lakin çox keçmədən onların
bu “kəşfi” biabırçı faktla üzləşib, məlum
olub ki, ekspedisiya üzvləri qazdıqları çalalara
müasir texnikanın
köməyi ilə yonulmuş mişar daşları düzüblər
və onları “tarixi dəlillər” kimi təqdim ediblər. Qazıntılarda iştirak edən
xarici ölkə arxeoloqları bu biabırçı faktdan
sonra ekspedisiyanı tərk ediblər.
Buna baxmayaraq erməni
arxeoloqlarının Şahbulaq
yaylaqlarında, tikintisi
1751-1752-ci illərdə başa
çatan və Qarabağ xanlarının
iqamətgahı olan Qıfıl xan sarayı kompleksi ərazisində qazıntı
işlərini hələ
də davam etdirməkdədir. Ermənilərin apardıqları qazıntılar nəticəsində
Qıfıl xan sarayı tarixi abidəsinin böyük ölçüdə dağıdıldığı
bildirilir.
Ermənilər həmçinin işğal
altındakı Füzuli
rayonu ərazisində
yerləşən, ən
qədim insan məskənlərindən biri
olaraq tanınan Azıx mağarasında, Xocavənd və Ağdərə rayonları
ərazisində də
arxelloji qazıntılar
aparırlar. Azıx mağarasında arxeoloji qazıntılar
2001-ci ildən başlayıb.
Qeyd edək ki, bu
mağaranı ilk dəfə
60-cı illərdə Azərbaycan
alimləri kəşf
ediblər və orada qədim insan sümüklərini tapıblar. Bu sümüklər indiyədək
tapılmış ən
qədim insan sümükləri hesab edilir.
Azərbaycan Mədəniyyət Nazirliyinin
rəsmi arayışına
görə hərbi təcavüz nəticəsində
işğal edilmiş
ərazilərdə ilk insan
məskənlərindən olmuş Azıx və Tağlar mağaraları, Qaraköpək,
Üzərliktəpə kurqanları
hazırda hərbi məqsədlərlə istifadə
edilərək qəsdən
dağıdılır. Xocalı,
Ağdam, Ağdərə,
Füzuli, Cəbrayıl
rayonlarındakı kurqanlarla
yanaşı işğal
olunmuş Füzuli, Laçın, Kəlbəcər,
Qubadlı, Zəngilan
rayonlarının ərazilərindəki
qəbiristanlıqlar, türbələr,
məzarüstü abidələr,
məscidlər, məbədlər,
Qafqaz Albaniyasına məxsus abidələr və azərbaycanlılara
aid digər milli abidələr məhv edilir. Nazirliyin topladığı faktlara
görə erməni işğalçıları həmçinin
Şuşa tarixi-memarlıq
qoruğunun ərazisində
Aşağı və
Yuxarı Gövhərağa,
Mərdinli, Cümə
məscidlərini, Natəvanın
saray kompleksini, milli üslubda inşa edilmiş əksər yaşayış
evlərini, ziyarətgah
və ibadətgahları,
daş heykəlləri,
qədim qəbirləri,
kurqanları dağıdıblar.
Ermənistanın işğal altındakı Azərbaycan ərazilərində mədəni irsi məhv etməyə yönələn siyasətinin bir hissəsi də bu ərazilərdə qalan muzeylərdə saxlanılan misilsiz tarixi eksponatları, qiymətli incəsənət və mədəniyyət nümunələrini talan etməsidir. Azərbaycan Mədəniyyət Nazirliyinin statistikasına görə işğal olunmuş ərazilərində 40 mindən çox eksponata malik olan 22 muzey qalıb. Bu muzeylərdən azərbaycan xalqının tarixi və mədəniyyəti ilə bağlı qiymətli əşyalar, rəsm və heykəltəraşlıq əsərləri, dünya şöhrətli Azərbaycan xalçaları, xalça məmulatları, Azərbaycanın görkəmli şəxsiyyətlərinin xatirə əşyaları, digər qiymətli eksponatlar talan edilib. Qədim sikkələr, qızıl və gümüş məmulatlar, nadir və bahalı daşlar, xalçalar və digər əl işləri ilə zəngin olan Kəlbəcər rayonunun Tarix muzeyi, Şuşa rayonunun Tarix muzeyləri, Ağdam rayonunun dünyada nadir olan Çörək Muzeyi, Qubadlı tarix-diyarşünaslıq muzeyi (3 mindən çox əşya), Zəngilan rayonunun tarix-diyarşünaslıq muzeyi (6 minədək əşya), daş abidələr muzeyi və bir çox başqa muzeylər bura daxildir. Bu muzeylərin demək olar ki, heç birini xilas etmək, köçürmək mümkün olmayıb.
Erməni işğalı nəticəsində eksponatları ilə birlikdə talan olunan, məhv edilən muzeylər sırasında, şübhəsiz ki, ən unikalı Ağdam Çörək Muzeyi sayılır. Ağdamda Çörək Muzeyi ilə yanaşı Tarix Ölkəşünaslıq Muzeyi, tarzən Qurban Pirimovun Xatirə Muzeyi, Ağdam Şəkil Qalereyası da fəaliyyət göstərib. Erməni işğalı zamanı təkcə Şuşada 8 muzey dağıdılıb, talan edilib. Bunlardan yalnız Xalça və Tətbiqi Sənət Muzeyinin Şuşadakı filialı, Üzeyir Hacıbəyovun Şuşadakı Ev Muzeyinin eksponatları çıxarılıb, amma həmin muzeylərin fondu da tam xilas edilməyib. Şuşa şəhərində Natəvanın, Bülbülün, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin və başqalarının ev muzeyləri, şəkil qalereyası, Şuşa və Xankəndi diyarşünaslıq muzeyləri tamamilə dağıdılıb. Şuşa şəhərinin Tarixi Muzeyinin 5 minədək əşyası, Azərbaycan Xalçası və Xalq Tətbiqi Sənəti Dövlət Muzeyi Şuşa filialının, Dövlət Qarabağ Tarix Muzeyinin 1000-dək əşyası, görkəmli bəstəkar Üzeyir Hacıbəyovun (300-dən çox əşya), vokal sənətimizin əsasını qoymuş böyük müğənni Bülbülün (400-dək əşya), görkəmli musiqiçi və rəssam Mir Mövsüm Nəvvabın (100-dən çox əşya) xatirə muzeylərinin eksponatları talan edilib. Ermənilər Üzeyir Hacıbəyovun və Bülbülün, habelə şairə Xurşudbanu Natəvanın heykəllərini Şuşa şəhərindən Ermənistan ərazisinə aparıblar. Bu abidələr bütün əxlaq normalarına , beynəlxalq humanitar prinsiplərə, sivilizasiyaya zidd olaraq vəhşicəsinə güllələnmiş və ağır texnika vasitəsilə zədələnmişdi. Sonradan həmin abidələri çox çətinliklə Bakıya gətirmək mümkün olub . Təkcə Qubadlının işğalı zamanı ermənilər 5 mindən çox nadir eksponat saxlanılan Qubadlı tarix-diyarşünaslıq muzeyini talan ediblər. Oradakı eksponatlardan heç birini xilas etmək mümkün olmayıb...
Əli
Xalq Cəbhəsi.- 2015.- 19 may.-
S.13