Balaban-zurna aləminin üç min ilə yaxın yaşı var

Türk dünyasında bu alətləri dinləndirən minlərlə sənət biliciləri olub...

Azərbaycan aşıq yaradıcılığında özünəməxsusluğu, müxtəlif çalarları, ifa üslubu ilə seçilən Şirvan aşıq mühitinin öz yeri var. Şirvan aşıq mühitinin nümayəndələrinin sorağı təxminən XVI əsrdən Bayat Abbasla boy verir. Bu qədim diyarda da ilk dəfə tək sazla meydana qədəm qoyan aşıq müəyyən zaman kəsiyində balabançı ilə yoldaşlıq etməyə başlayıb. Əsrlər ötdükdən sonra Şirvan aşıq mühitində yetişən sənətkarlar ətrafında xüsusi ansanbıl təşkil edib (balabançı, dəmkeş, nağara,qoşa nağara və xanəndə). Buna görə də Şirvan aşıq havaları bir qayda olaraq əsasən ritm üzərində qurulub. Odur ki, ansablda balaban, zurna və dəmkeşlə yanaşı nağaranın (qoşa nağara) xüsusi yeri var. Ritmsiz Şirvan aşıq havaları demək olar ki, yoxdur. Bir neçə Şirvan aşıq havaları - “Şikəstə”, “Qara qafiyə”, “Güllü qafiyə”, “Kərəmi” və s. daha çox nağara ritmi üzərində qurulub.

Şirvan aşıq mühitinin özəlliklərindən biri də odur ki, ansamblda fəaliyyət göstərən xanəndə həm də aşığın şagirdi hesab olunur. Bir neçə il ansamblda aşığa əsasən yardımçı kimi ayaq verən xanəndə aşıqdan sənətin sirlərini - saz havaları, məclis idarə etmək qaydaları ilə yanaşı, dastanlarımızı ifa etməyin yol-yolağacını bütünlüklə mənimsəyir. Şirvan aşıq mühitində balabanın sazla nə vaxtdan “yoldaşlıq etdiyini” müəyyənləşdirmək təbii ki, mümkün deyil. Amma Şirvanda yaşamış şairlərin şeirlərindən, XV-XVI əsrlərdə Şirvanda - Şamaxıda olmuş səyyah, diplomat və şərqşünasların yol qeydləri, xatirələrindən Şirvan balabançıları barədə ümumi şəkildə də olsa məlumat əldə etmək mümkündür.

XV-XIX əsrlərdə Şamaxıda olmuş, Şirvanşahlar hökmdarları ilə görüşmüş bir çox səyyahlar, diplomatlar; italyan səyyahı Marko Polo, ispan diplomatı Klavixo, alman səyyahı Şilebergen Hanş, rus səyyahı Afanasi Nikitin, italya diplomatı Ambrocco Kontarin, ingilis səyyahı Antoni Cenkinson, alman səyyahı Adam Oleari, türk səyyahı Evliya Çələbi, holland səyyahı Yan Streys, fransız səyyahı Aleksandr Düma və başqaları Şərq ölkələrini səyahətə çıxarkən qədim Şamaxıda da olub, şəhərin gözəllikləri, abadlığı, əhalinin həyat tərzi, sənətkarları-xanəndə,rəqqasələr, mətbəxi, poeziya mühiti barədə gözləri ilə gördükləri, şahidi olduqları hadisələr barədə ətraflı məlumatlar verib, müxtəlif misalla söylədikərini əyaniləşdiriblər. Şirvanda-Şamaxıda fəaliyyət göstərən musiqiçilər, eləcə də nəfəs alətləri-tütək, balaban, şeypur, qara zurna ustadları haqqında da ümumi şəkildə də olsa danışıblar. Məsələn, alman səyyahı Adam Oleari 1636-cı ildə Şamaxıya gəlmiş, üç aya qədər orada qalıb. Şamaxıda Novruz bayramı şənliklərinin şahidi olub, nümayəndələrin qarşılanmasında musiqiçilərin iştirakı barədə belə yazır: “Bizim qabağımızca at üstündə dörd musiqiçini də eşitdik. Onlar növbə ilə, zahiri görünüşcə tütəyə (sümsiyə) bənzəyən, uzunluğu 4 qulaca yaxın, uc tərəfi isə enli mis alətdə çalırdılar. Bu alət qaraney adlanırdı. Bundan başqa sadə tütəkçilər də vardı”.

1670-cı ildə holland səyyahı Yan Streys də Novruz bayramında olub Şamaxıda. Şamaxılıların bayramı xüsusi təmtaraqla keçirməsini qeyd edən səyyah yazır: “Bütün gecəni 15 nağara, zurna, qaraney və başqa gur səsli musiqi alətləri səslənilirdi”. XIX əsrin 50-ci illərində Şamaxıda olmuş Aleksandr Düma (Ata) öz yazılarında şəhərin ədəbi-mədəni həyatı haqqında geniş məlumat verib, böyük xeyriyyəçi Mahmud Ağa Əhmədağa oğlunun sarayında qonaq olub, sarayda fəaliyyət göstərən musiqiçilərin çıxışına tamaşa edib: “Bir azdan sazəndələr məharətlərin göstərməyə başladılar. Onlar milli musiqi alətlərində çalırdılar. Nəfəsli musiqi aləti-tütək, üstündə mis simlər olan və mizrabla çalınan, bizim manqalınaya oxşar tar. Orkestr böyük səs-küylə çalsa da rəqqasələrin diqqətlə izlədiyi və ona uyğun oynadığı müəyyən bir ritm aydın duyulurdu”.

Ümumiyyətlə, Şirvan aşıq mühitində uzaq keçmişdən günümüzə kimi balaban-zurna sənətinin xüsusi yeri olub. Bu mühitdə aşıq-xanəndə sənətinin inkişafı, təbliği və yeni çalarlar kəsb etməsində balabançıların böyük xidmətləri olub.

Aşıqlardan fərqli olaraq balabançılar barədə mənbələrdə o qədər geniş məlumat demək olar, yoxdur. Odur ki, XVII-XVIII əsrdə yaşamış sənətkarların bir qrupunun günümüzə quruca adı gəlib çatıb. Məşədi Məsim, Tağı Babaşoğlu, Süleyman Hacı Səlim oğlu, Tacir Qasım, Şikəstə Ağasadıq, Dəmkeş İbrahim, Keçəki İsmayıl, Dabbağ Səməd, Şikəstə Alı, Süleyman Baba oğlu, Soltan Bağı oğlu...

Otuz ilə yaxın apardığımız araşdırmalar nəticəsində XIX əsrin ikinci yarısı və XX əsrdə Şirvan bölgəsində yaşayıb-yaratmış yüz nəfərdən artıq balaban-zurnaçılar barədə əlyazma, şəxsi arxiv, şəxsi arxiv, ustad sənətkarların yaddaşı və sənətkarların uzaq qohumları, qocaman ziyalılar, həmyerlilərindən xeyli məlumat, şəkil, sənədlər əldə etmişik. Bəzi Şirvan balabançıları barədə müxtəlif mətbuat səhifələri və kitablarda verilən oçerk, məqalələri istisna etsək, demək olar, Şirvanda yaşayıb-yaratmış ustad balabançıların ömür yoluna həsr edilmiş ayrıca kitab tərtib edilməyib.

Mənbələrdə balaban-zurna aləminin təxminən 3 min ilə yaxın yaşı olduğu söylənilir. Təbii ki, bu illər ərzində bu alət formadan formaya düşüb, yeniləşib, təkmilləşib. Xalqımızın istedadlı övladlarl bu qədim alətlərdə əsrlər boyu mahnılar bəstələyib və ifa ediblər. Bir sözlə, uzun əsrlər boyu türk dünyasında bu alətləri dinləndirən minlərlə-insanlar sənət biliciləri olub...

Eləcə də Azərbaycanımızın qədim diyarı Şirvanda... Uzun illərin araşdırmaları nəticəsində Şirvanda ustad aşıqların yol yoldaşı olmuş balabançılar haqqında müəyyən məlumatlar əldə etmiş, şəkil, sənəd və xatirələr toplamışıq. Qeyd etdiyimiz kimi, Şirvan aşıq mühitinin özəllikləri çoxdur. Həmin özəlliklərdən biri də ondan ibarətdir ki, Şirvan aşıq ansamblında balabanın ayrıca yeri olub. Düzdür, əsasən ritm üzərində qurulan Şirvan aşıq havalarının ifası zamanı nağara, qoşa nağara, da müstəsna əhəmiyyət kəsb edir. Amma balabançı və dəmkeş dastan söylənilən zaman daha fəal olurlar Şirvan məclislərində. Otuz ilə yaxın Şirvanın - Şamaxı, Qobustan, Ağsu, Kürdəmir, İsmayıllı, Hacıqabul, Ağdaş, Göyçay və s. bölgələrində apardığım tədqiqatın nəticəsində XIX əsrin əvvəllərindən bu günə kimi yaşayıb yaradıb, balaban-zurna sənətinin yaşamağı, inkişaf və təbliğ olunmasında xüsusi yeri olmuş yüz nəfərdən artıq sənətkar haqqında məlumatlar əldə etmişik.

Bizə belə gəlir ki, XIX-XX əsrlərdə Şirvan bölgəsində yaşayıb-yaradan balabançıların həyat və yaradıcılıqlarının araşdırılması Şirvan aşıq mühitinin öyrənilməsi üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. Tədqiqatımız zamanı XIX əsrdə yaşamış sənətkarlardan fərqli olaraq, XX əsrdə yaşamış balabançılarının çoxunun doğmalarından onların şəxsi arxivlərini də əldə etmişik. Həmin şəxsi arxivlərdə əsasən, “nağıl dəftərləri”, aşıq havaları haqqında məlumatlar, müxtəlif illərin qəzet və jurnal nüsxələri, festival, konsert proqramları, dəvətnamələr, müxtəlif səpgili qeydlər bir əsrin dəyərli mənbələri olduğu kimi, həm də misli-bərabəri olmayan qiymətli incilərdir, sənədlərdir.

Heç yaz aylarında şəfəq söküləndə ömründə bircə dəfə də olsa qara zurna “İlan dili” çıxarıb öz səsi ilə aləmi başına götürəndə ona qulaq asmısanmı? O səsi eşitməmisənsə, çox heyıf! Səhərin təmiz havasını uda-uda xəyal insanı, o musiqi sədaları altında haralara aparır, bilirsənmi? Yəqin ki, dərd-sərin “belin qıran ” qara zurnanın şaqraq səsini dinlədikcə insanın ürək döyüntüsü, hətta damarında çırpınan qanın da səsi eşidilir. Sehirli səsi dinlədikcə qulaqlarında Koroğlu nərəsi, Qırat kişnərtisi cövlan etməmiş olmaz. Görəsən zurna sədası bu aləmdə niyə belə haraylıdır?

Nədir qara zurnanı fəğanə çəkən? Mənə görə, bu haray aləmin yox, mənsub olduğu xalqın əsrlər boyu azadlığı uğrunda apardığı mübarizənin, haqsızlıqlara etirazın, döyüşlərin harayıdır! Belə olmasaydı, xalq yadellilərə qarşı mübarizədə qara zurnanı özünə ilahi qüvvə hesab etməzdi. Axı igidlərimiz, ərənlərimiz qara zurnada çalınan “Cəngi” sədalarından, güc-qüvvət alıb döyüş meydanına atılıblar...

Məncə, qara zurna öz fikrini, sözünü şeirdən daha zil deyə bilir “Cəngi” sədalarında! Şübhə yeri qalmır! Çox zildir “Cəngi”nin sədası. Bu zilliyə ancaq qılınc, əmud, toppuz toqquşmaları nəfəs çatdıra bilər. Bir də ki, yağı düşmən gülləsinə tuş gəlib, dünyaya əlvida deyən nişanlı övladının müsibətinə göynəyə-göynəyə “oğul vay”,- deyən anaların ürək kövrəldən harayı, qışqırıqları, bədahətən çəkdiyi ağrılar. Ya da ki, Cıdır meydanında kəhərlərin ayaqlarından par-par parıldayan gümüşü nalların arabir daşlara toxunduğu zaman çıxardığı səs yarada bilər o zilliyi! Bir də dəmirçilərin zindan üstündə yola gətirmək istədikləri polada dəyən çəkic-zindan verə bilər o səsi!

Öz-özümə çox düşünüb, belə suallarla çox müraciət etmişəm. Görəsən, o səsi, o zilliyi ilk dəfə kim yaradıb, kim ifa edib qara zurnada? “Cəngi” görəsən hansı əsərdə, hansı döyüş himni kimi yaradılıb və ya hansı döyüş üçün nəzərdə tutulub? Çətindir belə düşüncələrə, suallara dəqiq cavab vermək. Ona görə ki, neçə-neçə uzaq keçmişdə savaş meydanı, güləş meydanının şahidi olub ”Cəngi” sədası ! Bir həqiqət var ki, savaş da, güləş də, cıdır meydanı da insan oğlu yaranandan yaranıb. Bəlkə də ilk dəfə Qobustandakı qaval daşında ifa ediblər bu sədanı, harayı! Nə isə bilmək çətindir “Cəngi” harayının yaşını, yaranışını... Bir onu bilirik ki, tarixi mənbələrdə bu havanın sorağı lap uzaqlara gedib çıxır. Fərəhlənirik ona görə ki, öz soydaşımız yaratmışdı o çalğını! Şükürlər olsun ki, ata-babalarımız uzaq əsrlərdən ta günümüzə qədər yaşada bilmişlər zurna sədalı “Cəngi”mizi. Hansı alətdə çalınırsa çalınsın, məncə, “Cəngi” zurnanın boyuna biçilib. Təkcə zurnada onun səsi ilə sanballı, tutumlu yaratmaq olur o hay-harayı, bənzərsiz sədanı!

Zurna çalınanda təkcə insanların sümüyü alçı durmur, təkcə insanlar deyil, hətta yer-göy də silkələnir, oynayır bu haraya-çaylar da, sular da gur axır, dəniz nərə çəkir. Dağlar yollara cərgələnir,gül-çiçəklər qamətini sazlayır. Çinarlar sanki bir də şümşadlaşır, bülbüllərin cəh-cəhləri donur, kəkliklərin qaqqıltısı da bərk dəyir qayalara və şaqraq əks-səda verir, qurdlar da ucadan ulayır, ceyranlar ayaq saxlayır. Bəli, insan oğlunun nəfəsi ilə dilə gələn qara zurnanın sirli-sehirli səsi əsil möcüzələr yaradır...

Seyfəddin Qəniyev

professor

Xalq Cəbhəsi.- 2015.- 23 oktyabr.- S.14.