Hüquqi dövlətdə əxlaqi-mənəvi
mədəniyyət
Firuz Mustafa: “Bu dəyərlərin
inkişaf və təşəkkül tapmasında insan
amilinin mühüm rolu var”
İnsanların vətəndaş cəmiyyətində
münasibətlərini tənzimləyən əsas vasitələrdən
biri əxlaqi-mənəvi mədəniyyətdir. Ənənəvi
cəmiyyətlərdə əxlaqi-mənəvi mədəniyyətin
formalaşması, mənəvi tərbiyə
funksiyasını din yerinə yetirir, ənənəvi cəmiyyətlərin
dağılması, demokratik, hüquqi dövlət və vətəndaş
cəmiyyətinin yaranması zamanı bu vəzifəni
rasional əxlaq yerinə yetirir. Əxlaq nəzəriyyəçiləri
əxlaq və digər mənəvi prinsiplər
arasındakı fərqin spesifik cəhətlərini nəzəri
cəhətdən təsdiq etmişlər.
Hər bir müsəlman öz həyatının müəllifidir. Lakin xeyirxah
bir insan olmaq üçün o, nöqsan və
qüsurları ilə mübarizə apararaq, öz üzərində
işləməli və özündə xeyirxah və ilahi
keyfiyyətləri inkişaf etdirməlidir. Bu mübarizə və cəhdlər hər bir insan
üçün zəruridir. Uca Tanrı buyurur: «Hər
kəs öz əməlinin girovudur! (Hərə öz əməlinin
əvəzini alacaqdır)». Hər
bir insanın həyatındakı bu fədakarlığı
nəticəsində onun mənəvi siması hasil olur.
O, bütün həyatı boyu özünü islah etməyə,
öz daxili aləmini saflaşdırmağa və mənəvi
kamilliyə yetişməyə cəhd etməlidir. Bir sözlə, xalqın aparıcı hissəsi,
etnik birliyin yaratdığı əxlaq mənəvi mədəniyyəti
inkişaf etdirərək onu yaşadır. Milli-mənəvi dəyərlər insan həyatına
daxil olaraq fərdi mənsub olduğu xalqın ideallarına
qovuşdurur. Milli-mənəvi dəyərləri
xalq, cəmiyyət yaradır, şəxsiyyət isə onu mənimsəyərək
formalaşır. Milli-mənəvi dəyərləri
mənimsəyən insan onu özününküləşdirir.
Əxlaqi-mənəvi mədəniyyət və onun tərkibinə
daxil olan ənənələri, mentaliteti
sıxışdırmaq və milli şüuru kosmopolitləşdirməklə
qloballaşma millətin özünüqoruma instiktlərini zəiflədə
bilər. Buna görə qloballaşma şəraitində
milli-mənəvi dəyərlərimizi təhlükədən
uzaqlaşdırmaq üçün milli-fəlsəfi fikrə
istinad etmək, milli ideologiya və milli-sosial
özünüqoruma şüuru formalaşdırmaq, milli və
ümumbəşəri dəyərlərin müasirliyin məzmunu
müstəvisində vəhdətinə nail olmaq vacibdir.
Azərbaycanın Avropaya inteqrasiya olunması,
onun müasir Qərb sivilizasiyasının dəyərlərini
qəbul etməsi heç də Azərbaycanın öz milli
və dini varlığından imtina etməsi demək deyil.
Əxlaqi-mənəvi mədəniyyət
praktik mənəviyyatı şərtləndirir. Mənəvi mədəniyyət cəmiyyətin, hər
hansı sosial qrupun qazandığı mənəvi inkişaf
ölçüsüdür. Bu
ölçü mənimsənilmiş və insan fəaliyyətində
realizə olunan mənəvi sərvətlərlə xarakterizə
olunur. Mənəviyyat kimi mənəvi mədəniyyət
də mənəvi şüuru, əxlaqi münasibətləri
və mənəvi fəaliyyəti əhatə edir.
Bəs ziyalılarımız hüquqi dövlətdə
əxlaqi-mənəvi mədəniyyət deyəndə nəyi
başa düşürlər? Azərbaycanda əxlaqi-mənəvi
mədəniyyətin vətəndaş cəmiyyətinə
təsiri nə qədərdir?
Milli
Dirçəliş Hərəkatı Partiyası Gənclər
Təşkilatının sədri Seymur Həsənli hesab edir
ki, hər bir millətin özünəxas əxlaqi dəyərləri
mövcuddur: «Bu kimi dəyərlər digər millətin dəyərləri
ilə oxşarlıq da təşkil edə bilər, ona zidd də
ola bilər. Cənub-Şərqi
Asiya və ya Avropa ölkəsinin elə dəyərləri
mövcuddur ki, onlar Azərbaycanda əxlaqsızlıq kimi qəbul
olunur. Buna görə də istənilən
inteqrasiya proseseində əxlaqi-mənəvi dəyərlərin
qorunması əsas şərtdir. Həmin
dəyərlərin qorunması həm də onun düzgün
təbliğindən keçir. Azərbaycanda
isə bu təbliğat zəif həyata keçirilir. Bunun nəticəsidir ki, sosial durumu zəif olan gənclər
müxtəlif əcnəbi dəyərlərin təsirinə
məruz qalır. Mənəvi dəyərlərin
tərkib hissəsi olan dini dəyərlər rəsmi səviyyədə
milli kadrların yetişdirilməsi ilə təbliğ
olunmalıdır. Bu günə kimi həyata
keçirilmədiyinə görə, dini baxımdan ya
hansısa ərəb, ya fars, ya da qalstuklu
mollalar (nurçu-fətullahçılar) dini boşluğu
doldurub. Ən böyük təbliğat vasitəsi
olan televiziyalarımız maqazin və əhalinin psixoloji
durumuna təsir edən xüsusu təqdimatlı kriminal xəbərlərə
daha çox yer ayırır. Biz həmişə
nəticəyə baxıb onu tənqid edirik. Amma nəticəni törədən səbəblər
aradan qaldırılmalıdır. Bunun
üçün milli-mənəvi dəyələrin təbliği
dövlət səviyyəsində,
proqramlaşdırılmış şəkildə həyata
keçirilməlidir».
Yazıçı-dramaturq
Firuz Mustafanın fikrincə bəzən, daha çox adi
şüurda əxlaqi-mənəvi mədəniyyət
bütövlükdə mədəniyyətin ekvivalenti kimi
anlaşılır: «Bu, bir qədər birtərəfli,
yayğın təsəvvür olsa da mahiyyətcə ciddi
mübahisə doğurmaya da bilər. Hüquqi
dövlətdə əxlaqi-mənəvi mədəniyyətə
insan həyatı, fəaliyyəti,
dünyagörüşü ilə bağlı nəsnələr
daxil edilir. Bu dəyərlərin
inkişaf və təşəkkül tapmasında insan
amilinin mühüm rolu var. Belə ki, qarşıya
çıxan problemləri inzibati yolla həll etmək mümkün
olmur, vətəndaşların üzərinə böyük
məsuliyyət düşür. Cəmiyyətlə
bütün mənəvi-əxlaqi dəyərlərin
qarşılıqlı təsiri dinamik və dialektik xarakter
daşıyır. Oturuşmuş,
demokratik cəmiyyətlər mövcud prinsiplərin qərarlaşmasında
mühüm rol oynayır. Azərbaycanda əxlaqi-mənəvi
mədəniyyətin vətəndaş cəmiyyətinə
təsiri hələ kifayət qədər yetərli deyil».
ADP sədrinin
I müavini Həsrət Rüstəmov hesab edir ki, milli mədəni
irsin və milli dəyərlərin qorunması və
davamlı inkişafı üçün ən optimal siyasi
sitem məhz demokratik sistem və hüquqi dövlətdir:
«Düzdür, milli diktaturalar və monarxiya rejimlərində
də milli mədəniyyət və mənəvi dəyərlər
inkişaf edə bilər. Bəzən avtoritar
rejimdə yaşayanlar elə başa düşürlər
ki, demokratiya və inkişaf etmiş demokratik cəmiyyətlərdə
insanlar milli dəyərlərdən uzaqlaşırlar.
Amma bu fikirin kökündən yanlış olmasını
sübut edə bilən çoxlu nümunələr var. Məsələn,
Böyük Britaniya dövləti buna böyük misal ola bilər. Demokratik rejimə və
hüquqi dövlətə malik olsa da mədəniyyət və
əxlaq məsələsində olduqca mühafizəkar bir
topluma malikdir».
Gənc tədqiqatçı
Fariz Xəlillinin fikrincə, hər toplumun tarixdən gələn
mənəvi mədəniyyət sistemi var: «Bu sistem beynəlxalq
hüquq normalarına uyğunlaşa da bilər,
uyğunlaşmaya da. Əlbəttə, ölkədə
hüquqi normativ aktlar hazırlanarkən hər iki amil nəzərə
alınmalıdır. Düşünürəm
ki, dünya hüquq anlayışına
uyğunlaşdıracağıq deyə əsrlərlə
davam edən gözəl əxlaqi dəyərləri kənara
qoymaq olmaz. Onsuz da əxlaqi dəyərləri
çox zaman qanunlar deyil, ictimaiyyət müəyyən edir,
dəyərləri istər-istəməz zaman və insan
cilalayır. Yetər ki, biz bizi öyrənmək
üçün tariximizi öyrənək, dəyərlərimizi
öyrənək. Avropada, Bakıda oturub
bölgələr üçün dəyərlər müəyyən
etməyək».
İslam
Demokrat Partiyasının sədri Tahir Abbaslı hesab edir ki,
hüquqi dövlətdə əxlaqi-mənəvi mədəniyyət
mütləqdir və önəmli rol oynayır:
«Çünki dövlətin və torpağın qüdrəti
yoxdur ki, insanların istək və arzularını həyata
keçirsin. Belə olan təqdirdə elə ədalətli
qərarlar qəbul edilməlidir ki, cəmiyyətin
bütün təbəqələri ortaq nöqtələri
(maraqları) tapıb, bərabər yaşaya bilsinlər.
Ortaq maraqları (dövlət, ictimai, dini, mədəni,
elmi, vətən, milli, şəxsi və s.) bütün
qanunlar dövlətə və onun tərkibi olan insanlara
aiddir. İnsan isə daim fəaliyyətdən
ibarətdir. Yəni hadisələrdə və
maneələrdə hal və hərəkətdən
asılıdır. Belə ki, insan hadisələrdə
və maneələrdə çıxardığı qərarlar
ağıl və nəfsdən asılı olur. Bu qatmaqarışıq mübarizədən
ağılın nəfsi təsir altına almasına mənəviyyat
deyilir.
Azərbaycanda əxlaqi-mənəvi mədəniyyətin
vətəndaş cəmiyyətinə təsiri çox
böyükdür. İnsanlar öz daxili aləmləri ilə
ictimai-siyasi, iqtisadi həyatlarında ənənəvi
münasibətlərini qurublar. Yəni
dövlətin hər bir vətəndaşı gizlin və
aşkar izləmək və istiqamətləndirmək
imkanı yoxdur. Ona görə çox vaxt
cinayət hadisələrinə rast gəlinir. Çünki insanlar bəzən nə etmək
lazım olduğunu bilmirlər. Demək,
hüquqi dövlət o vaxt tam bərqərar olar ki,
insanların həyat tərzinə müqəddəslik, yəni
əxlaq və mənəviyyat gətirə bilsin».
Sosioloq
Əhməd Qəşəmoğlunun fikrincə, hüquqi
dövlətdə əxlaqi-mənəvi mədəniyyət
məsələləri vacibdən də vacib məsələlərdir:
«Əxlaqi, mənəvi vəziyyəti lazımi səviyyədə
olmayan dövlət hüquqi dövlət ola
bilməz. Bu təkcə mənim gəldiyim qənaət
deyil. Şərq fəlsəfəsində
bu məsələlərə münasibət min illərdir
ki, bildirilib. Şərq mədəniyyətinin
də elmi, idraki nüvəsində bu prinsiplər dayanır.
Təəssüf ki, şərq siyasətçiləri, din
xadimləri bu müdrikliyin xalqın mənəviyyatına
keçmə mexanizminin yaranmasına mane olmuşlar. Əhalinin mənəvi səviyyəsi yüksək
olmadıqda qanunların mahiyyəti, onlara əməl
olunmanın mədəniyyət olduğu dərk olunmur. Camaat ancaq qadağa prinsipi ilə yaşayanda vəhşiləşmə,
mütiləşmə, şəxsiyyətsizləşmə
baş verir. Bir sözlə əhalinin
keyfiyyəti aşağı düşür. Təəssüf ki, indi bizdə bu sahədə
ciddi problemlər yaşanmaqdadır. Xalqın
əsrlər boyu formalaşmış əxlaqi-mənəvi dəyərləri
ciddi aşınmaya məruz qalmışdır. Fikir
verin, məsələn ailə zəminində qətl hadisələri
nə qədər artıb! Elə başqa sahələrdə
də… Buna televiziyalar, sosial mühit, rüşvətxorluq
hallarının yayılması və s. hallar səbəb
olur. Bu böyük potensialımızın
formalaşmaqda olan vətəndaş cəmiyyətinə
ötürülməsində problemlər yaşanmaqdadır.
Ona görə hər bir milli, müstəqil
dövlətin ən mühüm vəzifələrindən
biri də əxlaqi-mənəvi məsələlərə
diqqətin artırılmasıdır».
Cavid
Xalq Cəbhəsi.- 2015.- 23 oktyabr.-
S.13.