Bir yanda yaylaqdır...

Yəhya bəy Dilqəmin qəmli həyat dastanı

Yəhya bəy Dilqəm XVIII əsrin sonu, XIX əsrin əvvəllərində Şəmkir (keçmiş Şamxor) rayonunun Dəllər Cırdaxan kəndində anadan olub. Araşdırmaçıların fikrincə, onun həyatı dərin sarsıntılar, ağır iztirablar içində keçib, həmişə taleyindən şikayətçi olub. Gəncliyindən dərin məhəbbətlə, saf, təmiz duyğularla sevdiyi əmisi qızı ilə uğursuz məhəbbəti onun həmişəlik nisgilinə dönüb. Özündən sonra qalan ədəbi irsi, həyatına bağlanan “Dilqəm” dastanı aşıq haqqında müəyyən məlumatlar öyrənməyə imkan yaradır. Axtarışlar göstərir ki, o, yaradıcılığa çox erkən başlayıb. Həm ifaçı, həm də yaradıcı aşıq kimi sazı və sözü daim bir-birini tamamlayıb. Onun zəngin xallara və sanballı döndərmələrə malik “Dilqəmi”si dəyərli saz havalarından biridir.

Mərhum professor Sədnik Paşa Pirsultanlı araşdırmasında yazırdı: “Yarım əsrdən artıq Yəhya bəy Dilqəmin həyatını, poetik irsi¬ni öyrənmişəm. Ona görə ki, Dilqəmin poeziyasının cazibəsi məni özünə məftun edib. Mənə görə, Yəhya bəy Dilqəmin şeirləri Azər¬baycan aşıq şeiri çəmənzarında nadir seçilən çiçəklər kimi sanki insa¬nı özünə tərəf çəkir. İstər orta məktəbdə, istərsə də ali məktəbdə daha çox əzbərimdə yaşayan Yəhya bəy Dilqəmin həzin, melodik qoşmaları olub:

Belin nazik, qəddin uca, üzün gül,

Məlahəti sən cananda görmüşəm.

Gülüstani-Rəmdə nə Şahpəridə,

Nə mələkdə, nə insanda görmüşəm.

və ya:

Az bilirsən camalının qədrini,

Görsə hilal eylər ayın bədrini,

Necə deyim, o zülfünün ətrini,

Nə bənövşə, nə reyhanda görmüşəm”.

Mərhum alim Yəhya bəy Dilqəmin həyatını və ədəbi irsini dərindən öyrənmək üçün onun doğulduğu Şəmkir rayonunun Dəllər-Cırdaxan kəndinə gedibmiş: “Orada kəndin ən qocaman ağsaqqalı Məşədi Rüstəmlə görüşdüm. Söhbət zamanı aydın oldu ki, Dilqəmin atasının adı Böyükağa imiş. İndi də onların nəvə-nəticəsi Böyükağa nəsli adını daşıyır. Böyükağanın iki oğlu (Yəhya bəy və Əhmədağa), bir qızı (Hüsniyyə) var imiş. Əhmədağanın isə Cəfər adlı bir oğlu olub. Cəfər bəyin 60 yaşlı oğlu Hacı Rəhim, 85 yaşlı qızı Fatmaxanım bu yaxınlara qədər sağ idilər. Əldə etdiyim faktlar əsasında “Şair Dilqəm” adlı geniş bir mə¬qalə yazdım. Məqaləni Şəmkir rayonunda çıxan “Ulduz” qəzetində çap etdirdim. Az keçməmiş Yəhya bəy Dilqəm haqqında bir məqalə ilə çıxış etdim. Bu yazı məni təmin etmədi, Dilqəm haqqında axtarışlarımı davam etdirdim, “Yəhya bəy Dilqəmə el-oba məhəb¬bəti” adlı monoqrafik bir elmi əsər yazdım. Kitab oxucuların hüsn-rəğbətini qazandı”.

S.Paşanın araşdırmasından məlum olur ki, Yəhya bəy Dilqəmin nəsli əvvəl Qaranüy adlanan yerdə məskunlaş¬mış¬dı. Bu yer Kürə çox yaxındır. Həmin yerdə olan bir bulaq Dilqəmin adı ilə bu gün də yaşayır: “Qaranüy kəndinin sakinləri köçüb həmin yerdən xeyli yuxarıda yerləşən indiki Dəllər-Cırdaxan kəndində məskunlaşıblar. Mən müxtəlif vaxtlarda qəribə rəvayətlərə və tarixi faktlara rast gəldim. Yəhya bəyin bir zamanlar Moskvada təhsil alması, malakan-dixaborun 1831-1834-cü illər arasında Gədəbəyin Düzyurduna köçüb gəl¬mələri və Dilqəmə məxsus torpaq sahələrinin əldən çıxması haq¬qında “Dağlar” şeirini yazması deyilənlərə əyani sübutdur. Dilqəm ah-nalə çəkərək malakan-dixaborun gəlməsi ilə əlaqədar dağ¬lardan uzaq düşməsi, dağların ona yad olması haqqında misralarını səslən¬dirir. “Bir yanda Yaylaqdır, Keçili, Dəllər” deyə fəryad edir və yenə də dağların füsunkar, cazibədar təbiətindən doymur, bir rəssam kimi seçmə sözlərin qüdrəti ilə rəngarəng lövhələr yaradır:

Ziynəti nərgizdən, tər bənövşədən,

Al-yaşıl geyinib şad olan dağlar.

Ruhu təzələyir gülab suları,

Dəhanda ləzzəti dad olan dağlar.

Yəhya bəy Dilqəm Dəllər-Cırdaxandan Tovuzun Çeşməli kəndinə gedir və onun Güvəndək tirəsindən (coğasından) olan Güvəndikli şair Əh¬məd¬lə dost olur, bu gəliş-gediş zamanı Güvəndikdə Ocaqlı nəslindən olan Nəsib bəyin qızı Dostu xanıma (Dilqəm onu şeirlərində Telli xanım adlandırır) vurulur: “

Yəhya bəy Dilqəmin nəsil-soyuna bağlı şairlər, aşıqlar kimlərdir? Onun yaradıcılığı hansı qaynaqlardan su içir? Axı əsası, kökü olmadan Yəhya bəy Dilqəmin insanları heyrətdə qoyan şeir nümunələri bir¬dən-birə yarana bilməzdi. Yəhya bəy Dilqəmin özü, əvəzsiz şeir inci¬ləri, həyat macəraları haqqında müxtəlif əfsanə və rəvayətlər mövcuddur. Doğrudur, əfsanə tarix deyil, lakin tarixsiz də deyil. Onda həqiqətin özü, izi və hər hansı bir əlaməti yaşayır. Məhz bu səbəbdən əfsanə və rəvayətlər müəyyən dərəcədə əlimizdən tutsa da, həmişə tədqiqatlar tarixi məxəzlərə, mənbələrə söykənir. Bu səbəb¬dən Y.B.Dilqəmin həyatını və yaradıcılıq qaynaqlarını dürüst şəkil¬də tarixi mənbələr, yəni yazılı mənbələr əsasında öyrənməyə çalışmışam.

Nəhayət ki, sevindirici hal kimi yazılı bir mənbəyə nail ola bildim. Bu çətin ayaqda da ədəbiyyatşünas, salnaməçi Salman Mümtaz əlimizdən tutdu. Bir yazısı ilə o Yəhya bəy Dilqəmin nəsil-soy-şəcərəsini, eyni zamanda şairlik şəcərəsini tam aydınlaşdırıb”.

Salman Mümtaz yazır: “Vidadinin Vaqiflə qohum, həm də quda olduğunu qeyd etmişdim. İndi onu da mövcud vəsiqələrlə təsbit edəlim. Mərhum Abbas ağa Nazir vaxtilə mənə demişdi ki, Vaqifin iki qızı var imiş, böyüyünün adı Pəri-Soltan, kiçiyinin adı isə Mələk-Cahan, Vidadinin böyük oğlu Məmməd¬ağa Pəri-Soltan, Ömər isə Mələk Cahan ilə evlənmişdi. Pəri-Soltandan Yəhya bəy dünyaya gəlib ki, şairdir. Bu məlumat Qazağın ağsaqqal kişilərindən olan Əliağa Şıxlinski tərəfindən də təsdiq olunmaqdadır”.

Salman Mümtaz daha sonra yazır: “Hicri 1257-ci ildə (miladi 1840-cı ildə) təqribən yüz il əvvəl Kazım Ağa Salik bu nöqtəni Yəhya bəyin qəbir daşına yazmış olduğu maddeyi-tarixlə aydınlaşdırıb: “Bu məzarın sahibi Yəhya bəy rövşən zəmir, şairi-konülsüxən, hüsnü kəlami binəzir ol Vidadi xəstənin fərzəndinin fərzəndidir””.

Bu məlumatlardan sonra S.Mümtaz: “Nov axirət Yəhya bəyin vəfat tarixidir. Əbcəd hesabı ilə hesab edildikdə 1257-ilə düşür ki, bu da miladi tarixi ilə 1840-cı il olduğu anlaşılır. Həmçinin Salikə görə, Vidadi Nazirin ana babasıdır. Nazir bu xüsusda yazır:

Ana cəddim mənim Vidadidir,

Nəzm və şeirin o ustadıdır”.

S.Paşa yazır: “Firudin bəy Köçərli öz yazılarında Salikin Vaqifin qohumu olduğu¬nu dönə-dönə qeyd edir və Salikin şeirlərindən nümunələr verir. Vidadinin qəbrinin Qazağın Şıxlı kəndində, Gəmiqayası adlı qəbristan¬lıq¬da bu gün də mövcud olduğu qeyd edilir. Məlum olduğu kimi, Vaqif Şuşada, Qarabağ xanlığında yaşayıb. Lakin Vidadinin nə üçün Qarabağ xanlığına getmədiyi bir müəmma ola¬raq qalır. Ancaq Vidadinin adı Gülüstan xanlığı ilə əlaqələndirilir. Bu fakt da bu günə kimi aydınlaşdırılmayıb. Yurdumuzda – Murov dağının va¬di¬¬sində, İncə çayının sahilində Gülüstan qalası bu gün də mövcuddur. İkin¬ci Gülüstan qalası isə Şirvandadır. Müəyyən işarələrdən aydın olur ki, Vidadi Şəki xanı şair Hüseynqulu xanla möhkəm dost olmuş, hətta onun ölümü münasibətilə çoxbəndli “Müsibətnamə”sini yazıb. Belə anlaşılır ki, Hüseynqulu xanla, Şirvandakı Gülüstan xanədanlığı ilə (hərçənd bunu Gülüstan xanlığı adlandırırlar) Vidadinin möhkəm əla¬qəsi olub. Bu faktın özü də tarixi sənədlər əsasında araşdırılmalıdır. Bizcə, bu əlaqələrin araşdırılmasında Salikin şeirləri və F.B.Köçər¬linin yazıları bizə işıq tuta biləcək. Nəticədə onu da deyə bilərik ki, Qazaxda saz mühitində yetişən Vaqif Qarabağda yazılı ədəbiyyata, qəzəlxanlığa qovuşduqdan sonra hər iki mühitdən təsir alaraq, yazılı ədəbiyyatla aşıq yaradıcılığını bir xətdə birləş¬dirib. O, aşıq yaradıcılığı ilə yazılı ədəbiyyat arasında körpü yaradıb, müasirlərinin və ondan sonra sənət meydanına gələn sənətkar¬la¬rın bənzərsiz, bitkin və yetkin əsərlər yaratmasına geniş meydan verib. Vaqif Qarabağda saz-söz yaradıcılarını – aşıqları xanəndələrlə bir yerdə eyni məhəbbətlə bağrına basıb.

Yəhya bəy Dilqəmin nəsil-soy-şəcərəsini, şairlik şəcərəsini uzun müddət axtarmağımıza səbəb onun ürəklərə yol tapan misraları, gözəl ifadə¬lərlə zinətlənmiş şeirləridir. İnsan dağ çeşmələrinin gözündən içir, susuz¬luğu keçir və ondan feyziyab olur. Lakin Yəhya bəy Dilqəm çeş¬məsinin gözündən dönə-dönə içsən də doymursan. Dilqəm poeziyasının təş¬nəsi qəlbini alovlandırır, Dilqəmin şeirlərini süsləndirən çəmənzarı, buz bulaq¬lı dağları bir də gəzmək istəyirsən. Dilqəmin şeir gülzarından axan bulaqların gözündən bir də içmək istəyirsən. Dilqəm poeziyasının cazibə qüvvəsinin heyrəti, bax, bundadır. İnsan onun əlçatmaz, ecazkar poezi¬ya¬sından doymadığı kimi, “Dilqəm və Telli xanım” dastanından da doymur, belə müqəddəs axtarışdan da doymur”.

Folklorşünas Əhliman Axundov “Yəhya bəy Dilqəm və Dostu¬ xa¬nım” dastanını 1983-cü ildə “Yazıçı” nəşriyyatında işıq üzü görən kita¬bın¬da nəşr etdirib: “Folklorçu Hümmət Əlizadəyə və folklorşünas Əhliman Axundova gö¬rə, Dilqəm və Dostu xanım Ocaqlı nəslindəndir, həm də əmioğlu-əmi¬qı¬zıdırlar. Hər ikisi qeyd edirlər ki, Dostu xanımı əmisi oğlu Bağır bəy də sevir. Ə.Axundov variantında Dilqəmlə Dostu xanımın bir-birindən ayrıl¬ma¬sına Bağır bəyin bir qarını ələ alması, “nəhs gündə kəsilmiş kəbinin geri oxunması” səbəb olub. Dastanda yersiz görünən Dilqəmlə Telli xanı¬mın oğulluğa götürdükləri Məhəmmədin Dostu xanıma elçi getməsi olduq¬ca məntiqsiz, dastana uyuşmayan bir haldır. Necə ola bilərdi ki, oğulluğa götürdükləri Məhəmməd – həddi-buluğa çatmış (və yenidən Dos¬tu xanıma bənd olan adamlar meydana çıxır) övladları olduğu halda ye¬nidən övlad sevdasına düşürlər. Dastanda Morul mahalındakı Divanbə¬yi¬nin də elçi sifətində göstərilməsi ağlabatan deyil. “Dilqəm və Telli xanım” dastanının topladığımız yeni variantını ki¬tablarda hissə-hissə çap etmişik. Bizim topladığımız dastan gerçək və tarixi hadisələrə əsaslanır”.

Buradaca S.Paşa bir haşiyə çıxır: “1961-ci ilin sentyabr ayında aşıq Şəmşir məni Ağdabanın Çay¬qo¬vuşan yurdundakı qəbristanlığa apardı. O burada Dostu xanımla (Telli xanımla) yanaşı Molla Əmirin qəbirlərini göstərdi. Kəbini dəyişən mol¬la onu Bağır bəyə verməmiş, özüylə götürüb Ağdabanın Çayqovu¬şanına gətirmiş, ömürlərini bir yerdə başa vurmuşlar. 1966-cı ildə Molla Əmirlə Tellinin oğul nəvəsi Qəzənfər Tərtər rayonunda baytar həkimi işləyirdi. Mən onunla görüşüb söhbət etdim.

2001-ci ildə Dəllər-Cırdaxan kəndində Dilqəmin heykəli qoyularkən kənd ağsaqqalları qəribə bir rəvayət danışdılar. Telli xanım yaşlı çağında Dilqəmin görüşünə gəlir və onlar bir bulağın başında görüşürlər. Bu za¬man Bağır bəy də yaxınlıqdakı qayadan bu mənzərəni seyr edir. Dilqəm tüfəngi götürüb Bağır bəyi nişan alır. Lakin güllə Bağır bəyə deyil, bir qar¬tala dəyir. Bu mənzərəni seyr edən Dilqəm yanında olan bulağın ba¬şında can verir”.

Uğur

Xalq Cəbhəsi.- 2015.- 29 yanvar.- S.14.