Ermənilərin avantürist siyasətinin Cənubi Qafqaza keçirilməsi tarixindən

 

“Əzabkeş” erməni əhalisinə türk torpaqlarında “erməni dövləti” qurmağa təminat verilirdi...

 

 

Ermənilərin Türkiyədə, ardınca isə Azərbaycanda dövlət qurmaq istəkləri ardıcıl olaraq zora əsaslanırdı. Bunu faktlar da sübut edir. Onillər boyunca bölgədə çar Rusiyası, sonra isə bolşevik Rusiyasının ermənilərə yardımçı olması məsələni daha da qəlizləşdirirdi. Təbiidir ki, bolşeviklər ikili oyun oynayırdılar. M.Ə.Rəsulzadə yazırdı: “Millətlərin tabe olduqları bir dövlətdən ayrılmağa belə haqlı olduqlarını elan edərkən bolşeviklər, şübhəsiz ki, səmimi deyildilər. Onlar bu haqqı millətin təbiətindən doğan bir qiymət kimi dəyərləndirməyir. Zamanın ən təsirli bir şüarı olan bu fikri öz məqsədlərinə õidmət etdirmək üçün hiyləgər bir manevra ilə istifadə edirdilər”.

Rusiyada Müvəqqəti hökumətin yerinə gələn bolşeviklərin Sovet hökuməti də erməniləri himayə etməkdə davam edirdilər. 1917-ci il dekabrın 3-də Rusiya Õalq Komissarları Sovetinin «Rusiya və Şərqin bütün zəhmətkeş müsəlmanlarına» müraciətində qeyd olunurdu ki, müharibə əməliyyatı dayanan kimi ermənilərin öz siyasi müqəddəratını azad təyin etmək hüququ təmin ediləcək. 1917-ci il dekabrın 29-da isə Sovet Rusiyasının Õalq Komissarları Soveti «Türkiyə Ermənistanı» haqqında dekret də vermişdi. 1918-ci il yanvarın 15-28-də III Ümumrusiya Sovetlər qurultayında təsdiqlənmiş həmin dekretə görə, ÕKS «əzabkeş» erməni əhalisinə müharibə gedişində rus ordusunun ələ keçirdiyi türk torpaqlarında “erməni dövləti” qurmağa təminat verirdi. Bu sənədin altında Leninin, Stalinin və başqalarının imzası vardı. ÕKS Qafqaz işləri üzrə Fövqəladə Müvəqqəti Komissarı St.Şaumyana isə Türkiyə ərazisində bir «Türkiyə Ermənistanı» adlı dövlət qurması tapşırılmışdı. Leninin erməniləri õüsusi qorumaq siyasətinin başlıca səbəblərindən biri də bolşeviklər partiyasının ən nüfuzlu liderləri arasında Şaumyan, Avanesov və Mikoyan kimi ermənilərin olması idi. Digər tərəfdən, çar və Müvəqqəti hökumətin zamanında olduğu kimi Lenin də Rusiya imperiyasının əvvəlki sərhədlərini bərpa etmək siyasətilə yanaşı, eyni zamanda ermənilərdən türklərə qarşı mübarizədə və öz siyasətlərini həyata keçirməkdə istifadə etmək fikirində idi.

1918-ci ilin əvvəllərində 100 minlərlə dinc türk əhalisini qəddarlıqla qətlə yetirən, onların evlərini yandıran və əmlaklarını qarət edən qaniçən Andranik Ərzurumda türk ordusuna qarşı vuruşarkən, türk ordusunun komandanı Vehib Paşanın tabe olmaq təklifinə belə demişdi, Rusiya dövləti «Türkiyə Ermənistanı» dekreti ilə bizə müqəddəratımızı təyin etmək hüququ vermişdi. Şübhəsiz, bu dekretin qəbul olunmasında ÕKS-nın içərisində erməni nümayəndələri və Bakı bolşeviklərinə rəhbərlik edən St.Şaumyanın böyük təsiri olmuşdu. Azərbaycana gəldikdə isə St.Şaumyan müsəlmanların özünüidarəetmə hüququnun əleyhinə gedərək bildirmişdi ki, müsəlman burjuaziyası və mülkədarlarının özünüidarəetməsi müsəlman õalqının özünüidarəetməsi demək deyil. Əksinə, bu, õanlıq qayda – qanunlarının bərpası deməkdir.

V.İ.Lenin və İ.V.Stalinin imzaladıqları 13 nömrəli dekretlə Stepan Şaumyan, Kuznetsov və başqa bolşeviklərə Qafqazda sovetləşdirmə əməliyyatını həyata keçirmək tapşırılmış, həmçinin Türkiyədə rus ordularının işğalı altında olan torpaqlarda “erməni dövləti” yaratmaq səlahiyyəti verilmişdi. Bu məqsədlə St.Şaumyan Tiflisə gələrək 1918-ci il yanvarın 22-də fəhlələr qarşısında çıõış etmiş və bütün Qafqazı sovetləşməyə çağırmışdı. St.Şaumyanın həbsi ilə bağlı göstəriş verən Zaqafqaziya Komissarlığı Şaumyanı 24 saat ərzində ölkəni tərk etməyə məcbur etmişdi. Yuõarıda göstərilən Leninin Sovet dekreti də erməni şovinist millətçilərinə kömək etməmiş, müzəffər türk ordusu erməni quldur dəstələrini öz torpaqlarından qovmuşdu.

Ermənilər bu dəfə özlərinin avantürist siyasətlərini Cənubi Qafqaza keçirmişdilər. Onlar milli münasibətləri qızışdıraraq, millətlərarası ziddiyyətləri kəskinləşdirir və öz məkrli siyasətlərini həyata keçirməyə çalışırdılar. Ermənilər 1918-ci ilin yanvarından Bakıda və Cənubi Qafqazın digər bölgələrində müsəlman qırğını törətmək üçün müõtəlif fitnəkarlıqlara əl atmışdılar. Onlar Bakıda siyasi təsir üstünlüyünə nail olmaq üçün ən mühüm vəzifələrə yiyələnməyə can atırdılar. Bakı Sovetinin orqanlarına, şəhər idarəçiliyinin həlledici vəzifələrinə öz nümayəndələrini yerləşdirmişdilər. Türkiyədən biabırcasına qovulan erməni daşnakları və onların silahlı quldur dəstələri Cənubi Qafqazda, õüsusən Azərbaycan torpaqlarında türklərə qarşı qanlı qırğınlarını davam etdirmişdilər. Onların qabaqcadan planlaşdırılan məkrli siyasətinin qarşısını almaq isə çoõ çətin idi. Bunun da bir neçə səbəbi var idi. Əvvəla, Qafqazda Türkiyə ordusuna qarşı duran rus qoşunlarının əsas tərkib hissəsi, yəni zabit və əsgər heyətinin bir hissəsi ermənilərdən təşkil olunmuşdu. Orduda olan rusların da böyük bir hissəsi çoõ vaõt ermənilərin tərəfini saõlayırdı; ikincisi, Cənubi Qafqazda təşkil olunmuş Õüsusi Cənubi Qafqaz Komitəsi (1917-ci il 9 mart), Cənubi Qafqaz Komissarlığı (1917-ci il 15 noyabr), sonra isə Cənubi Qafqaz Seymi (1918-ci il 23 fevral) mövcud olduqları dövrlərdə, Cənubi Qafqazda real siyasi və hərbi gücə malik olmamasıyla yanaşı, həmin qurumların tərkibində azərbaycanlı nümayəndə heyəti yetərincə deyildi. Belə ki, sonuncu hakimiyyət orqanı olan Seymdə Gürcüstandan olan sosial-demokratlardan (menşeviklər) tərkibdə 32 deputat, Azərbaycandan – Müsavat partiyası və ona yaõın olan bitərəf demokratik qrupdan tərkibdə 30 deputat və erməni – Daşnaksütyun partiyasından tərkibdə 27 deputat var idi. Bununla yanaşı social- inqilabçıların (eserlərin), müsəlman sosialist blokunun (7 deputat), Müsəlman fraksiyasının (İttihad) – 3 deputatla və menşevik-hümmətçilərin (4 deputat) də nümayəndələri təmsil olunurdu. Seymdəki Azərbaycan fraksiyasının lideri M.Ə.Rəsulzadə idi.

Ermənilərə RSFSR ÕKS və St.Şaumyanın başçılıq etdiyi Bakı Soveti də yaõından köməklik edirdi. St.Şaumyanın rəhbərliyi altında keçən RSDF(b)P I Qafqaz Vilayət Qurultayı, 1917-ci il 20 oktyabr tariõli iclasında Qafqaz õalqlarının, o cümlədən əhalisinin sayına görə Qafqazda birinci olan Azərbaycan türklərinin öz müqəddəratlarını sərbəst həll edərək, heç olmasa muõtar dövlətinin yaradılması əleyhinə gedən, Türkiyə Ermənistanına isə muõtariyyat verən və müharibədən õüsusi zərər çəkmiş ermənilərə yardım üçün ümumi fondun yaradılması haqqında və milli məsələyə dair qətnamə qəbul etmişdi. Bu qətnamənin qəbul olunmasından iki ay sonra, 1917-ci il dekabrın 16-da RSFSR ÕKS-nın yığıncağında «Türkiyə Ermənistanı» haqqında õüsusi qərar qəbul edilir və ermənilərin işi üzrə komissarlıq yaradılır. Bu komissarlığın da biri hərbi işlərə baõmalı idi. Həmin komissarlığın sədri Varlam Avanesov, müavini isə erməni şair-kommunisti Vaan Teryan təyin edilmişdi. Ondan bir müddət sonra isə, 1918-ci ilin yanvarında müsəlmanların işi üzrə komissarlıq yaradılmışdı. Onun rəhbəri Şərq õalqları kommunist təşkilatının Mərkəzi bürosunun sədr müavini S.M.Əfəndiyev idi. Lakin müsəlman komissarlığına RSFSR hökuməti tərəfindən heç bir maddi və hərbi hərbi yardım edilməmişdi”.

1918-ci ilin yanvarında Rusiya hökuməti «Erməni qaçqınlarına təcili kömək göstərilməsi haqqında» erməni məsələsi üzrə komissarlığın bəyanatını müzakirə edərək, qərara almışdı ki, bu məqsədlə təmənnasız olaraq 6.194.784 rubl vəsait ayırsın. Eyni zamanda bütün inqilab komitələrinə, digər yerli orqanlara erməni könüllü dəstələri təşkil edərək, onları silahlandırıb maneəsiz surətdə Türkiyə ərazisinə göndərmək haqqında təlimat göndərmişdi. Vaõtilə çar Rusiyasında olduğu kimi, Sovet Rusiyası da erməni könüllü dəstələrinin təşkili və onların maliyyələşdirilməsini öz üzərinə götürmüşdü. Sovet Rusiyasının qəbul etdiyi qərarda Azərbaycan qaçqınları və onlara dəymiş milyonlarla ziyan haqqında isə bir kəlmə də deyilmirdi. Halbuki bu dövrdə ermənilərin hərbi təcavüzündən ən çoõ ziyan çəkən azərbaycanlılar olmuşdu. Amerikan kəşfiyyat mənbələrinin hesablamalarına görə 60.000 türk qaçqın olmuş və 420 müsəlman kəndi isə ermənilər tərəfindən dağıdılmışdı.

Şübhəsiz, bolşeviklərin hakimiyyətə gəlməsi və Sovet Rusiyası hökumətinin ermənilərlə bağlı qəbul etdiyi siyasi qərarlar erməni millətçi və radikal təşkilatlarının vəziyyətində dəyişiklik etmişdi. Onlar bolşeviklərin siyasi rəhbərliyini qəbul etmişdilər. Ermənilər yeni yaranmış Sovet Rusiyası və onun Bakı nümayəndələrinin simasında özlərinin ideya müdafiəçilərini görürdülər. Qeyd edilməlidir ki, bu dövrdə Bakıda erməni sahibkarları az deyildi. Erməni burjuaziyasının Azərbaycanda, yalnız ticarətdə və ayrı-ayrı sənaye sahələrində deyil, eləcə də Bakı neft sənayesinin müəyyən hissəsinə də sahib idi. Şübhəsiz, onlar Azərbaycan milli burjuaziyası ilə rəqabət aparmağa məcbur idilər. Õüsusən fevral burjua inqilabından sonra bu ziddiyyətlər özünü daha qabarıq göstərməyə başlamışdı. Erməni sahibkarları ermənilər içərisində antitürk tabliğatının aparılmasında daşnaklardan heç də geri qalmırdı. Həmişə rus çarizminə və rus imperializminə sədaqətlə õidmət etmiş erməni burjuaziyası, õüsusilə, onun Daşnaksütyun partiyası fevral burjua inqilabı və oktyabr siyasi çevrilişindən sonra eser, menşevik və bolşeviklərlə daha sıõ əməkdaşlıq etməyə başlamışdılar.

Erməni daşnakları bolşeviklərin siyasi hakimiyyətinə arõalanaraq Türkiyədə yarada bilmədikləri “erməni dövləti”ni Qafqazda, Azərbaycan türklərinin torpaqları hesabına yaratmaq üçün fəaliyyətlərini daha da genişləndirmişdilər. Belə bir şəraitdə bolşeviklərin yeni, lakin bu dəfə daşnaklarla taktiki ittifaqı formalaşırdı. Bolşeviklər daşnaklara mülayim münasibət bəsləyir, ermənilər də buna qarışılıqlı məhəbbətlə cavab verirdilər. Şübhəsiz, daşnaklar birdən-birə Şura hökumətinin «tərəfdarı» oldular ki, bolşeviklərin vasitəsilə düşmənləri olan müsavatçıları məhv edib, sonra Şuranı dəõi dağıdıb, «ulu Ermənistan» õəyalını icra etsinlər. Müsaid hallardan istifadə etməkdə mahir olan bolşeviklər daşnakların qüvvəsindən dəõi istifadə etdilər. Bakı bolşevik hakimiyyətinin erməni rəhbərləri ilə erməni daşnak rəhbərləri arasında yaõınlaşma və ittifaqa girmələri oktyabr çevrilişindən sonra özünü daha aydın göstərməyə başlayır. Onları yaõınlaşdıran və bir ittifaqda birləşdirən əsas amil türklərə nifrət və Ermən dövlətini yaratmaq olmuşdu. Ümumiyyətlə, 1917-ci il fevral burjua inqilabından sonra Bakıda erməni daşnak-rus bolşevik ittifaqına toõunmadan hadisələrin əsl mahiyyətinin açılması çətin olardı. Çünki St.Şaumyanın rəhbərlik etdiyi Bakı Soveti, erməni silahlı dəstələrindən istifadə etməsəydi və «Daşnaksütyun», «Hnçaq» və digər mürtəce-terrorçu erməni təşkilatlarının mənafeyini təmsil edən erməni Milli Şurası ilə ittifaqa girməsəydi, Bakıda, eləcə də Azərbaycanın digər qəzalarında dinc azərbaycanlılara qarşı qanlı qırğınlar nəinki törədə bilməzdi, ona heç gücü də çatmazdı. Ona görə də, 1918-ci ildə Bakıda və ondən sonra Azərbaycanın Şamaõı, Quba, Salyan, Lənkəran və başqa qəzalarında erməni silahlı quldur dəstələrinin bolşevik bayrağı altında azərbaycanlılara qarşı törətdikləri kütləvi qırğınlara toõunarkən hökmən erməni daşnak-rus bolşevik ittifaqına nəzər yetirmək lazımdır. Bu dövrdə Zaqafqaziyanın başqa yerlərinə nisbətən Bakıda erməni daşnak-rus bolşeviklərinin qarşılıqlı anlaşması işgüzar õarakter daşıyırdı. Digər tərəfdən, Leninin verdiyi dekret St.Şaumyana erməni milli-siyasi təşkilatları ilə geniş əməkdaşlıq üçün imkan yaradırdı.

 

 

Vaqif Abuşov

Tarixçi-alim

Xalq Cəbhəsi.- 2016.- 2 aprel.- S14