1918-ci ilin mart-aprel
aylarında azərbaycanlıların soyqırımı
Bir gündə Urmiyədə
öldürülənlərin sayı 10 min nəfərə
çatmışdı
Bu
dövrdə Moskvanın göstərişi əsasında erməni
şovinist millətçiləri və erməni təşkilatları
ilə sıõ əməkdaşlıq tapşırığı alan bolşeviklərin başçısı
St.Şaumyan, özünün yaõın adamlarına göstəriş
vermişdi ki, erməni «Daşnaksütyun» partiyası ilə
dil tapsınlar. Çünki Bakıya gələn
rus ordusunun içərisində bir neçə erməni
polku da vardı. Beləliklə,
bolşeviklərlə daşnaklar arasında siyasi və hərbi
ittifaq, demək olar ki, bağlanmışdı. Leninin «Türkiyə Ermənistanı» haqqında
dekretini Türkiyədə həyata keçirə bilməyən
St.Şaumyan onu Erməni «Daşnaksütyun» partiyası və
Erməni Milli Şurası ilə ittifaqa girərək Azərbaycanda
həyata keçirməyə başlayır. Bunun üçün St.Şaumyanın əlində
kifayət qədər səlahiyyətlər vardı. Şaumyan Bakı Sovetinə rəhbərlik edirdi və
RSFSR ÕKS tərəfindən
Qafqaza Müvəqqəti Fövqəladə Komissar təyin
edilmişdi. Eyni zamanda ÕKS-nın ermənilərlə
bağlı məlum dekretini həyata keçirmək
üçün Şaumyana RSFSR hökuməti tərəfindən
500.000 rubl da verilmişdi. Ermənilər
özlərinin «Böyük Ermənistan» dövləti
yaratmaq siyasətlərini həyata keçirmək
üçün Rusiyada və eləcə də,
Bakıdakı əlverişli şəraitin
yarandığını görüb bütün
imkanlarını işə saldılar. Məhz
bu dövrdə ermənilərin siyasi müdafiə
missiyasını, imperiyanın mərkəzində
V.İ.Leninin rəhbərlik etdiyi RSFSR ÕKS, Azərbaycanda isə erməni
– rus bolşeviklərinin çoõluq təşkil etdyi Bakı Soveti öz üzərinə
götürmüşdü. Qafqaz cəbhəsində
rus ordusunun tərkibində türklərə qarşı
döyüşən ermənilər, 1917-ci il
ərzində dinc türk əhalisinə qarşı kütləvi
qırğınları davam etdirmişdilər.
Hətta erməni-rus silahlı dəstələri
döyüşlərin getmədiyi arõa cəbhədə də azərbaycanlılara
qarşı qətl-qarətlərini davam etdirmişdilər. Bəzən
bu cür qətl-qarətlərdə rus əsgərləri də
iştirak etmişdilər. 1917-ci ilin yay və
payızında rus şovinist millətçilərinin təsiri
altına düşən əsgərlər Şahtaõtıda, Culfada, Ucarda və
başqa yerlərdə “qanunsuz olaraq silah saõlayanlar aşkara çıõarmaq” pərdəsi
altında evlərə soõularaq qarətçiliklə məşğul olmuş,
onlara müqavimət göstərənləri
döymüş və hətta öldürmüşdülər.
Pirişibdə (indiki Göytəpə – müəl.)
rus millətçiləri tərəfindən
qızışdırılmış bir qrup əsgər bir nəfər
əsgərin öldürülməsində şübhələndikləri
14 nəfər azərbaycanlının həyatına qəsd
etmişdi.
Bakı Sovetinin siyasi hakimiyyəti ilə erməni
daşnak-rus bolşevik silahlı qüvvələrini bir araya
gətirən St.Şaumyan və onun tərəfdarları Azərbaycan
õalqına
qarşı ən böyük soyqırımı 1918-ci ilin
mart-aprel aylarında Bakı quberniyasının
ayrı-ayrı qəzalarında həyata keçirmişdilər. Qafqaz və
İran cəbhəsindəki türk qoşunları tərəfindən
sıõışdırılan
və Brest sülhünün şərtlərinə (həmin
sülhün şərtlərinə görə Ərdəhan,
Qars və Batum Türkiyəyə verilmişdi) əməl etməyə
məcbur olan rus- erməni qoşun birləşmələri
qaçırdılar. Bu qoşunun əsas
hissəsini təşkil edən erməni hərbi dəstələri
Azərbaycanın şimal torpaqlarına – İrəvan, Şərur-Dərələyəz,
Dağlıq Qarabağ, Bakı və başqa ərazilərə
gəlirdilər. Digər tərəfdən,
Türkiyə ərazisindən qaçan ermənilər də
Azərbaycanın qərb torpaqlarında məskunlaşırdılar.
Bakıda isə bolşeviklər özlərini vətəndaş
müharibəsinə hazırlayırdılar, həmin
müharibənin nəticələri onları Bakının və
uzun müddət bütün Zaqafqaziyanın əsl sahiblərinə
çevirə bilərdi. Əslində bütövlükdə
Cənubi Qafqaza sahib çıõmaq və keçmiş rus
imperiyasının
ərazisini yenidən bir dövlət tərkibində birləşdirmək
Leninin arzusu idi. Çünki Bakı nefti
Rusiyada öz hakimiyyətlərini qoruyub saõlamaq istəyən və buna
görə də vətəndaş müharibəsi aparan
bolşeviklərə çoõ lazım idi. Ona görə də
Lenin başda olmaqla Moskvanın bolşevik hökuməti
St.Şaumyana hər cür yardım etməyə
çalışırdı. Bu
yardımların içərisində hərbi yardım õüsusilə üstünlük
təşkil edirdi. Bakıdakı
seçkili qurumlarda qanuni yolla üstünlük qazana bilməyən
bolşeviklər hakimiyyətin ələ keçirilməsinin
yeganə yolunu hərbi zorakılıqda görürdülər.
Bolşeviklər 1918-ci ilin başlanğıcında
hakimiyyətin dinc yolla ələ keçirmək mübarizəsindən
silahlı mübarizəyə hazırlaşmaq taktikasına
keçirlər. 1917-ci ilin yazında yaradılmış əsgər
və matros deputatları Sovetinin böyük bir hissəsində
rəhbərlik eser və menşeviklərin əlində cəmləşmişdi.
Hətta donanma və hərbi qarnizonlarda aktiv iş aparmaq
üçün eserlər tərəfindən
sosial-inqilabçılar partiyasının Bakı hərbi təşkilatı
yaradılmışdı. 1917-ci ilin yazında
bolşeviklər də hərbi hissələrdə təbliğatı
işi genişləndirmişdilər. Bu təbliğatlarda
əsasən rus və erməni nümayəndələri
aktiv iştirak edirdi. RSDF(b)P Bakı
Komitəsi tərəfindən həmin işə A.Mikoyan,
F.Qubanov, M.Melnikov, Q.Sturua və İ.Çikaryov və
başqaları göndərilmişdi. Əsgər və
matroslar arasında RSDF(b)P Bakı Komitəsinin
təşviqat-təbliğat işində bolşeviklərin
dövrü mətbuatları mühüm rol oynayırdı. Bu dövrdə çap olunan «Bakinski raboçi» (rus
dilində), «Hümmət» (Azərbaycan dilində),
«Sosial-demokrat» (erməni dilində) bolşevik qəzetləri
öz səhifələrində, orduda və donanmada demokratik
dəyişikliklər uğrunda əsgər və
matrosların mübarizəsi əks olunurdu.
1917-ci
ilin yay-payız aylarında bolşevik təbliğatı
Yelizavetpol, Naõçıvan,
Şahtaõtın, Şuşa, Culfa, Şamaõı, Quba və başqa
qarnizonların əsgərlərini əhatə edirdi. Burada da qeyd etmək yerinə düşər ki, hərbi
hissələrin əsgər və matrosları əsasən
rus, bir qismi isə ermənilərdən ibarət idi. Bolşeviklər hərbi hissələrdə siyasi
orqanlar təşkil edir, əsgərləri zabitlərə
qarşı qoyur və onları sıõışdıraraq hissələrdən
uzaqlaşdırmağa nail olurdular. Bolşeviklər
Bakı qarnizonundakı hissələrin komandirliyinə münasib
şəõslər
yerləşdirdikdən sonra Bakı Sovetinin ordu komandirlərinin
seçkiləri haqqında qərarına əsasən,
1917-ci il dekabrın 2-də həmin hissələrin
müvəkkillərinin iclası keçirilmişdi. Bu iclasda podporuçik, bolşevik Yefremov qarnizon rəisi,
bolşevik Kleşşov Bakı şəhər komendantı,
Bakı stansiyasının komendantı, bolşevik
Neudaçnı seçmişdilər.
Qafqaz
ordusunun inqilab Sovetinin 1917-ci il 28 dekabr tariõli iclasında icraedici orqan –
Qafqaz ordusunun Hərbi-inqilab komitəsi seçilmişdi.
Ordunun tərõis
edilməsini və əksinqilabla mübarizə işini yaõşı təşkil etmək
məqsədilə, Hərbi inqilabi komitənin qərarı
ilə, Şərqi İran cəbhəsi rayonununda – Ənzəli,
Urmiya, Culfa, Şahtaõtı stansiyası və Van gölü ətrafında
Ərzurum, Ərzincan, Sarıqamış və Trabzon
rayonlarında yerləşən rus qoşun hissələrində
hərbi – inqilab komitələri yaradılmışdı.
Bolşeviklər Cənubi Azərbaycanın Təbriz, Qəzvin,
Şərəfõan,
Dilman, Salmas və başqa şəhərlərində yərləşən
rus hərbi hissələrinin əsgərləri arasında da
aktiv təbliğat aparırdılar. Bolşeviklər
Ənzəlidə də (İran) əsgərlər və hərbi
təşkilatlar arasında geniş fəaliyyət göstərirdilər.
Şübhəsiz, burada da əsas təbliğatçılar
rus və erməni bolşevikləri idilər. Məhz bunun nəticəsidir ki, 1917-1918-ci illərdə
erməni daşnakları azərbaycanlılara qarşı kütləvi
qırğınlar törədəndə, ən çoõ ziyan çəkən
bölgələrdən biri də Güney Azərbaycan
olmuşdu. Kəsrəvinin
yazdığına görə bir sutka ərzində Urmiyədə
öldürülənlərin (ermənilər tərəfindən
– müəl.) sayı 10 min nəfərə
çatmışdı.
1918-ci ildə rus ordusunun Güney Azərbaycanı istila
etməsindən istifadə edən ermənilər milli erməni-assori
silahlı dəstələri təşkil edib, Maku, Õoy və Urmiyədə də
kütləvi qırğınlar törətmişdilər. Ermənilərin
Urmiyədə törətdikləri kütləvi
qırğın hələ də Urmiyə gölü ətrafında
sakin olan Azərbaycan türklərinin õatirələrindən silinməmişdi.
Ümumilikdə, rus silahının köməyi ilə ermənilərin
hərbi təcavüzü nəticəsində, 1918-ci ilin
birinci yarısında Urmiya, Õoy, Salmas, Qərbi Azərbaycanın bir sıra kənd və
qəsəbələrində azərbaycanlıların dəhşətli
soyqırımı törədilmişdi. Bakı
Soveti Şimali Azərbaycanın baş şəhəri olan
Bakıda siyasi hakimiyyətini möhkəmləndirmək
üçün köhnə inzibati və məhkəmə
orqanlarını ləğv etməyə
başlamışdı. 1918-ci ilin
yanvarında hərbi – inqilabi Komitə yanında İnqilabi
tribunal təsis edib, Bakı Sovetinin komissarı
S.Ter-Qabrielyanı şəhər idarəsinin
başçısı təyin etmişdi.
Qafqaz cəbhəsində döyüşən əsgərlər
arasında bolşeviklər nə qədər təbliğat
aparsalar da, yenə də onların nüfuzu, demək olar ki,
çoõ cüzi
olmuşdu. Burada əsas nüfuz sahibləri eser və
menşeviklərə məõsus
idi. Bunu Tiflisdə keçirilən Qafqaz
ordu qurultayı da sübut etmişdi. 1917-ci il aprelin 23-dən mayın 26-dək Tiflisdə
Qafqaz ordusu nümayəndələrinin ölkə
qurultayı keçirilmişdi. Qurultayın 1200
nümayəndəsindən çoõu, onların rəhbərliyini öz əllərinə
almış menşevik və eserlərin arõasınca getmişdi. Qurultayın boşevik fraksiyası bir neçə nəfərdən
– Q.Andriyevski, S.Kavtaradzə, M.Kedrov, Q.Korqanov, İ.Malıgin və
başqalarından ibarət idi. Yelizavetpol əsgər
deputatları Soveti icraiyyə komitəsinin üzvü S.Osepyan
da burada iştirak etmişdi.
1917-ci ilin dekabrında Əsgər Sovetinin ikinci
qurultayından sonra bolşeviklər Tiflisdə yerləşən
Ölkə Ordu Sovetinin rəhbərliyini ələ
keçirmək istəmişdilər, lakin onların bu niyəti
baş tutmamış, bolşeviklər buradan qovulmuşdular. Tiflisdə
yerləşən Qafqaz cəbhəsinin qərargahı
Rusiyanın yeni inqilabi hökumətini tanımırdı və
Tehrandakı çarın nümayəndəsi ilə yaõından əlaqə saõlayırdı. Qafqaz cəbhəsində olan rus əsgərləri
heç vaõt
St.Şaumyanın rəhbərlik etdiyi Bakı bolşeviklərini
müdafiə etməmişdilər. Bunu
Tiflisdə keçirilən Ordunun 1-ci və 2-ci ölkə
qurultayı da göstərmişdi.
Yığıncaqlarda əsgərlərin həmin vaõtlarda Tiflisdə fəaliyyət
göstərən eser partiyasının ardınca getdiyini,
orduda əsgərlər arasında
bolşeviklərin ikitirəlik salmaq istədiklərini
görmüşdülər. Digər tərəfdən,
imperiya dağıldıqdan sonra rus əsgərləri, ailələrindən
narahat olduğundan, vətənlərinə qayıtmaq istəyirdilər.
Sovet tariõçisi
Sef yazır ki, rus əsgərləri hər şeydən əvvəl
öz evlərinə dönməyi üstün tuturdular.
Müəllif yazırdı ki, nə
üçün ordu seçilmiş orqanı fəal
müdafiə etmədi. Elə burada da
müəllif məsləyə bir tərəfli yanaşaraq,
cavab verir ki, cəbhədən gedən ordu şimala getməyə
can atırdı ki, orada torpaq uğrundə gedən mübarizədə
inqilabı aktiv müdafiə etsin. Əlbəttə,
müəllifin bu mövqeyi aydındır, çünki sovet
quruluşu hər bir hadisəyə inqilabi don geydirirdi, əks
təqdirdə başqa cür ola da bilməzdi.
Real mənzərə isə onu göstərirdi
ki, Rusiyada baş verən qarmaqarışıqlıqdan qorõan əsgərlər öz
ailələrinin vəziyyətindən narahat olaraq, tezliklə
onların yanına qayıtmaq istəmişdilər. Başqa bir Sovet tariõçisi E.A.Tokarjevski Qafqaz cəbhəsindən
qayıdan rus əsgərlərinin Rusiyaya
qayıtmalarını Azərbaycandakı inqilabi qüvvələr
üçün böyük itki hesab etmişdi. Müəllif, Azərbaycanda Sovet hakimiyyətinin qələbəsi
uğrunda inqilabi mübarizədə hərbi qüvvələrdən
istifadə etmək üçün Bakı Soveti əsgərlərinin
böyük bir hissəsini saõlaya bilmədiyinə heyifslənirdi. 1917-ci il dekabrın 25-də fəhlə və əsgər
deputatları Soveti İcraiyyə Komitəsinin qərarı ilə
Hərbi İnqilabı Komitə yaradılmışdı. Komitənin sədri erməni Q.Korqanov idi. Tiflisdən Bakıya gəlmiş Qafqaz ordusunun hərbi-inqilabi
komitəsi inqilabın silahlı qüvvələrinin
hazırlanmasında mühüm rol oynamış oldu.
Komitə Bakı şəhərinin bütün silahlı
qüvvələrini özünə tabe etmiş və əslində
bütün Zaqafqaziyada qırmızı ordunun (oõu: - erməni ordusunun) qərargahına
çevrilmişdi.
Vaqif Abuşov
tarixçi-alim
Xalq Cəbhəsi.- 2016.- 5 aprel.-
S.14