Xalq inanclarında Loğman, loğmanlıqla bağlı deyimlər

I yazı

Ənənəvi tibb kitablarında və türkəçarəlikdə adına tez-tez rastlanan mifoloji şəxslərdən biri də Loğmandır. Loğmanın şəxsiyyəti, doğulduğu yer, təhsili, milliyyəti haqqında nə tarix kitablarında, nə də dini kitablarda kifayət qədər məlumat yoxdur. Onun haqqında yalnız əfsanələr, rəvayətlər qalıb. Əfsanə və rəvayətlərdə onun xalq həkimliyindən çox bəhs edilməz və ya həkimlik bilgəlik mənasında işlədilər.

Əfsanəyə görə, Loğman Həkim Dədə Qorqud, Bilqamış, İsgəndər kimi ölümsüzlük axtarıb, axtara-axtara lazım olan bitkini tapıb, bitki də ona “Mən ölümsüzlüyə çarəyəm” deyib, beləliklə, ölümsüzlük bitkisini tapmış tək həkim olub. Əfsanəyə görə, Loğman ölümsüzlük iksirini hazırladıqdan sonra görünməz bir əl iksiri yerə töküb, həkimin yazdıqlarını da Ceyhun çayına atıb. Ancaq bu əfsanənin dəyişik variantları da var. Məsələn, bir varianta görə, ölümsüzlük iksirini tapan Loğman Həkim onu bir şüşə qaba qoyur, ancaq körpüdən keçərkən diqqətsizlikdən şüşəni əlindən çaya salır. Başqa bir əfsanədə deyilir ki, Loğman ölümsüzlük iksirinin formulunu əlinə yazır, ancaq yağış yağanda formul silinib gedir.

Loğman Həkim xalq həkimlərinin atası sayılmaqla hər dərdə dərman tapdığı da söylənən əfsanəvi şəxsdir və bütün alternativ tibbi simvollaşdırmaqdadır. Əfsanələrdə otların, çiçəklərin dilini bilən, ölümsüzlük dərmanının necə düzəldiyini öyrənən, ancaq bu dərmanın reseptini Asi çayından keçərkən əlindən suya saldığı söylənən Loğman Həkimdən söz edilir.

Başqa bir əfsanədə deyilir ki, Davud Loğmana qoyun kəsməsini və ona ən yaxşı yerindən iki parça gətirməsini deyir. Loğman qoyunun ürəyilə dilini Davuda verir. Davud bu dəfə qoyunun ən pis iki yerini ona gətirməsini söyləyir. Loğman bu dəfə də qoyunun ürəyini və dilini gətirir. Davud nəyə görə hər dəfə eyni şeyi gətirdiyini soruşduqda Loğman belə cavab verir: “Yaxşılıq üçün ürəkdən və dildən daha önəmli bir şey olmadığı kimi, pislik üçün də ürəkdən və dildən daha pis bir şey yoxdur”.

Bəlkə də ən böyük Loğman türklərin hər sahədə inandıqları, çətin anlarında, xüsusən də xəstəlikdə müraciət etdikləri şamanları olub. Loğman insan vücudunu çox yaxşı bilən şamanın özüdür. Şaman həm fiziki, həm də ruhi xəstəlikləri müalicə edən, bunun üçün yeni-yeni metodlardan istifadə edən xalq bilicisidir. “Loğman” sözünün mənası haqqında müxtəlif fikirlər söylənib. Adı nə olursa- olsun, Loğman şəfalı bitkiləri tanıyan, onlardan müxtəlif dərdlərə dərmanlar düzəldən, hansı xəstəliyə hansı bitkinin lazım olduğunu yaxşı bilən əfsanəvi xalq həkimidir. Buna dayanaraq bəzi tədqiqatçılar ümumiyyətlə, dərman bitkilərini yaxşı bilən, otlardan müxtəlif dərmanlar düzəldən adamlara da xalq arasında Loğman Həkim deyildiyini göstəriblər. Əslində otlardan, şəfalı mineral maddələrdən dərman düzəldənlərə və onları satanlara əttar və ya aktar deyilir. Hasan Baydar da aktarlardan danışarkən xalq arasında adı əfsanələrə qarışmış Loğman Həkimdən bəhs edir və aktarların piri olaraq Loğman Həkimi xatırlayır.

Burada önəmli bir məsələni də qeyd etmək lazımdır. Türkəçarəlikdə həkimlərlə təbiblərin fərqi var ki, çox zaman bu iki termin bir-birinin alternativi kimi işlədilir. Ancaq sağaltma prosesi həkimlə təbibin arasında bölüşdürülüb. Həkim sadəcə olaraq sağaltma texnikasını, dərmanları yaxşı bilən deyil, eyni zamanda insan vücudunu bilməyə çalışan, həkimliyin fəlsəfəsi ilə məşğul olan şəxsdir. Təbib isə müəyyən sağaltma metodlarını öyrənən və həyata keçirəndir. Məsələn, İbn Sina həkimdir, Şərafəddin Sabunçuoğlu isə təbibdir.

“Loğman” sözünün anlamı ilə bağlı olaraq müxtəlif mənbələrdə fərqli təriflər, mənalar olsa da, şəfalı bitkiləri tanıyan və hansı xəstəlikləri sağaldacağını bilən əfsanəvi bir həkim olduğundan söz edilir. Əslində ilk baxışda sadə görünən xalq həkimi, sağaldıcı, türkəçarə, sehirbaz-həkim və ya sadəcə olaraq həkim terminləri bir-birindən necə fərqlənir və bu terminlərin hansını harada işlədəcəyik kimi suallara Rivers özü belə cavab verir: “Bu adamın yağış yağdırmaq, bitkilərin çoxalmasını təmin etmək və hətta xəstəliyin özünü yaratması kimi başqa funksiyaları da ola bilər, ancaq xəstəliyin müalicəsi ilə məşğul olduğu müddət ərzində bu adam mənim işlədəcəyim terminolojidə “Loğman” olacaq”.

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, insanlıq tarixində türk xalqları keçmişdən indiyə qədər fərqli adlarla adlandırılmış şaman, loğman, loğman həkim, otaçı, əmici, xoca, üfürükçü, ocaqlı, sehrbaz, molla və s. kimi insanlara müxtəlif qabiliyyətlər yükləyiblər. Bunlardan bəzilərinin həkimlik qabiliyyətini vergi ilə aldıqlarına, bəzilərinin təcrübə ilə öyrəndiyinə, bəzilərinin nəfəsinin qüvvətli olduğuna, bəzilərinin əllərinin şəfalı olduğuna inanılıb. Hər zaman yuxarıda adlarını çəkdiyimiz bu insanlara inanıb, sağalmaq üçün onlara müraciət ediblər. Ümumi şəkildə xalq həkimi və ya türkəçarə dediyimiz bu insanlar öz bilikləri, təcrübələri ilə insanlara kömək ediblər.

Xalq həkimliyinin ən əsas cəhəti ənənəvi olması, nəsildən-nəslə ötürülməsidir. Xalq arasında Loğman həkimlə bağlı bir çox rəvayətlər var. “Loğman ən böyük təbibi olub. Günnərin bir günü Loğman imtahan götürürmüş. Bütün tələbələr gəlir imtahan verir tibbdən. Axırda nəzəri imtahan imiş, elə-belə imtahan. Görüm bunun biliyi, səviyyəsi çatacaq, çatmayacağ? Bura qoyullar kəlbətin, isti köz, bir də kül. Kim gəlib əlin atıb götürür, yanır əli. Ərəstun baxıb o üzə-bu üzə, gedib külü götürüb, deyib, hə, indi qoyun mənim ovucuma bunu. Qoyublar, keçib imtahannan”.

Həm də Loğman haqqında gözəlliyi sevən, yaşamadan zövq alan birisi kimi danışılır.

“Bir dəfə Əzrayıl Loğmana deyir ki, sənin canıvı alacam.

Deyir ki:

– Mənim canımı gedək o çəmənniyin, çayın qırağında al.

Gedir. Deyir:

– Oxxay, necə yaşamalı dünyadı.

Əzrayıl deyir:

– Loğman, sən niyə dedin mənim burda canımı al?

Deyir ki:

– Onsuz da öləcəm, dedim, gözəl bir təbiət namında ölüm”.

Loğmanlıqla bağlı inanclarda təcrübə və müşahidəyə dayanaraq xəstəlikləri sağaltmaq, ağrıları azaltmaq, vəziyyəti yaxşılaşdırmaq kimi ənənəvi metodlar hər zaman ara həkimləri və ya türkəçarə deyilən insanların əsas vəzifəsi olub. Müxtəlif metodları bilən və dərman qarışımından məlhəm düzəldən bu insanlar loğmanlardan fərqli olub. Loğman xəstəliyin səbəbini, qaynağını və nəhayət fəlsəfəsini bilən adamdır. Onun müalicəsi ruhsal, fiziksəl olmaqla iki mərhələlidir. Xalq arasında Loğman Həkim belə bir statusda duran insan olub.

Nübar Həkimova

bilologiya üzrə fəlsəfə doktoru

Xalq Cəbhəsi.- 2016.- 7 aprel.- S14.