Ahıskalıların etnoqrafik ənənələri

Tarixi yaşamı boyunca çoxlu köçlərə, itkilərə, misilsiz çətinliklərə məruz qalmış Ahıska türklərinin bu gün Azərbaycandakı nümayəndələri təhlükəsiz şəraitdə yaşayırlar. Araşdırmaçı Sevil Piriyeva bildirir ki, Ahıska camaatının zəngin təsərrüfat, əkinçilik təcrübəsi var. Əkinçiliyin ən çox herik sistemindən istifadə olunur. Torpaq herik edilir. Payızda şumlanıb payız suyu verilir. Təcrübəyə görə, əgər torpaq herik edilməzsə, dincə qoyulmazsa, onun məhsuldarlığı çox az olar: "Ahıskalılar torpaqla davranmağı çox yaxşı bacarırlar. Məsələn, taxıl əkinini bostan bitkiləri əkməklə əvəzləyirlər. Bəzən həmin sahələrdən növbəti il üçün otlaq sahəsi kimi istifadə olunur. Ahıskanı qədim əkinçilik diyarı hesab edirlər. Dağətəyi ərazilər taxıl, arpa, çovdar üçün əlverişli olduğuna görə bu ərazidə yaşayan kəndlərdə əkinçiliyə daha çox fikir veriblər. Əkinçiliklə bağlı başqa terminlər -ciftçi, harman, herik, anbar, çuval, kuyu, xalbur, ələk, kotan, gəmi, sel kimi adlar da Anadolu və Azərbaycanın hər yerində işlənən ümumtürk anlayışlarından xəbər verir". Bunların hamısı mədəniyyət hadisəsi kimi xüsusi maraq doğurur və bütövlükdə Qafqaz mədəniyyəti kontekstində araşdırmanı zəruri edir. Həmin adların demək olar hamısı xalq yaradıcılığı nümunələrində indi də yaşayır. Ona görə də xalqın əski adət-ənənələrini, məişətini öyrənən zaman folklordan bir istiqamət kimi istifadə etmək zərurəti yaranır. Dağlıq hissələrdə torpaq qatı zəif olduğundan orada herik bir ardıcıllıqla edilərmiş. Çünki arpa, buğda, qarğıdalı və s. bitkilər var ki, onlar torpağın şirəsini daha çox sorub gücdən salır. Ona görə də dağlıq ərazidəki kəndlərdə torpağın heriyə qoyulmasına və yaxud da başqa bostan bitkiləri əkilməsinə ardıcıllıqla əməl olunur. Əks təqdirdə həmin əkindən elə də məhsuldarlıq gözləmək olmaz. Əkinçilikdə keçən əsrin ortalarına, yəni deportasiya olunana qədər ikiağızlı dəmir gavahınlı kotan növündən istifadə olunub. Orta Asiyanın ucsuc-bucaqsız çöllərinə sürgün edilən Ahıska əhalisi həmin əkinçilik ənənəsini orada da qoruyub saxlaya biliblər. Daha doğrusu, o alətlərin böyük hissəsini onlar orada yenidən yaradıblar".

Azərbaycanın müstəqilliyindən sonrakı mərhələdə də (böhranın ağırlaşdığı çağlarda) torpağın şumlanmasında və biçində iri texnika çətinliyi yarananda həmin alətlərdən istifadə edirdilər: "Bu alətlər türkün maddi mədəniyyətini, onun əski tarixini öyrənmək üçün kifayət qədər material verir. Qeyd etdiyimiz kimi, əhali əkin sahələrini əsasən ikiağızlı kotan növü olan cılğa ilə şumlayardılar. Bunlar dəmir qavahınlı idilər. Eyni zamanda ağsaqqalların dediyinə görə, "arona", kütən növü olan kotanlar da varmış. Şumlanan sahələrə toxumu heybələrə doldurub əllə səpərdilər. Sonra həmin toxumun üstünü çapa-çırpıdan düzəldilən sapanla hamarlayaraq toxumların üstünü örtərdilər. Taxıl və yaxud sahələrdəki otu biçmək üçün isə bir sıra alətlərdən istifadə edərdilər. Ahıska türkləri taxıl yetişdikdə biçinə başlardı. Bu zaman ayrıca mərasimlər keçirilir, biçinə hazırlıq görərdilər. Bu hətta xalq yaradıcılığında, ayrı-ayrı folklor nümunələrində indi də yaşamaqdadır. Onu da qeyd edək ki, Ahıska bölgəsində taxıl biçini ilə ot biçini təxminən eyni vaxta düşür. Fərq isə ondadır ki, dağətəyi kəndlərdə dağ kəndlərindən fərqli olaraq əkilən taxılın biçilməsi, eləcə də ot biçini xeyli tez başlayır. Texnikanın olmadığı zamanlarda dərzlər bağlanıb taxıl tapan edilərdi. Bağlanan dərzlər döyülmək üçün xırmana gətirilərdi. Xırmanda taxılı vəllə (dögen və ya gəmi adlanardı) döyərdilər. Dögen yüngül ağacdan hazırlanardı. Altına daşlar düzülmüş ağır vəl isə gəmi adlanardı. Həmin əkin və biçin zamanı qonşular bir-birinə kömək edər, yağarlığa düşməmək üçün işləri tezliklə yekunlaşdırmağa çalışardılar. Təbii şərait Ahıskada çəltiyin (ahıskalılar ona pirinc deyirlər), üzümün yetişdirilməsi üçün o qədər də

əlverişli olmayıb. Ona görə də həmin bölgədə bunların yetişdirilməsinə elə də əhəmiyyət vermirdilər. Ancaq deportasiya onları düşdükləri mühitə uyğunlaşmaq məcburiyyətində qoydu. Onlar Orta Asiya və Qazaxıstanda, Azərbaycanda üzüm, çəltik, pambıq və s. kənd təsərrüfatı bitkiləri də yetişdirməyə başladılar. Bir növ yeni mühitlə qaynayıb qarışdılar. Professor Yunus Zeyrək "Ahıska bölgəsi və Ahıska türkləri" adlı əsərində maraqlı bir epizod verir: "Daşkənd sokaklarında köksü medallı yaşlı özbəklər gördüm. Sinələrində bir deyil, beş deyil, bəzən on, bəzən on beş medal birdən sallanır. Mən öncə bu medalların savaşda alındığını və ya idman yarışlarında qazanıldığını sandım. Sonra öyrəndim ki, bu özbəklər əmək qəhrəmanlarıdırlar. Pambıq toplamaqda, buğda biçməkdə, üzüm yetişdirməkdə mahir olan əmək qəhramanları". Burada Ahıska bölgəsinin zəhmətkeşləri də vardı".

Fərqanə hadisələrindən sonra Azərbaycana pənah gətirən Ahıska türkləri burada da öz əvvəlki təsərrüfat ənənələrini qoruyub yaşatmağa və yeni mühitə uyğunlaşmağa başladılar: "Əkinçilik mədəniyyətində Ahıska türkləri üçün xarakterik olan bir məqam da xüsusi olaraq qeyd edilməlidir. Bu da ondan ibarətdir ki, Ahıska əhalisi ənənəvi olaraq yığılan məhsulları (arpa, buğda, qarğıdalı, kartof, çuğundur və s.) xüsusi yerlərdə saxlayardılar. Bunun üçün anbarlardan, küplərdən, quyulardan istifadə edərdilər. Hətta bəzi yerlərdə həmin ənənə indi də qorunub saxlanır. Bir sıra ahıskalıların evindən 5-6 tağar tutan anbarlara indi də rast gəlmək olur. Bütün bunlar ahıskalılarda məişət həyatının davamlı, mühafizəkar olduğunu göstərir.

Yetişmiş taxılı biçmək üçün tırpan (dəryaz), oraq, sırma, və digər alətlərdən istifadə olunurmuş. Kəndlilər biçinə eyni gündə başlayarlardılar. Adət üzrə kəndlilər biçinə başlamazdan əvvəl bir yerə toplaşaraq məhsulun bol olması, asan yığılması üçün ucadan birlikdə dualar oxuyarmışlar. Biçin vaxtı bəzən kəndlilər ayrı-ayrılıqda işləsələr də, əsasən biçini bir yerdə apararmışlar. Məhsul biçilərkən dərz bağlanır və əvvəlcədən hazırlanmış xırmana gətirilərdi. Əsasən xırmana məhsulu "sel" adlanan xüsusi ikitəkərli böyük arabalarda daşıyarmışlar. Xırmanda taxıl vəllə döyülərdi. Vəl öküzə və ya ata qoşularaq dərzlərin üstü ilə sürüldükcə buğda sünbüldən ayrılırdı.

Ahıskalıların kənd təsərrüfatının digər inkişaf etmiş sahələrindən biri də bostançılıq idi. Bostanda kartof, soğan, sarımsaq, bibər, laxana (kələm), yerkökü, çuğundur, kəvər, turp, nanə, pomidor, xiyar və başqa tərəvəz bitkiləri yetişdirilirdi. Məhsulun bol olması və yetişdirilməsi üçün bostan sahələrini su arxları

vasitəsiylə sulayardılar. Bəzi məhsul növləri - kartof, çuğundur, turp və s. xüsusi quyularda, anbarlarda saxlanılardı. Dırmıq, bel, qazma, çapa kimi kənd təsərrüfatı alətləri, əsasən, bostançılıqda istifadə olunurdu.

Ahıska türkləri dünya xalqları arasında ən çox deportasiya ilə üzləşən xalqlar sırasındadır. Əkinçilikdən, təsərrüfat həyatından, bütövlükdə məişət həyatından danışarkən həmişə birmənalı olaraq ahıskalıların mövcudluğunu deportasiya zamanı ilə birgə izləmək lazım gəlir. Son dərəcə zəngin flora və faunaya malik olan bu bölgə özünün tarixi ənənələri ilə də xüsusi maraq doğurur". Onların tarixdə, tarixi prosesdə türk xalqlarının bir qövmü kimi uğurlarına baxılması çox azdır: "Dünya nəzəri düşüncəsi xalqların tarixi mədəni inkişafını həmişə üç istiqamətdə izləyib. Birincisi xalqların mədəni əlaqələrində, ikincisi qan qohumluğunda, üçüncüsü genetik düşüncədə arayıblar. Ahıska türklərinin məişət həyatı ilə bağlı məsələlərə diqqət yetirdikdə bunları unutmaq olmaz. Çünki burada ən diqqət doğuran faktorlardan biri özünəməxsusluğun, regionun spesifikasının müəyyənləşdirilməsidir. Əkinçilikdə də, maldarlıqda da, bağçılıqda da bunlar nəzərə alınmalıdır.

Ona görə də araşdırmalarımızda bunlara bütün məqamlarda diqqət yetirməyə üstünlük vermişik. Bostançılıqdan danışarkən həmin məqamları xüsusi olaraq diqqət mərkəzində saxlayırıq. Ahıska regionu bostançılıq üçün son dərəcədə əlverişlidir. Oradakı bostan bitkiləri, eləcə də meyvəçiliklə bağlı ciddi

araşdırmalar apararkən ilk əvvəl gözümüzün qabağına XVI əsrin dahi şairi Məhəmməd Füzulinin "Meyvələrin söhbəti" əsəri gəlir. Həm də belə təsəvvür yaranır ki, bu əsər elə Ahıska, Ahılkələk regionunda yaranıb. Son

dərəcədə münbit torpağa, zəngin təbiətə malik olan bu ərazidə bütün bostan bitkilərini yetişdirmək mümkündür.

Mülayim dağətəyi zonada bir toxumu torpağa əkmək (səpmək) kifayətdir. Suyu bol, torpağı münbit olan Ahıskada bostançılıq kifayət qədər inkişaf edib. Saf, şəffaf çeşmələrin suyu ilə sulanan bu yerlərdə bostan bitkilərinin ayrı dadı var. Ahıska ağsaqqalları onillərdir vətəndən uzaqda yaşamalarına baxmayaraq o yerlərin meyvələrinin, bostan bitkilərinin dadından danışarlar. "Buradakı meyvələr o yerlərin meyvələrinin dadını verməz" - deyirlər. Prof. Asif Hacıyev Ahıskadakı bostançılıqdan danışarkən xüsusi olaraq vurğulayır: "Saf çeşmələrin,

səffaf çayların suları ilə suvarılan bostanlarda kartof, soğan, sarımsaq, bibər, pomidor, badımcan (patlıcan), xiyar, kələm (laxana), çuğundur, yerkökü, turp, nanə, kəvər və başqa bitkilər yetişdirilirmiş".

Havalar isinən kimi həmin şitillər sahələrə dağıdılır. Kartofun, kələmin, xiyarın, lobyanın yetişdirilməsi zamanı da müəyyən şərtlərə, torpağın münbitliyinə, eyni yerdə ardıcıl əkilməməsi məsələsinə xüsusi diggət yetirilir. Əks təqdirdə məhsuldarlıq aşağı düşür. Onun üçün də ənənəvi olaraq torpaq dincə qoyulur. Məhsul yığıldıqdan sonra həmin yerlər herik edilir. Keçən əsrin sonlarında çap olunan "Tiflis sərf-nəhvi" dəftərində XIX əsrin yaşayış məskənləri, əhalisi, kənd, qəsəbə və s. haqqında mükəmməl məlumatlar verilir. Orada Ahıska türkləri

haqqında da maraqlı bilgilərə rast gəlirik. O kəndlərin məşğuliyyəti, təsərrüfat həyatı, məişəti ilə əlaqədar qısa, lakin müfəssəl məlumatlar var. Buradan da Ahıska türklərinin əkinçilik, maldarlıq, sənətkarlıqla yaşayışlarını qurduğunu görürük.

Ahıskada olan məhsuldarlıq yetişdirilən bostan bitkilərinin artıq hissəsinin yaxın ərazilərdə satılmasına, bazarlara aparılmasına yardımcı olmuşdu. Dağlıq ərazilərdə bunlar əsasən yağış suyu, dağətəyi zonalardaçayların, bulaqların suyu ilə suvarılmışdı. Ahıska türklərinin düşüncəsini əks etdirən bir poetik parçada deyilir:

Nerdə olsan bil ki, sən,

Ağac əkməyi unutma.

Can qədrinə yetməyə,

Qalmağa bağın olsun.

Uğur

Xalq Cəbhəsi .- 2016- 7 aprel.- S. 13.