“Azərbaycan coğrafiyasında müxtəlif mədəniyyətlərin qarşılıqlı əlaqəsi və təsiri milli mədəniyyətimizin sinkretik səciyyə daşımasına səbəb olub”

Yasəmən Qaraqoyunlu: “Mədəniyyətlərin qarşılıqlı əlaqəsi və təsiri prosesi obyektiv qanunauyğunluqdur”

I yazı...

“Azərbaycan coğrafi-siyasi mövqeyinə görə tarix boyu müxtəlif sivilizasiyaların qovşağında olub, istər qərbin, istərsə də şərqin çox güclü təsirini daim öz üzərində hiss edib. Bu baxımdan qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan mədəniyyəti Azərbaycan coğrafiyasına bağlı olmaqla yanaşı, həm də universal və regional mədəni differensasiyaların məhsuludur”. Bu fikirləri Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının (AMEA) elmi işçisi Yasəmən Qaraqoyunlu səsləndirib. O, qeyd edib ki, müasir Azərbaycan mədəniyyəti ümümbəşəri mədəni dəyərlər sisteminin tərkib hissəsidir və bütün xüsusiyyətləri, səciyyəvi inkişaf tarixi, rəngarəngliyi ilə bu sistemdəki qarşılıqlı təsir prosesindən bəhrələnməklə bərabər, lokal, coğrafi və landşaft xüsusiyyətləri ilə etnogenetik və etnososial inkişafın tarixi təkamül mərhələlərinin vəhdətindən doğulmuş spesifik xüsusiyyətlərə malikdir: “Azərbaycan coğrafiyasında mövcud olmuş türk etnosunun inkişaf fazaları ilə üzvi vəhdətdə formalaşan Azərbaycan mədəniyyəti monolit, daxilən vahid prosesdir və müasir azərbaycanlıların etnosdan millətə çevrilmə prosesinin bütün tarixi mərhələlərini özündə cəmləşdirərək, milli etnik xarakterin, mentalitetin yaradilmasinda etno-sosio-mədəni bazis rolu oynayır və Azərbayacan dövlətçiliyinin mahiyyətində əks olunur. Azərbaycan mədəniyyətinin ilk inkişaf dövrü və formalaşması mərhələsi avtoxton proto-türk etnosların (subartu, lulu, quti, turuk, kuman, az, kəngər, zəngi, kassi, sak) adı ilə bağlıdır. Türk xalaqlarından biri kimi Azərbaycanlılar Türk dünyasında baş vermiş universal cəciyyəli mədəni-tarixi hadisələrin mərkəzində duraraq, ümüumtürk mədəniyyətinin formalaşmasında böyük tarixi rol oynamaqla bərabər, həm də avtoxton türklərin vətəni kimi özünəməxsus etnoqrafik, etnokulturoloji, etnopsixoloji sərhədləri olan “yerli” regional xüsusiyyətlərə malikdir. Azərbaycan mədəniyyəti türk mədəniyyətidir və türk mədəniyyəti tarixinin formalaşmasında tarixi rolu böyükdür. Azərbaycan nəinki coğrafi, habelə mədəni-tarixi baxımdan Şərq ölkəsidir və azərbaycanlılar qonşu olduqları xalqlarla çoxəsrlik qarşılıqlı mədəni-tarixi təsir prosesində olublar və bu təsir və əlaqələr Azərbaycan mədəniyyətinin xarakterində öz əksini tapıb. Azərbaycan mədəniyyəti türk, şərq və müsəlman mədəni dəyərlərinə və Azərbaycan ərazisinə möhkəm bağlılığı ilə səciyyələnən etnik milli mədəniyyət formasıdır. Türk Təktanrılıq, Zərdüştlük və Xristianlıq, İslam dünyagörüşü Azərbaycan mədəniyyətinin etnogenetik inkişafında və yaradıcılıq ideallarında, mədəniyyət sisteminin təşəkkülündə müəyyən rol oynamışdır (13, s 86). Azərbaycan mədəniyyətinin xarakterik cizgiləri və spesifik xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirərkən Azərbaycan mədəniyyətinin inkişaf tarixini ayrı-ayrı tarixi mərhələlərə bölmək zərurəti yaranır. Bu mərhələlər arasında tarixi varislik əlaqələrinin olması ilə bərabər, eyni zamanda hər mərhələnin özünəməxsus inkişaf xüsusiyyətləri və keyfiyyət fərqləri vardır. Azərbaycan mədəniyyətinin əsas inkişaf mərhələlərini İslamaqədərki Azərbaycan mədəniyyəti, İslamın qəbulundan sonra – Rusiya imperiyasının işğalına qədərki Azərbaycan mədəniyyəti, Rusiya işgalı dövründəki Azərbaycan mədəniyyəti, Müstəqil Azərbaycan mədəniyyəti kimi qruplaşdırmaq mümkündür”.

O, diqqətə çatdırıb ki, Azərbaycan insanəmələgəlmə prosesinin və həmçinin ilk sinfli cəmiyyətlərin yarandığı coğrafiyalardan biridir: “Azərbaycanın qədim mədəniyyət ocağı olması obyektiv tarixi həqiqətdir. Mədəniyyət insanın yaranması ilə meydana gələn və cəmiyyətin inkişafını daim müşayiət edən tarixi kateqoriyadır. Azərbaycan mədəniyyəti öz inkişafında keyfiyyətcə bir-birindən fərqnənən mühüm mərhələlər keçib. “Azıx, Tağlar, Daşsalahlı, Damcılı abidələrində aparılmış arxeoloji tədqiqat işləri Azərbaycan ərazisində ilk maddi-mədəniyyət faktlarının aşkar olunmasına, tarixin qədim dövrünün zəngin mədəniyyəti haqqında aydın təsəvvür yaradılmasına səbəb olub. Azərbaycanda orta və yeni daş dövrlərinə dair mədəniyyətin qalıqları Qobustanda aşkar edilib. Qobustanda təxminən 1000-ə yaxın Abşeron suxurlu əhəng daşları üzərində 3500-dən çox müxtəlif ölçülü, müxtəlif mövzulu rəsmlər qeydə alınmışdır”(4, s 34 ). Azərbaycanda Tunc dövrü abidələrini «Kür-Araz mədəniyyəti» adı ilə qeyd edirlər. Tunc dövrünün son mərhələsi və dəmir dövrünə aid olan mədəniyyəti arxeoloji ədəbiyyatda 3 müstəqil qrupa bölünürlər:1. Xocalı-Gədəbəy mədəniyyəti; 2. Qızıl-Vəng mədəniyyəti; 3 Muğan mədəniyyəti. İslama qədərki Azərbaycan mədəniyyəti: Azərbaycanın da daxil olduğu qədim Yaxın və Orta Şərq cografiyası İslama qədərki tarixi inkişaf prosesində etnik miqrasiya və demoqrafik yerdeyişmələr, imperiyalaşma və hərbi-siyasi işgallar əsasında dörd mədəniyyət dairəsinə daxil olub.1.İltisaqi (Turani) dilli xalqların mədəniyyət dairəsi. 2.Semit mədəniyyət dairəsi. 3.Fars-Ari mədəniyyət dairəsi. 4. Ellinist mədəniyyət dairəsi”.

Onun fikrincə, İslama qədərki Azərbaycan mədəniyyəti öz inkişafında keyfiyyətcə bir-birindən fərqnənən bu qədim Şərq mədəniyyət sistemlərinə daxil olmaqla bərabər, həm də bu mədəniyyətlərlə qarşılıqlı əlaqə və zənginləşmə, mədəni alış-veriş proseslərini keçib: “Azərbaycan coğrafiyasında müxtəlif mədəniyyətlərin qarşılıqlı əlaqəsi və təsiri milli mədəniyyətimizin sinkretik səciyyə daşımasına səbəb olub. Qeyd edək ki, mədəniyyətlərin qarşılıqlı əlaqəsi və təsiri prosesi obyektiv qanunauyğunluqdur. «Mədəni sintez müxtəlif və bəzən bir-birinə əks olan mədəniyyətlərin qarşılıqlı təsirinin nəticəsidir. Bu tanışlıqdan qavrayışa və mənimsəməyə gedən prosesdir» (13, s 73). Bu qanunauyğunluq əsasında mədəniyyətdə yeni keyfiyyətli sintez prosesi gedir. Azərbaycan İltisaqi dilli Turani mədəniyyət dairəsində: Azərbaycan mədəniyyətinin ilk inkişaf dövru və formalaşması mərhələsi avtoxton prototürk etnosların (subartu, lulu, quti, turuk, kuman, az, kəngər, zəngi, kassi, sak ) adı ilə bağlıdır. Miladdan öncə Azərbaycan Ön Asiya və İkiçayarası bölgələri ilə birlikdə ilk prototürklərin məskəni olub və türk etnosları, dövlətləri (Şumer, Aratta, Lullubi, Quti, Manna, Midiya, Saka, Albaniya və Atropatena) arasında genezis birliyi, eyni landşaft və areal yaxınlığından doğmuş vahid etnomədəniyyət mövcud olub. İkiçayarası Əl-Übeyd və Xasun mədəniyyətləri ilə Azərbaycan ərazisindəki Kür-Araz mədəniyyətləri, Şumer – Aratta, Lullubi, Quti, Manna mədəniyyətləri arasındakı oxşarlıqlar və paralellər sübut edib ki, miladdan öncə Azərbaycan mədəniyyəti (Quti, Lullubi, Aratta, Kassi, Manna, Midiya), Ön Asiya mədəniyyətləri (Subartu, Şumer, Hürrit-Mitanni, Elam, Hetit, Urartu) ilə ümumi cəhətlərə və xaraktrə malikdir. Arxeoloji, kulturoloji və linqvistik tədqiqatlar Azərbaycan mədəniyyəti (Aratta, Quti, Lullubi, Turukki, Su) ilə İkiçayarası (Şumer, Subartu, Mitanni), Orta Şərqin mərkəzi İran cografiyası (Elam) və Şərqi Anadolu ( Hetit, Urartu ) mədəniyyətlərinin vahid genezis birliyinə və sosio-mədəni bütövlüyə malik oldugunu isbat etməkdədir. Bu mədəniyyətləri birləşdirən ortaq xüsusiyyət onların iltisaqi dilli xalqlar tərəfindən yaradılması, mixi yazı,dini inanc və həyat tərzləri etibarı ilə Şumer mədəniyyət dairəsinə daxil olmaları idi”.

O, qeyd edib ki, e.ə.4-2-ci minillıklərdə Yaxın şərq və Misirdə yaşamış xalqlar etnik, dil və kök baxımından iki qrupdan iba¬rət olub: “1- İltisaqi dillilər: Şümerler, Elamlar, Urartular, Kassilər, Hurrilər, Hititlər, Guttilər, Lullubilər, Mannalar v.s.), 2- Sami dillilər: Asurilər, Keldanilər, Akkadlar, Misir Fira¬onlarının nəsilləri, Yəhudilər, Finikiyalılar. vs ), Bugünkü İraq, İranın qərbi, mərkəzi, Zaqros dağ¬ları və bütün Azərbaycan, eramızdan 4500 il öncədən dilləri çe¬şidli ləhçələrdə iltisaqi dilli (bugünkü Türk dilinin sələfi) boy¬lar, ellər və xalqların yurdu olub və təxminən min il sonra Sa¬mi tayfaları (Akkad, Assur, Babil) da bu cografiyaya köç edərək, birlikdə Yaxın şərq mədəniyyətini yaradıblar. Tarixi sübutlara əsasən, İranın bütövlükdə qərb hissəsində, mərkəzində, Xəzərin cənubunda və bugünkü İraqda, Şimali və Cənubi Azərbaycanda, insanlığın ilk yüksək və parlaq mədəniyyət nümunələri yaradılıb. Bu mədəniyyəti yaradanlar İraqda Şumerlər, İranın qərbi, mərkəzi, Azərbaycanın bütün ərazisində və Xəzərın cənubunda Arattalar, Elamlar, Kassilər, Hurrilər, Quttilər, Lullu¬bilər, Gilzanlar, Emrədlər, Kaspilər, Mannalar, Urartular olublar”.

Əli

Xalq Cəbhəsi.- 2016.- 13 aprel.- S.13