Ermənilər tarixi Azərbaycan torpaqlarını ələ keçiriblər

I yazı

20 ildən çoxdur ki, Qafqaz regionunda əsas münaqişə ocağı kimi diqqəti cəlb edən Qarabağ müharibəsi Ermənistanın Azərbaycana qarşı heç bir məntiqə və tarixi dəlilə söykənməyən ərazi iddiası nəticəsində ortaya çıxsa da, bu problemin olduqca dərin tarixi kökləri var. Hələ qədim tarixdən başlayaraq ermənilərin əcdadları Qərbdən Şərqə doğru mərhələ-mərhələ miqrasiya ediblər. Balkanlardan, yəni Avropadan Asiyaya, Qafqaza, o cümlədən Azərbaycana miqrasiya prosesi əsrlər boyu davam edib. Erməni tarixçisi B.İşxanyan “Narodnosto Kafqaza” (1916) əsərində ermənilərin həqiqi vətəninin Rusiya hüdudlarından kənarda - Kiçik Asiyada olduğu faktını qeyd edir və göstərir ki, onlar Qafqaz ərazisinin müxtəlif hissələrinə yalnız son yüzilliklərdə yayılıblar.

Ermənilər 1714-cü ildə I Pyotrun yanına gedərək, “Xəzər sahilində klsə tikməyi və hərbi əməliyyatlar zamanı ondan qala kimi istifadə etmək” təklifini verirlər. Təklif səmərəsiz qalmır. A.Sisianov 1804-cü ildə Şimali Azərbaycana 16 min aysorini dəvət edir. 1806-ci ildə isə 10 min Bəyazid ermənisi Qafqaz ordusunun rus komandanlığının köməkliyi ilə İrəvan xanlığına köçürülür. Sonralar Azərbaycan torpaqlarının ruslar tərəfindən işğalında ermənilər yaxından iştirak edirlər. 1828-ci ildə tarixi Azərbaycan torpaqları hesabına erməni vilayəti inzibati bölgüsünün təşkili gələcəkdə ağlasığmaz problemlər yaradır. XIX əsrdə baş vermiş Rus-İran və Rus-Türk müharibələri nəticəsində Şimali Azərbaycanın İrəvan, Gəncə, Qarabağ xanlıqlarına kütləvi surətdə Türkiyədən 84000, İrandan isə 40 mindən çox erməni köçürülüb və onların yerləşdirilməsi üçün 200.000 desyatindən artıq xəzinə torpağı ayrılıb. Məhz belə köçürmələr hesabına 1832-ci illə müqayisədə azərbaycanlı-erməni əhalisinin demoqrafik göstərici nisbəti XIX əsrin I yarısından xeyli dəyişərək 91 faizdən 64,8 faizə endi, ermənilərin sayı isə 8,4 faizdən 34,8 faizə qalxdı. Göründüyü kimi, ermənilər əvvəl ərəb xilafətinin dəstəyi (704-cü ildə Aqvan kilsəsinin Qriqoryan kilsəsinin tabeçiliyə verilməsi), sonralar isə rusların yaxından köməkliyi ilə Şimali Azərbaycan torpaqlarında yerləşdilər. 387-ci ildə Sasani və Bizans imperiyaları tərəfindən bölüşdürülərək süquta uğrayan “erməni dövləti”, nəhayət ki, 1531 il sonra, yəni 1918-ci ildə Qərbi Azərbaycanın etnik tarixi torpaqlarında özlərinə dövlət qurmaqla yanaşı 1923-cü ildə bilavasitə sovet rejiminin yardımı ilə Dağlıq Qarabağda ermənilərin mənafeyinə xidmət edən muxtar vilayət yaradılmasına nail oldular.

Sovet hakimiyyəti illərində də ermənilərin köçürülməsi davam edib. Qeyd etmək lazımdır ki, köçürmə prosesilə yanaşı Azərbaycan ərazilərinin hissə-hissə Ermənistana birləşdirilməsi də səngiməyib. Məsələn, Sovet İttifaqı rəhbərliyi 1931-ci ildə ermənilərin xarici ölkələrdən Cənubi Qafqaza köçürülməsi haqqında qərar çıxarıb. Nəticədə Yaxın Şərq və Balkan ölkələrindən yüz minlərlə erməni köçüb gəldi. Onlar alman koloniyalarından sürgün edilmiş kəndlərdə yerləşdirilirdi. Ermənistan ərazisindən məqsədli şəkildə köçürülən on minlərlə erməni əhalisi nəinki DQMV-də, habelə Gəncə, Şəmkir və Samuxda yerləşdirilirdi. Beləliklə, Azərbaycan torpaqlarının müəyyən hissəsi mərhələ-mərhələ ermənilərə verilirdi. 1920-ci ildə Zəngilan rayonunun üç kəndi, Qazax bölgəsinin Dilcan ərazisi, habelə Zəngəzurun 4504,4 kv.km sahəsi Ermənistana birləşdirildi. Zəngəzur, Şərur-Dərələyəz və Göyçə torpaqlarını əhatə edən 11 min kv.km ərazi Azərbaycanın əlindən çıxdı. DQMV, Şimali Azərbaycanın Qarabağ bölgəsindən Şuşa və Xankəndi də daxil omaqla 200-ə qədər kənd, o cümlədən Qubadlı, Qaryagin, Cavaşir qəzalarından qoparılaraq yaradılmışdı. 1941-1945 və 1948-1950-ci illərdə Azərbaycan əhalisi kütləvi surətdə Orta Asiyaya, Qazaxıstana, Sibirə sürgün edilmiş və Ermənistandan 150 min türk öz doğma ocağından zorla çıxarılmışdı.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə Şimali Azərbaycanın 114 min kv.km ərazisindən 27599 kv.km sahəsi qondarma Ermənistan dövləti tərəfindən mənimsənilməklə 86,4 min kv.km-ə qədər azalmışdı. Mənbələrdən aydın olur ki, hələ 1923-cü ildə Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti adı ilə yaradılmış bir ərazidə məskunlaşan ermənilər, nəinki Azərbaycanın Qarabağ bölgəsinə, ümumiyyətlə Qafqaza, o cümlədən İrəvana (indiki Ermənistan Respublikasına) 150 il əvvəl Türkiyə və İrandan köçürülüblər. Onların bu ərazidə qədim xalq kimi məskunlaşma və formalaşma faktı olmayıb. Ermənilərin hazırda yaşadıqları ərazilərə köçürülməsi siyasəti hələ XIX əsrin əvvəllərində Qafqaza böyük maraq göstərən Rusiyanın imperiya maraqlarından doğurdu. Özünün demoqrafik siyasətindən çıxış edən imperiyanın dəstəyilə 400 mindən çox erməni başqa ərazilərdən Azərbaycana köçürüldü. Rusiya ilə İran arasında Türkmənçay (1813) və Gülüstan (1828) müqavilələləri imzalandıqdan sonra bu aksiya daha da sürətləndi. Başqa sözlə, “1828-ci ildə Rusiya ilə İran arsında gedən müharibə nəticəsində Şimali Azərbaycan Rusiyaya birləşdirilib və İran ərazisindən ermənilər indiki Dağlıq Qarabağ ərazisinə köçürülüblər.” Təsadüfi deyil ki, burada yaşayan ermənilər 1978-ci ildə Dağlıq Qarabağa köçürülmələrinin 150 illiyini təntənəli şəkildə qeyd etmiş, üstəlik bu münasibətlə abidə də ucaltmışdılar.

“Köçürülmə siyasəti” yerli xalqın - Azərbaycan türklərinin gəlmə bir xalq tərəfindən məcburi köçkün vəziyyətinə salınması ilə nəticələndi. Mərhələ-mərhələ gerçəkləşdirilən “erməniləşdirmə” niyyəti Rusiyanın regiona nəzarətetmə imkanını artırdı. Erməni millətçiləri isə bundan məharətlə bəhrələnərək, “Böyük Ermənistan” ideyasını ortaya atdılar. İrandan Qarabağın dağlıq hissələrinə köçürülmüş gəlmə bir xalq olan ermənilərin azərbaycanlılara qarşı törətdikləri cinayətlər əslində elə həmin dövrdən başlanır. Məsələn, 1826-1828-ci illərdə İrəvan xanlığı ərazisində azərbaycanlılar yaşayan 420 kənd dağıdılıb, onların bir çoxunun adı tarixdən silinib. XX əsrin əvvəllərindən etibarən, xüsusilə I dünya müharibəsinin başlanması ərəfəsində yaranan əlverişli şəraitdən məharətlə bəhrələnən ermənilər ruslara istinadən Azərbaycan türklərinə divan tutmaq kimi çirkin niyyətlərini həyata keçiriblər. Belə ki, onlar 1905-1906-cı illərdə azərbaycanlılar yaşayan 75 kəndi viran qoyub və 3500 ailəni didərgin salıblar. 1918-1920-ci illərdə isə İrəvan quberniyası ərazisində azərbaycanlılar yaşayan 620 kənd dağıdılıb. 1918-ci iln mart ayında Bakı quberniyasında məktəblər, xəstəxanalar, məscidlər dağıdııb, azərbaycanlılar qətlə yetiriliblər. Azərbaycan türklərinə qarşı tarixdə analoqu olmayan genosid hadisəsi Şamaxı, Quba, Qarabağ, Zəngəzur və Naxçıvanda da geniş vüsət almışdı. Həmin hadisələrin davamı kimi 1948-1953-cü illərdə 100 mindən artıq azərbaycanlı Ermənistandan deportasiya olunaraq, doğma yurdlarından zorla qovuldular. Axırıncı deportasiya Sovet rejiminin sonlarında baş verdi. 1988-ci ildə Azərbaycan türkləri tarixi yaşayış yerlərindən etnik təmizlənməyə məruz qaldılar. Lakin bu azmış kimi mövcud Azərbaycan ərazisinin ayrılmaz hissəsi olan Dağlıq Qarabağda yaşayan və bu torpağa kənardan gətirilən ermənilər Sovet ordusunun köməyilə 1990-cu ildən başlayaraq azərbaycanlıları doğma ocaqlarından vurub çıxardılar.

Qeyd etmək lazımdır ki, hələ 1980-cı ilin sonlarında ermənilər tərəfindən Dağlıq Qarabağın Ermənistana birləşdirilməsi kimi sərsəm çıxışlar səslənirdi ki, bu da üzdəniraq “Böyük Ermənistan” xülyasını gerçəkləşdirmək məqsədi daşıyırdı. Elə həmin dövrdə akademik A.Aqambekyanın Fransanın “Humanite” jurnalına verdiyi müsahibəsində bu bədnam fikri israrla vurğulaması, yazıçı Silva Kaputikyan və Zori Balayanın Sovet mərkəzi mətbutındakı ardıcıl millətlərarası çıxışları vəziyyəti daha da gərginləşdirdi. Xüsusilə SSRİ-nin prezidenti M.Qorboçovun müşaviri Aqambekyanın 1987-ci ildə Paris şəhərində jurnalistlər qarşısında bəyanatla çıxış edərək “ Mən şad olardım ki, Dağlıq Qarabağı Ermənistana qaytarsınlar. İqtisadçı kimi hesab edirəm ki, onlar Azrbaycandan çox Ermənistana bağlıdırlar. Artıq bununla bu barədə təkliflərimi vermişəm və ümid edirəm ki, bu ideya həyata keçiriləcək”- deməsi bütün dünya ermənilərinin Qarabağ üzərinə hücumundan ötrü ilk rəsmi siqnal oldu. Moskvanın rəsmi mövqeyi kimi qəbul olunan bu fikir onların bədniyyətli fəaliyyətlərinin, qısası, işğalçılıq mövqelərinin reallaşması üçün sanki bir tramplin rolunu oynadı. Sözsüz ki, ermənilərin işğalçılıq siyasətinin tərkib hissəsini təşkil edən başlıca məsələ Ermənistanı süni şəkildə monoetnik dövlətə çevirmək cəhdi idi. Bunu şərtləndirən amillər sırasında tarixi yer adlarının “özünükləşdirilməsi” də dururdu ki, onlar bunu daha çevik həyata keçirmişdilər. Təəccüblü deyil ki, 1935-1989-cu illərdə Ermənistan ərazisindəki Azərbaycan torpaqlarının (yer) adları əsassız dəyişdirilib, nəticədə minlərlə Azərbaycan toponimləri xəritədən silinib.

Ermənilərin azərbaycanlılara qarşı birinci qətliamı Qarabağı özününküləşdirmək çağırışlarına etiraz olaraq, 1988-ci ilin 22 fevralında azərbaycanlıların Əsgərana dinc yürüşü zamanı iki nəfər Ağdam sakininə atəş açmaqla başladı. Ağdam Dəzgahqayırma zavodunun işçisi Əli Hacıyev və 50 saylı Texniki Peşə Məktəbinin şagirdi Bəxtiyar Quliyev erməni tərəfin atdığı güllə ilə öldürüldülər. Hələ 1988-ci ilin 13 yanvarında Dağlıq Qarabağın erməni icması Xankəndinə toplaşaraq “Miatsum” çağrışı ilə Azərbaycanın dövlət strukturlarına qarşı qiyam qaldırmışdılar. Buna cavab kimi fevral ayının əvvəllərində Ağdam şəhərində lokal mitinqlərə başlanıldı. Az vaxtda etiraz dalğası bütün regionu bürüdü. 21 fevral mitinqində isə şəhərin baş meydanı adam tutmurdu. Ermənilərin milli planına qarşı etiraz aksiyasında 22 fevral tarixində Əsgərana dinc yürüşü davam etdirmək qərara alındı. Lakin bədniyyətli ermənilər azərbaycanlıların bu dinc etiraz aksiyasını gülləbaranla qarşıladılar. Beləliklə, torpaqlarımızın bölünməzliyi uğrunda Qarabağda ilk qan töküldü. Bundan sonra ermənilər daha da fəallaşdılar. Azərbaycan hökumətinin hadisəni düzgün qiymətləndirməməsi daim Moskvadan dəstəklənən erməni daşnaklarına ölkə daxilində ard-arda təxribatlar törətməsinə imkan verdi. Bütün təxribatların və provakasiyaların nüvəsində ermənilərin tarixən formalaşmış çirkin niyyətləri gizlənirdi. “Böyük Ermənistan” mifi nəinki Qarabağ və Qarabağətrafı, habelə daha geniş əraziləri zəbt etmək məqsədi güdürdü. Məhz belə bir sərsəm ideya əski tarixdən onların yaşadıqları ərazidə yerli xalqlara qarşı qırğınlar törətmək həvəsini heç vaxt sönməyə qoymamışdı. Ermənilər özlərinin uydurduqları üzdəniraq “Böyük Ermənistan”ın gerçəkləşməsindən ötrü tutduqları vəzifələrdən həyasızcasına sui-istifadə etməkdən belə çəkinmirdilər.

Yusif Mahmudov

Xalq Cəbhəsi.- 2016.- 14 aprel.- S13.