Behruz Həqqi

Həyat eşqilə alovlardan keçər insan

I yazı

Hər xalqın müqəddəs arzu və mübarizəsi nəticəsində yaratdığı mənəvi və ədəbi sərvət, hər şeydən öncə onun xalq ədəbiyyatında əksini tapır. Həyatdan qaynaqlanan folklor, mübariz və insan sevgisi olan insanlara yenidən güc verir. Xalq kütləsinin kimliyini qoruyan yazılı ədəbiyyatda, ya da gözəl sənətlərin başqa qollarında hegemon sinif və təbəqələrin ədəbiyyatının özəlliklərindən olan yaltaqlıq, şəxsiyyətə pərəstiş, xürafatın tam əksinə, folklorda, igidlik, zülmə və haqsızlığa qarşı mübarizə və humanist düşüncələr müqəddəs sayılmaqdadır. Maksim Qorki belə deyir: “Qorxusuz və ölümsüz qəhrəman tipləri tarix boyunca sadəcə, xalq ədəbiyyatında yer alıb”.

Anonim (Bu sözlə şifahi xalq ədəbiyyatı nəzərdə tutulur – A.H.) xalq ədəbiyyatında gözəllik, estetik duyğuları oyandırmaqla birlikdə dalğalı dənizə bənzəyən saf ürəklərdə, həyatı insan duyğuları və əməyilə gözəlləşdirən insanlarda sevgi və sayğı oyandırıb, onları həyatın enişli-yoxuşlu yollarından başı dimdik olaraq keçməyə, gərəkli məqsədlər uğrunda mübarizəyə (yəni cəhdə) çağırmaqdadır. Beləcə, bəlkə də zülmlə qaralmış qara gecələrin köksünü yarıb, ucsuz-bucaqsız, dalğalı dənizlərə üstün gəlməyə müvəffəq ola bilir. Çünki yalnız tarixin səsinə cavab verənlər, cəhalət, xürafat və təzyiqin yaratdığı qaydaları elm və sevginin sönməz şəfəqləri ilə işıqlı dünyaya çevirənlər kainatda ölümsüz olurlar. Və bunlardan qalan xatirə və təcrübələr göstərir ki, bu böyük hədəflərə insanlıqdan kənar yollarla çatmaq olmaz. Bu mövzudakı bir öz sözüm: “Həyat eşqilə atəşlərdən, alovlardan keçər insan”, – deyər.

Belə bir tarixi yaradan insanların adları göylərə qaldırdıqları bayraqda böyük hərflərlə yazılıb. Və bu insanların dünyagörüşündə eşq, insan sevgisi, yaradıcılıq və iş heç bir ölkənin dörd divarında çarmıxa çəkilən bir zindan deyil. Bunlar günəş və hava kimi bütün insanlara aiddir. İstismarçılar və özlərini başqalarından üstün görənlər bu səbəbdən qəflət yuxusundan oyanan, müstəqillik, azadlıq yolunda mücadilə edən xalqların çırpınan ürəklərini durdurmağa cəhd etməkdədirlər. Bunun üçün onların mənəvi sərvətlərinə xor baxaraq və aşağılayaraq, onların kültür və xalq ədəbiyyatını sümürərək, bir ata sözündə deyildiyi kimi: “Şəriət donu geydirərək”, – yox etməyə çalışmaqdadırlar.

Tarixi dəlillər göstərir ki, fars şovinistləri tərəfindən xalqımızın varlığına, milli kimliyinə vurulan ağır zərbələr milli varlığımızın parlaq aynasında olduqca ağır və sağalmayacaq izlər buraxıb və hələ də buraxmaqdadır. Məncə, milli zülmün kökü cəhalətdə və bizi əhatə edən gerçəklərə göz yummadadır. Tarixi gerçəklər göstərir ki, geri qalmış ölkələrdə xalq və aydınlar üçün çox zaman azadlıqdan vaz keçmək və xoşbəxtliyi unutmaq çox asan və və onları müdafiə etmək çox zordur. Hər millətin bir bağban və bir əkinçi kimi öz varlığını təhdid edən qaranlıq güclərlə mübarizəsi və xoşbəxtliyə çatması üçün cəhd göstərməsi lazım gəlməkdədir.

Bizcə, folklorun ucsuz-bucaqsız dənizi və dövrün yenilikçi ideologiyası hər xalqın irəliləməsində və böyüməsində üstün bir qüdrət və sehrli bir güc daşımaqdadır. Elmi araşdırmalar göstərir ki, millətlərin hər sahədə yaratdığı şah əsərləri anonim xalq ədəbiyyatının həyat bulağından su içərək ölümsüzlüyə yetişib. Xalqın könlündə yer almaq və onun ruhunun dərinliklərinə nüfuz etmək üçün anonim (Bu sözlə şifahi xalq ədəbiyyatı nəzərdə tutulur – A.H.) xalq ədəbiyyatının genişlənməsi və yayılması başlıca şərtlərdən biridir. Başqa cür desək, öz xalqının tarixi, mədəni, mənəvi və əxlaqi dəyərlərinə dərindən bağlı olmayanlar zirvədə, ya hegemon da olsalar, insani sifətlərdən uzaq qaldıqları üçün insan həyatının gözəlləşdirilməsində kiçicik bir addım belə ata bilməzlər. “Kireçci atı” kimi ətrafında dolaşarlar. Belə insanların üzlərindəki maskalar yerə düşərkən, altındakı qorxunc və gerçək kimlikləri “saman altının suyu” kimi ortaya çıxar və o zaman görünər ki, bu gücsüz diktatorlar yalnız “çarşafsızlıqdan evdə qalmışlar”. Milli və insani görüşlərini qeyb edənlər: “Azərbaycanlılar qorxusuz igidlərdir və Azərbaycan torpaqları İranın başı qədər dəyərlidir”, – deyə bağırıb-çağırmağa başlarlar. Əgər: “Yaxşı, bəs bu başın dili nədir?– deyə sorulduğunda isə cavabdan qaçaraq kəkələməyə başlarlar. Haqlıdırlar, çünki illər boyu İranda hegemonluq, cəhalət, ədalətsizlik və basqı bu başın dilini fars şovinizminin kəskin qılıncıyla kəsib onu ruhsuz və cansız bir cismə döndərməyə çalışıb.

Ancaq Azərbaycan xalqı bağrında yaşayan folkloru və ana dilini qoruyaraq, düşmənlərin bu arzularını qursaqlarında buraxıb. Dilləri və folkloruyla onlara qalib gəliblər. Demək ki, folklor gözəl sənətlərin, özəlliklə, ədəbiyyatın anasıdır. Bu ananın təmiz südü ilə, şirin laylaları ilə ruhu bəslənən insan və onun yaratdığı əsər məğlubiyyət bilməyən kökslərdə sonsuz olaraq yaşamaqdadır. Məsələn, bu şah əsərlərdən sayılan “Koroğlu”, “Dədə Qorqud”, “Ural Batur”, “Əsli və Kərəm” bu dövrdə də zülm və cəhalətdən susan ürəklərə yol tapıb və onlara ümid və gələcək düşüncə işıqlarını saçmaqdadır.

Xalq aydınları və öndərləri üçün ən önəmli vəzifə öz xalqında milli qüruru oyandırmaq, başqa xalqlara qarşı da hörmət və onlardakı mənəvi və mədəni sərvətlərə sayğı və rəğbət bəsləməyi öyrətməkdir. Bəşəri haqları əldə etmək məqsədilə ölkəmizdə başlanan milli azadlıq hərəkatımızda şovinizmə qarşı mübarizə etməklə birlikdə “panizm” (panfarsizm və b.) xəstəliyinin qarşısını almaqdan başqa, dünya ədəbiyyatının tükənməz xəzinəsindən, humanizmin coşub-daşan bulağından da mümkün olduğu qədər faydalanmaq məcburiyyətindəyik. Anadilli və milli kültürümüzü, musiqimizi mənimsəməklə öz yaşayışını minlərcə insanın yox olmasından üstün tutmaq, başqa xalqların inqilabını, insanpərvər adamlarını görməzdən gəlmək bizim üçün şovinizm əlilə zəncirlənməkdən də daha ağırdır. Bizim son arzumuz və istəyimiz bütün insanların xoşbəxtliyi, istismarın yox olması və hər bir xalqın azadlığı və mədəniyyətidir. Əgər belə müqəddəs arzulara yetişmək yolunda şovinizm və bədxah güclərlə qrupların əlilə çeynənmiş anadilli, milli kültür və zənginlik müdafiə ediləcəksə, mən bu sipərdə dayanmağı və mübarizə etməyi özümə böyük bir şərəf saymaqdayam. Ürəyimdəki qurtuluş istəyi və ağlım məndən gerçəyi söyləməyimi istəyir. Buna görə bu yolda heç bir təhlikə və damğadan qorxmadım və qorxmaram. İnanıram ki, haqlılığımızı isbat etmək üçün ilk öncə sadə vətəndaşlarımızı və insanlarımızı oyandırmaq və dünyada baş verən olayları və cavabdehliyi onlara aydınlaşdırmaq ən önəmli vəzifəmizdir.

S.C.Nehrunun: “Tarixini tanımayan millət onu təkrar etməyə məcburdur”, – sözündən dərs alaraq, qana bulanmış tariximizin təkrarlanmasından onları vaz keçirtmək lazımdır. Bizim zəngin xalq ədəbiyyatımızda humanizm, dostluq, qardaşlıq və bütün dünya insanlarını sevmək motivləri əsasdır. Bizcə, milli kültür, uluslararası kültürün müqəddəs sayılan beşiyidir. Başqa sözlə, anasıdır. Əgər bu ana – milli kültür gerçək bir dəyər və hüquqdan məhrum qalırsa, açıq görünür ki, həm yaradılan “internasionalizm” və həm də onu yaradan insanlar təhlükəli xəstəliklərdən qurtulmayıblar, həm də o xəstəliyi o quruluşun müxtəlif sahələrində yayacaqlar. Bizcə, milli və anonim (Bu sözlə şifahi xalq ədəbiyyatı nəzərdə tutulur – A.H.) xalq ədəbiyyatı müqəddəs müstəqillik və azadlıq istəyi yolunun ən önəmli sayılan addımıdır. Bu yolda atılan yanlış addım bir xalqı yüzlərcə ilinə bərabər olan tarixindən və sosial istəklərindən uzaqlaşdırar. Əlinizin altındakı kitabda ata sözlərinin açıqlanması yolunda atdığımız ilk addımlarla tanış olmaqdasınız. Bu kitabda xalqımızın enişli-yoxuşlu həyatı, tarixi və toplumsal təcrübələri qələmə alınıb. Tarixin qanlı səhifələrindən göyə baş qaldıran bu xatirələr dünya ədəbiyyatının coşub-daşan həyat bulağını, göyə yüksələn uca dağlarını simvollaşdırmaqdadır.

Yeri gəlmişkən, qısa da olsa folklor sahəsində ilk çalışanlardan bəhs etmək yerində olacaq. İranda yaşayan türkləri folklorun dəyərini bilən və toplanmasına cəhd göstərən ilk millətlərdən saymaq mümkündür. Səfəvi sülaləsinin qurucusu (Bu sülalə 1501-1736-cı illərdə hakimiyyətdə olub – A.H.) “Xətayi” ləqəbilə məşhur olan Şah İsmayıl və onun xələfi Şah Təhmasib dönəmindəki türkcə nağılların toplanıb yayımlanması ölkədə geniş bəyənilib, bu təşəbbüs ziyalılar tərəfindən böyük fəxrlə qarşılanıb. Keçən dövrün ortalarından demokrat yazarlar və bu demokrat yazarlardan H.Zərdabi, M.Mahmudbəyov, M.Kazımbəy, F.Köçərli, P.Əfəndiyev, E.Sultanov, M.Qəmərli və b. zəngin anonim (Bu sözlə şifahi xalq ədəbiyyatı nəzərdə tutulur – A.H.) xalq ədəbiyyatımızı yayınlayanlardandır.

Quzey Azərbaycanda folklor örnəkləri 1920-ci illərdən başlayaraq, “Yeni yol”, “Kommunist”, “Kolxozçu”, “Dan ulduzu”, “Maarif və mədəniyyət” kimi dərgilərdə yayınlanıb. V.Xuluflu, H.Zeynallı, S.Mümtaz, Hümmət Əlizadə “El aşıqları”(1927), “Koroğlu” (1927), “Azərbaycan tapmacaları” (1926), “Azərbaycan atalar sözü” (1926), “Sarı Aşıq” (1932), “El aşıqları” (1927, 1 və 2-ci cildlər, 1935), “Azərbaycan aşıqları” (1 və 2-ci cildlər, 1936), “Azərbaycan bayatıları” (1938), “Aşıq Hüseyn Bozalqanlı” (1938), “Aşıq Əsəd” (1938), “Koroğlu” (1941) və s. kitablar hazırlayıb yayınlanıb. İkinci Dünya müharibəsindən sonrakı illərdə xalqımızın qeyrətli övladları və görkəmli xalq ədəbiyyatçıları Həmid Araslı, M.H.Təhmasib, Mirəli Seyidov, M.Hatəmi, V.Vəliyev, Rüstəmzadə, H.Arif və b. Azərbaycanın tükənməz folklorunu elmi görüşləriylə araşdırıb yayınlayıblar. Araşdırmalarda xalqımızın adət və ənənələrini, xalq ədəbiyyatını və həyatdakı qara güclərə qarşı verdikləri mücadilələri və dünyagörüşlərini əks etdiriblər.

Behruz Həqqinin Almaniyanın Köln şəhərində 1998-ci ildə türk dilində nəşr etdirdiyi “Ata sözlərinin kökləri və şifahi xalq ədəbiyyatından örnəklər” kitabının “Ön söz”ü.

Azərbaycan türkcəsinə uyğunlaşdıran:

Almaz Həsənqızı, filologiya üzrə elmlər doktoru

Xalq Cəbhəsi.- 2016.- 22 aprel.- S.14