“Azlıq” anlayışı və multikulturalizm

Dünya və Azərbaycan təcrübəsi

II yazı

“Multikulturalizm” (ingilis dilindən hərfi tərcümədə “çoxlu mədəniyyətlər” deməkdir) termini siyasi leksikona ilk dəfə 1970-ci ildə Avstraliyada immiqrasiya naziri vəzifəsində çalışmış Al Kresbi tərəfindən daxil edilib. O, anqlo-saksonlarla yeni avstraliyalılar arasındakı nifaqın aradan qaldırılmasına səy göstərib. 1979-cu ildə hökumət Mədəni Müxtəlifliyin Problemləri üzrə Avstraliya İnstitutunu, 1987-ci ildə isə Multikulturalizm Problemləri Komitəsini yaradıb. 1960-cı illərin ortalarından etibarən ABŞ anqlo-saksonları immiqrantlarla bir yerə qatan bir növ “əridici qazan” (“melting pot”) rolunu oynayırdı. Bu “qazanda” anqlo-saksonlar üstün mövqeyə malik idilər. Lakin bir müddət keçdikdən sonra vəziyyət tamamilə dəyişdi. “Əridici qazan” proqramı multikulturalizm ideologiyası ilə əvəz olundu. Bunun əsas səbəbi “Vətəndaş hüquqlarına dair qanun” (1964) və “İmmiqrasiya haqqında qanun”un (1965) qəbul edilməsi olmuşdu. İsveçin multikultural siyasətinin əsas istiqamətləri – dil və təhsil strategiyalarıdır. Bu strategiyalar immiqrantları həm öz doğma dillərini, həm də İsveç dilini öyrənməyə sövq edir. İsveç hökuməti ölkədəki mədəni müxtəlifliyə vacib və zəruri olan bir reallıq kimi yanaşır. Kanadada multikultural cəmiyyətin formalaşması 1960-cı illərə təsadüf edir. Kanada hökuməti əhalinin irqi, etnik və konfessional müxtəlifliyini qəbul edirdi ki, bu da Kanada cəmiyyətinin əsas milli xüsusiyyətinə çevrilmişdi. İspaniyada milli azlıqlar məsələsi qonşularına nisbətən daha da ağır formadadır. Əgər Fransa və ya İtaliyada milli azlıq özünün həm italyan, həm də kataloniyalı olduğunu qəbul edirsə, İspaniyada katalon yalnız ölüm hədə-qorxusu ilə ispanca danışa bilər. Hər il 11 sentyabr tarixində milyona qədər kataloniyalı zolaqlı sarı-qırmızı bayrağı çiyinlərinə taxaraq bütün Barselona küçələrinə axışıb Madridə və dünyaya ispan olmadıqlarını bəyan edirlər. Keçmiş postsovet ölkələri sırasında Qazaxıstanın da istər milli, istərsə də beynəlxalq səviyyədə mədəniyyətlərin və sivilizasiyaların yaxınlaşması sahəsindəki fəaliyyəti təqdirəlayiqdir. Müstəqillik illərində ölkədə etnik və dini bərabərliyin effektiv-hüquqi bazası yaradılıb. Ukrayna monomilli dövlət kimi tanınırdı. Ölkədə etnik ukraynalıların bir hissəsi öz doğma dilində danışır, ukrain icmasının bir hissəsi isə rusdillidir. Karpatda kompakt şəkildə macar milli azlığı, Çernovits əyalətində isə rumın və moldav milli azlıqları yaşayır. Ölkədə bir-biri ilə rəqabət aparan üç pravoslav kilsələrinin hər biri özünəməxsus regional təsir arealı ilə fərqlənir. Bu gün Ukraynada vəziyyət daha acınacaqlıdır. Krım və ölkənin şərqində (Donetsk, Luqansk) yaşayan ruslar qiyam edərək mərkəzdən (Kiyevdən) ayrılmaq kimi tələblərlə çıxış edirlər. Ermənistan öz monoetnik strukturu və irqçi dövlət siyasəti ilə ciddi təhlükə mənbəyinə çevrilməkdə davam edir. Multikulturalizm ideyaları o yerdə mümkündür ki, orada milli azlıqlar bərabər və tolerant şəraitdə yaşasınlar. Öz ərazisində yaşayan bütün millətləri demək olar ki, sıxışdırıb çıxaran Ermənistan, işğal etdiyi Azərbaycan torpaqlarında da geniş miqyaslı etnik təmizləmə siyasəti aparıb. Eyni zamanda gürcülər və digər milli azlıqlarla bağlı tez-tez problemlər yaşayırlar. Belə olan halda bu ölkədə multikulturalizmdən danışmaq qeyri-mümkündür. 1990-cı illərdən sonra hökumətin milli azlıqlarla bağlı siyasəti tədqiq ediləndə onlara qarşı ciddi təzyiq göstərildiyi məlum oldu. Xüsusilə son zamanlarda yezidilərə qarşı etnik zəmində ayrı-seçkilik daha aydın hiss edilir. Avropa Şurasının Nazirlər Komitəsi 2003-cü ilin yanvarın 21-də Ermənistanda etnik azlıqların hüquqlarının qorunması ilə bağlı bu ölkə-nin rəhbərliyinə xüsusi tövsiyələr verən sənəd qəbul etmişdir. Sənəd Milli azlıqların müdafiəsi Konvensiyası çərçivəsində keçirilən monitorinq əsasında hazırlanmışdır. Məruzədə Ermənistanda haqları qorunmalı olan xalqlardan yuxarıda qeyd etdiyimiz yezidi kürdlərin və assuriyalıların adları çəkilirdi. Təəssüflər olsun ki, Ermənistanda yaşayan azərbaycanlıların ölkədən qovulmaları barədə faktlar sənəddə yer almamışdı.

Gürcüstanın özündə də vəziyyət ürəkaçan deyil. Gürcüstan 1999-cu ildə Avropa Şurasına qəbul olunarkən öhdəliklərdən ən əsası Axısxa türklərinin Gürcüstana dönməsi idi. Öhdəliyə görə, Gürcüstan iki il ərzində Reabilitasiya və Repatriasiya barədə qanun qəbul etməli, 10 il ərzində isə problem həllini tapmalı idi. Axısxa türklərinin geri qaytarılması ilə bağlı dəfələrlə komissiya yaradılsa və dövlət proqramları təsdiq olunsa da, bu məsələnin həlli istiqamətində də önəmli addımlar atılmadı. Bildiyiniz kimi, 90-cı illərin əvvəllərindən Axısxa türklərinin milli hərəkatının ən fəal mərkəzi məhz Azərbaycanda formalaşdı. Gürcüstanda azərbaycanlıların özləri ilə bağlı da ciddi problemlər yaşanmaqdadır. Xüsusi ilə azərbaycanlılar yaşayan bölgələrdə infrastruktur, iqtisadi və sosial-mədəni inkişaf, orta təhsil yaxşı səviyyədə deyil. Daha doğrusu Azərbaycanda yaşayan gürcülər və gürcü mənşəli ingiloyların yaşayış səviyyəsindən müqayisə olunmaz dərəcədə aşağıdır. Azərbaycanda isə vəziyyət tamamilə fərqlidir. Azərbaycanı dünyada multikulturalizm mərkəzi kimi tanıtmaq və mövcud multikultural modelləri tədqiq etmək məqsədilə ölkə Prezidenti tərəfindən yaradılan Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzi Azərbaycan multikulturalizminin elmi əsaslarla öyrənilməsi və dünyada təbliği ilə bağlı bir sıra mühüm işlərin icrasına başlayıb. “Multikulturalizmə giriş” və “Azərbaycan multikulturalizmi” fənləri yaradılıb və hər iki fənn üzrə tədris proqramları hazırlanaraq Təhsil Nazirliyində təsdiq olunub. Multikulturalizm Mərkəzi xarici ölkə universitetləri ilə bu fənlərin tədrisi haqda danışıqlar aparıb və ilkin mərhələdə 10-a yaxın universitet təklifi müsbət qarşılayıb. Hazırda 7 xarici ölkə universitetində “Azərbaycan multikulturalizmi” fənni tədris olunur. Mərkəz “Azərbaycan multikulturalizmi” fənninin tədrisi ilə bağlı Vürsburq Universiteti (Almaniya), Frayburq Universiteti (İsveçrə), Sakarya Universiteti (Türkiyə), Doğu Akdeniz Universiteti (Şimali Kipr Türk Respublikası), Lutsk Milli Texniki Universiteti (Ukrayna) rəsmi müraciətlərini göndərib, Vatikan Sileza Universiteti (İtaliya), Auqsburq Universiteti (Almaniya) və İNALCO Universiteti (Dövlət Şərq Dilləri və Sivilizasiyaları İnstitutu, Fransa) ilə danışıqlar aparır. Mərkəzin apardığı ardıcıl və məqsədyönlü işin nəticəsində yaxın gələcəkdə həm xaricdə, həm də ölkəmizdəki ali təhsil ocaqlarında “Multikulturalizmə giriş”, “Azərbaycan multikulturalizmi” fənlərinin tədrisi daha da genişlənəcək.

Müasir Azərbaycan jurnalistikasında ixtisaslaşmanın zəif olması, bir çox hallarda isə olmaması ifadəsi həmkarlarımızın bəzən haqsız narazılığına səbəb olur. Əlbəttə, həyatımızın bir çox sahələrindən yazan və bu istiqamətdə artıq ixtisaslaşan jurnalist kontingentimiz formalaşmaqdadır. Amma bəzi sahələr də var ki, hər gün qəzetlərimizi “boyaması”na baxmayaraq, problemin cəmiyyətə düzgün çatdırılmasında çatışmazlıqlar çoxdur. Həmkarlarımız bu tip mövzulara nə yazıq ki, səthi yanaşır, problemin mahiyyətini subyektiv mülahizələri ilə əsaslandırmağa çalışırlar. Bu mövzulardan biri də mediada azlıq anlayışı və multikulturalizmdir.

Azərbaycanda kifayət qədər olmasa da, müəyyən mənada bu məsələyə maraq və onun izahı yeni problem deyil, müxtəlif vaxtlarda öyrənilib, ayrı-ayrı müəlliflər tərəfindən araşdırılıb. Lakin son bir neçə ildə aparılan araşdırmalar göstərdi ki, cəmiyyətin müxtəlif təbəqələrinin də "millət", "xalq", "etnik azlıq", "azsaylı xalq" və "milli azlıqlar" ifadələri haqqında təsəvvürlərində qaranlıq nöqtələr çoxdur. Bəzən bu terminlər qarışıq salınır, bəzən düzgün izah olunur, bəzən isə onların arasında mövcud fərqlərə heç bir məhəl qoyulmur. Nəticədə milli münasibətlərlə, milli məsələlərlə bağlı problemlərə qeyri-obyektiv mövqedən yanaşılır, bir sıra reallıqlar və tarixi gerçəkliklər təhrif olunur. Belə hallara bir çox KİV-lərdə tez-tez rast gəlmək olur. Hətta bəzən terminin daşıdığı tarixi, bioloji, siyasi çalarlardan ehtiyat edən həmkarlarımız onu dırnaq arasına alaraq göstərirlər. Bu azmış kimi bəzən bu təbəqənin insanlarını adı və soyadı ilə deyil, etnik kimlikləri ilə çağırırlar. Əslində isə vətəndaşlıq hüququ olan hər bir şəxsin, mənəviyyatca ona daha yaxın olan hər hansı milli və ya etnik qrupun üzvü olmağa subyektiv hüququ var. Azlıq, qrup hüququnun subyektidir. Belə bir təyinetmə üçün nə şəxsin mənşəyini bilmək, nə də başqa bir vasitə lazım deyil. Əlbəttə, "millət", "xalq", "azsaylı xalq", "milli azlıq", "etnik azlıq" məfhumları təzə yaranan terminlər deyil. Öz məna çalarlığı baxımından nə dünənin, nə də bu günün reallığı ilə izah edilə bilər. Bu terminlər müxtəlif dövrlərdə ayrı-ayrı tayfaların xalq, ayrı-ayrı xalqların tədricən millət kimi formalaşması prosesi nəticəsində meydana gəlib. Bütün dünya ictimaiyyətinin bu terminlər haqqında aydın və dəqiq təsəvvürləri var.

Azlıq anlayışından danışarkən mədəni müxtəlifliyə - yəni multikulturalizmə də toxunmaq lazımdır. Çünki bütün ölkələrdə bu kateqoriyadan olan insanlara ictimai-siyasi hüquqlardan daha çox, mədəniyyətlə bağlı məsələlərə də geniş səlahiyyətlər verilir. Mədəniyyətin isə ən mühüm şərtlərindən biri - mədəni müxtəliflik və plüralizmdir. Bu problem etnik, milli və ümumbəşəri miqyaslarda mədəni ünsiyyət və inteqrasiyanın təhlili üzərində qurulur. Mədəniyyətin təsiri və funksiyaları müxtəlif sivilizasiya tiplərində müxtəlif cür özünü göstərir. Bu da mədəniyyətin daxili məzmun və strukturunda mövcud olan dəyər oriyentasiyaların fərqliliyindən irəli gəlir. Yaxın zamanlarda geniş yayılmasına baxmayaraq, bu anlayışın əslində qədim tarixi vardır. Multikulturalizm ümumbəşəri varlığın inkişafının əsaslarından biridir. Əvvəlki əsrlərlə müqayisədə bu gün “multikulturalizm” termini bir qədər fərqli məna daşıyır. Bu gün alimlərin əsas məqsədi cəmiyyətin daha çox ədalət, mərhəmət kimi ümumbəşəri ideyalara meylliyini artırmağa nail olmaqdır.

Cavid

Xalq Cəbhəsi.- 2016.- 23 aprel.- S.13.