Azsaylı xalqlar

Azərbaycanda yaşayan hər bir xalq öz etnik xüsusiyyətini saxlamaqla bərabər, digər xalqların və etnik qrupların həyat tərzində, məişətində, adət və ənənəsində, mədəniyyətindəki bir çox mütərəqqi amilləri əxz edərək, onları qarşılıqlı surətdə inkişaf etdirmişdir. Ümumi birgəyaşayış qaydalarına əməl olunan zamanlarda bu xalqlar bir-birinə daha da yaxınlaşmış, lakin öz dillərini, etnoqrafik xüsusiyyətlərini qoruyub saxlamışlar. 2009-cu ilin siyahıyaalınmasına görə, ölkə əhalisinin 8,4 faizini milli azlıqlar, azsaylı xalqlar və etnik qrupların nümayəndələri təşkil edir. Azərbaycan hökuməti insan haqları, o cümlədən milli azlıqların müdafiəsi məqsədilə bir çox nüfuzlu beynəlxalq təşkilatlarla işgüzar əməkdaşlıq əlaqələrinə malikdir. Respublikamız insan haqları və milli azlıqların müdafiəsi ilə bağlı 50-dən çox beynəlxalq konvensiyaya qoşulmuşdur. Ölkəmizdə milli azlıqların məsələləri ilə məşğul olan 50-yədək qeyri-hökumət təşkilatı, mədəniyyət mərkəzləri, xeyriyyə cəmiyyətləri və s. ictimai birliklər fəaliyyət göstərir. Azərbaycanda yaşayan etnik icmaların dilində 15-dən, rus dilində isə 30-dan çox qəzet və jurnal nəşr olunur. Telekanallarda, milli azlıqların etnik-mədəni həyatı, etnoqrafiyası barədə müntəzəm materiallar hazırlanır. Milli azlıqların sıx yaşadığı 5 bölgədə isə yerli teleradio kanalları fəaliyyət göstərir. Eyni zamanda təlim yalnız rus dilində olan 19 və təlim yalnız gürcü dilində olan 6 orta ümumtəhsil, 345 beynəlmiləl orta məktəb fəaliyyət göstərir. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasında (AMEA) milli azlıqların dinini, mədəniyyətini, tarixini, etnoqrafiyasını öyrənən və tədqiq edən bölmə yaradılmışdır. Respublikamızda 380-dən artıq dini icmanın mövcud olması və onlara eyni münasibətin göstərilməsi Azərbaycanı dünya miqyasında tolerant ölkə kimi tanıtmışdır. Azərbaycan insanının bir-birinə münasibəti kimin hansı millətə və yaxud dinə mənsub olmasında deyil, səmimi və dostyana olması ilə seçilir. Azərbaycanda əhalinin milli tərkibində həm sayca, həm də xüsusi çəkisinə görə ruslar da xüsusi yer tutur. XIX əsrdə Azərbaycana köçürülən rus əhalisini iki qrupa bölmək olar. Həmin əsrin 70-80-ci illərindən sonra burada məskunlaşan rusların bir qismi müflisləşmiş və yerlərdə torpaqdan məhrum olmuş kəndlilər, digər qrup isə xristian dininin müxtəlif cərəyanlarına məxsus olan təriqətçilər idi. XX əsrin 20-30-cu illərində respublikaya rusların miqrasiyası güclü olmuşdur. Onlar təsərrüfatın müxtəlif sahələrinə aid mütəxəssislərdən, alimlərdən, fəhlələrdən ibarət idi. 1989-cu ildən sonra rusların kütləvi emiqrasiyası baş vermiş, 1999- cu ilə qədər respublikada onların sayı 250 min nəfər azalmışdır.

Dünyanın etnik xəritəsində udi (bəzi mənbələrdə udin) adlı etnos yalnız Azərbaycanın ərazisində mövcuddur. Udilər Qafqazın qədim sakinlərindəndir, dilləri Qafqaz dilləri ailəsinin ləzgi yarımqrupuna məxsus olmuş, çoxlu qədim ünsürləri qoruyub saxlaya bilmişlər. Udi dilinin əlifbası yoxdur. Keçmişdə udilər yalnız Qafqaz Albaniyasının (Müasir Azərbaycan Respublikasının) ərazisində qeydə alınmışlar. Udilər Azərbaycanın köklü, aborigen azsaylı xalqlarından biridir. Onlar Azərbaycanın Şəki, Oğuz, Qəbələ rayonlarının ərazisində (1999-cu ildə aparılmış siyahıyaalmaya əsasən 4066 nəfər) yaşamışlar. Bu gün udilərin yaşadığı ərazi isə Şəki-Zaqatala iqtisadi-coğrafi bölgəsinə daxildir. Bu bölgənin qədim xalqlarından olan udilər yerli əhali ilə qohumluq əlaqələri quraraq onlarla qaynayıb-qarışmışlar.

Azərbaycanda yaşayan almanları ruslar 1819-cu ildə Vyutenberq krallığından köçürmüşlər. İlk dəfə Yelizavetpolda (Gəncə), sonra onun yaxınlığındakı Yelenendorfda (Göygöl), Hacıkənddə, Şəmkirdə, Bakıda və s. ərazilərdə məskunlaşmışlar. Almanlar ölkəmizdə alman mədəniyyətini, təhsilini, həmçinin üzümçülüyü, şərabçılığı, tikinti-inşaat işlərini inkişaf etdirmişlər. Böyük Vətən müharibəsindən sonra almanların yüksək inkişafını görən Sovet imperiyası onları Sibirə və Qazaxıstana sürgün etmişdir.

Digər etniklər isə buduqlardır. Onlar şahdağlılar ailəsinə mənsub olub, Quba, Xaçmaz, Siyəzən, Bakı və Sumqayıtda yaşayırlar. Türk-monqol qəbilələrindən olub, XШ əsrin yarısından etibarən Azərbaycanda yaşayan buduqların budat adlı qəbilədən olduğu da fərz edilir. Yəhudilər isə XVI əsrdə İrandan gəlmişlər. Onların yeganə varisləri olan dağ yəhudiləri təkcə Quba rayonundakı Qırmızı Qəsəbədə kompakt halında, Oğuz rayon mərkəzində və Bakıda yaşayırlar. Dağ yəhudilərinin ənənəvi məşğuliyyəti əkinçilik, xırda ticarət, toxuculuq və sənətkarlıq olmuşdur. Azərbaycanda, əsasən Qusar, Quba, Xaçmaz rayonları ərazisində kompakt halında, eləcə də Bakı, Gəncə, Sumqayıt və Mingəçevir şəhərlərində, Qəbələ, İsmayıllı, Ağsu, Göyçay, Ağdaş rayonlarında yaşayan ləzgilər isə Azərbaycanda yaşayan azsaylı xalqlar arasında ön yerlərdən birini tuturlar.

Qeyd edək ki, ləzgilər Azərbaycan əhalisinin 2,2 faizini təşkil edir. Onların əksəriyyəti islam dininə etiqad edir. 1993-cü ildən başlayaraq ləzgi dilində dərsliklərin çapına başlanmışdır. Onlar sıx yaşadıqları Quba-Xaçmaz iqtisadi rayonunun iqtisadi inkişafında mühüm rol oynayırlar. Saxurlar tarixən Dağıstanda məskunlaşmış, daha sonralar isə Azərbaycana köç edib Zaqatala, Qax 8 rayonlarının bir neçə kəndində yerləşmişlər. Onlar azərbaycanlılarla qaynayıb qarışmış, Azərbaycan dilinə, mədəniyyətinə yiyələnmişlər. Saxurlar dağlıq ərazilərdə yaşadıqlarına görə maldarlıq və sənətkarlıqla məşğul olmuşlar. Onların mətbəxi müxtəlif yeməklərlə zəngindir. Xəmir xörəkləri isə onların ən çox sevdikləri yeməklərdən sayılır.

Uzun əsrlər boyu azəri türkləri ilə bir yerdə yaşayan saxurlar toy adətlərində də özünəməxsusluqlarını qoruyub saxlaya bilmişlər. İslam dininə etiqad edirlər. 1992-ci ildən Azərbaycanda saxurların sosial-mədəni inkişafına, adət- ənənələri, dilinin, mədəniyyətinin təbliğinə xidmət göstərən Saxur Mədəniyyət Mərkəzi fəaliyyət göstərir. Saxurların rutullar adlanan hissəsi Dağıstanın Rutul kəndindən gəlmişlər. Azərbaycanda əsasən Şəki rayonunun Şin və Qaynarca kəndlərində yaşayırlar. Dil etibarilə saxur dilinə yaxın dildə danışırlar. Lakin rutulların da ədəbi dili Azərbaycan dilidir. Ölkəmizdə yaşayan digər azsaylı xalqlardan biri isə kürdlərdir. Azərbaycanda kürdlərin məskunlaşması haqqında ilkin məlumat X əsrə aiddir. Bu dövrə aid ərəb mənbələrində Şirvanda, Aranda, Beyləqanda, Dərbənddə və Azərbaycanın digər regionlarında kürdlərin yaşaması göstərilir. Hazırda Azərbaycanda kiçik Qafqazın cənub-qərbində yerləşən Kəlbəcər və Laçın rayonlarının və Naxçıvan MR-nın Sədərək rayon mərkəzində (Heydərabad qəsəbəsi), Culfa rayonunun Teyvaz və Şərur rayonunun Dərəkənd kəndlərində yaşayırlar. Xatırladaq ki, Kəlbəcər, Laçın ərazisi bütövlükdə Ermənistan tərəfindən işğal edildiyindən yüzlərlə kürd ailəsi də Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində qaçqınlıq həyatı yaşayır.

İber dil ailəsinə daxil olan dildə danışan və müsəlman dininə etiqad edən ingiloylar isə əsasən Qax və Zaqatala rayonları ərazisində yaşayırlar. Orta əsrlərdə müsəlmanlığı qəbul etmişlər. Etnik, psixoloji, mədəni və s. cəhətlərinə 9 görə azərbaycanlılarla qohumluq əlaqələrinə malik olan ingiloylar yaşadıqları cəmiyyətə sıx inteqrasiya olmaları ilə seçilirlər. Böyük Qafqaz dağlarının dağətəyi bölgəsində yaşayan ingiloyların məşğuliyyət sferası əsasən taxılçılıq, üzümçülük, meyvəçilik və heyvandarlıqdır.

Tarixi torpaqları olan Gürcüstandan Qazaxıstanın və Orta Asiyanın çöllərinə sürgün edilən ahıska türklərinin Azərbaycana kütləvi köçürülməsi XX əsrin 50-ci illərinə təsadüf edir, onların ilk dəstəsi buraya 1958-ci ilin sentyabrında gəlmişdir. İlk yaşayış məskənləri respublikanın Xaçmaz, Quba, Saatlı, Sabirabad və Beyləqan rayonlarında salınmışdı. Ahıska türklərinin Azərbaycanda məskunlaşmasının ikinci dövrü 1989-cu ilin may-iyun aylarında baş vermiş Fərqanə hadisələri (Özbəkistanın Fərqanə vilayə- tində özbəklərlə türklərin qarşıdurması) ilə bağlı olmuşdur. Onlar ən qədim dövrlərdən bəri doğma mədəniyyətə xüsusi fikir vermiş, müasir dövrdə də özlərinin sosial, mədəni-etnik özünəməxsusluqlarını, dil, əxlaq, folklor, məişət və bir sıra dəyərlərini qoruyub saxlamışlar. Ahıska türklərinin yaratdıqları Saatlı rayonunun Adıgün kəndində “Adıgün” folklor kollektivi və Xaçmaz rayonundakı məktəb yaşındakı uşaqlardan ibarət “Sevil” rəqs qrupu etnosun mənəvi dünyasını təkcə yaşadıqları rayonda deyil, ümumən Azərbaycanda və hətta ondan kənarlarda da tanıdır. Tatlar Azərbaycanda əsasən Abşeron yarımadasında və Xızı, Şabran, Quba, Şamaxı, İsmayıllı rayonlarının bir sıra kəndlərində yaşayırlar. Azərbaycandakı azsaylı xalqların, o cümlədən tatların dil və mədəniyyətlərinin əsasən türkdilli mühitdə qorunub saxlanması həm elmi, həm də siyasi cəhətdən xüsusilə mühümdür. Tat dili hind-avropa dillər ailəsinin İran qrupuna daxildir və şifahi nitqdə bir-birini qarşılıqlı başa düşən Şimal, Mərkəzi və Cənub (Azərbaycan ərazisində) kimi üç əsas ləhcəyə bölünür. Tatların ictimai vəziyyəti və ailə məişəti yeni məzmun kəsb etmiş, xeyli inkişaf etmişdir. Onların mədəni inkişafı Azərbaycan türklərinin mədəni tərəqqisi ilə eyniləşmişdir. Elə buna görə də, bu gün tatların nəinki təkcə məişəti və həyat tərzini, hətta, ümumiyyətlə, tarixi-mədəni inkişafını ümumi mənada Azərbaycan xalqından, o cümlədən də azəri türklərinin inkişaf problemlərindən, bu xalqın ümumi irəliləyiş prosesindən ayrı təsəvvür etmək mümkün deyil. Azərbaycandakı azsaylı xalqların, etnik qrupların və milli azlıqların hər birini ümumazərbaycan inkişaf prosesindən ayırmaq sadəcə olaraq məntiqsizlikdir. Bu eyni dərəcədə çoxmillətli və müxtəlif etnik tərkibli Azərbaycanda yaşayan tatlara da aiddir. Tatların əsas məşğuliyyəti əkinçilik, bağçılıq və xalçaçılıqdır.

Bir etnos kimi talışlar müasir Azərbaycanın cənub bölgəsində - Astara, Lənkəran, Lerik, Masallı, Yardımlı rayonları ərazisində kompakt və həm də azərbaycanlılarla qarışıq halda yaşayırlar. Tarixən başlıca məskunlaşma ərazilərindən başqa, talışlar Azərbaycanın başqa regionlarında, habelə Bakı, Sumqayıt kimi sənaye şəhərlərində də yaşamağa başlamışlar. 1999-cu ildə əhalinin siyahıyaalınmasına görə talışların sayı 76,8 min nəfər olmuşdur.

Cavid

Xalq Cəbhəsi.- 2016.- 26 aprel.- S.13