Qədim Azərbaycanda din və məzhəblərin
fəlsəfi mahiyyəti
I yazı
Müasir elmi məlumatlara görə, Azərbaycanda fəlsəfi
fikrin inkişafı dördüncü minilliyinə qədəm
qoyub. Bu ölkədə qədim dövrlərdən
başlayaraq yüksək sivilizasiyaların bir-birini əvəz
etməsi, müxtəlif dil, din, həyat tərzlərinin
çulğalaşması Azərbaycan etnosunun mənəvi mədəniyyətinin
məhvəri olan fəlsəfi fikir və
dünyagörüşünün təşəkkül və
təkamülü üçün münbit zəmin
yaradıb. Ölkənin fəlsəfi mədəniyyətinin
inkişafında onun coğrafi mövqeyi, təbii zənginliyi,
tarixən yüksək şəhər mədəniyyəti,
daim müxtəlif dil və din daşıyıcıları
olan regionlarla əlaqələrinin mövcudluğu
mühüm rol oynayıb. Bunların sayəsində
artıq e.ə. I minilliyin 1-ci yarısından ölkə
xalqlarinin ictimai şüurunda varlığın
başlanğıcı və sonu, təkamülü, insan və
mühitin, maddi və qeyri-maddinin, rasional və irrasionalın
münasibətlərinin, həqiqət, xeyir, şər və
ədalətin çoxçalarlı əlaqələrinin dərkinə
yönəlmiş fəlsəfi mülahizələr və
onları ehtiva və təmsil edən mifologiya və dinlə
bağlı, kökləri keçmiş minilliklərə
gedib çıxan müxtəlif ideoloji cərəyanlar olub.
Müasir elm e.ə. I minilliyin 1-ci
yarısında Azərbaycanda zərvanilik, zərdüştilik
fəlsəfəsi və maqlar (muğlar) təliminin geniş
yayıldığını göstərir. Ölkədə yayılmış qədim fəlsəfi-mifoloji
təlimlərdən biri zərvanilik idi. Bu
təlimin əsas prinsipləri haqqında Avesta, qədim pəhləvi
mətnləri, Quran, Orta əsr Şərq yazılı abidələri
və çoxsaylı tədqiqatlar məlumat verir. Zərvanilikdə
Zaman, bəzi hallarda Zaman ilə Məkan varlığın
yaradıcısı, bütün mövcud şeylər sonsuz
Zamanın – Zarvana akarananın təzahürləri,
mövcudatın fenomenləri isə od və
suyun müxtəlif mütənasiblikdə birləşməsi
kimi təqdim edilir. Həmin təlimə görə keyfiyyət
iki dərəcəlidir: birinci keyfiyyəti təmsil edən
işıq ruhu, əzəli və əbədi Hörmüz
maddi varlıqları və həyatı yaradır, ikinci
keyfiyyəti təmsil edən zülmət ruhu Əhrimən
isə hər şeyi ölümə məhkum etdiyindən, əzəli
olmadığı kimi, daimi də deyil.
Azərbaycan fəlsəfi fikrində digər
mühüm cərəyan zərdüştilik idi. Zərdüştiliyin
görkəmli abidəsi “Avesta” əsərində
dövrün sosial-mədəni, xüsusilə fəlsəfi
fikri haqqında ensiklopedik məlumat toplanıb. Qədim
və Orta əsr mənbələri, eləcə də bir
çox sonrakı tədqiqatlar Zərdüştün tarixi
Azərbaycan ərazisində yaşaması, “Avesta”nın bizə
çatan mətninin əslinin isə Atropatena və Raqadan
olan maqlar tərəfindən yazıya alınması barədə
məlumat verir. Erkən zərdüştilik
öz əksini qatalarda tapıb. Bu
dövrdə geniş yayılmış politeist təsəvvürlərdən
fərqli olaraq, Zərdüşt mövcudatın ilk səbəbini
monoteistcəsinə izah edərək Ahura Mazdada
görürdü. Qatalarda Kainatın tərkibi
– yer, göy, okean, işıq, dağ və dənizlərin
zaman daxilində yaranmasına, cənnət, həqiqət,
xeyir, sülh, əməksevərlik və s. fəlsəfi,
sosial, etik və estetik məsələlərə toxunulur.
Zərdüştiliyin mənəvi prinsipləri Humata
(xeyirxah fikir, düşüncə), Huxta (xeyirxah söz),
Hvarşta (xeyirxah əməl) sülhü, əmin-amanlığı
qorumaq, əməksevərlik, qənaətçillik,
xeyirxahlıq, ədalətlilik tələblərini ifadə
edirdi. Zərdüştilik sosial fikir tarixində məhz bu
arzu, təklif və tələblər üzərində qurulmuş,
maddi və mənəvi cəhətdən bizə məlum
olan ilk kamil cəmiyyətin təsvirini verir.
Zərdüştilik
İranda hakim dinə çevrildikdən sonra gələcəkdə
onun ümumbəşəri xəlqi və humanist müddəaları
öz yerini, əsasən, təlimin esxatoloji görüşlərinə,
ayin və mərasimlərinə verdi. Lakin
zərdüştiliyin iki başlanğıcın vəhdəti,
onun əksliklərin qarşıdurması və mübarizəsi
üzərində yüksələn mövcudatla bağlı
təsəvvürləri, təbiətə və insana
yönəlmiş humanizmi, azad iradəli insanın fəallığı,
utopik cəmiyyət haqqında ideyaları, gözəlliyə
münasibəti, fəlsəfi təliminə məxsus mücərrəd
məfhumlar – ilk başlanğıc, işıq, zülmət,
Xeyir, Şər, həqiqət və s. kateqorial anlamları
minilliklər ərzində ictimai fikirdə müxtəlif
formalar alaraq dünya fəlsəfi mədəniyyətinin ənənəsi
kimi yaşamaqdadır. Sonralar, ilk növbədə,
Azərbaycan və Orta əsrlər İslam Şərqinin zərdüştilikdən
də qaynaqlanan mistik fəlsəfəsi, demokratizmi və
humanizmi ilə fərqlənən ideoloji cərəyanları
zərdüştilik ideyalarının yaşaması
üçün münbit zəmin oldu.
E.ə.
I minilliyin 1-ci yarısında Azərbaycan fəlsəfi
fikrin inkişafında Midiya kahinləri nəslindən olan
maqların təlimi mühüm yer tutur. Səciyyəvidir
ki, kahin silkindən olan maqlar mədəniyyət tarixinə
yalnız din, fəlsəfə, elm təmsilçisi kimi deyil,
həm də təlim yaradıcısı kimi daxil olmuşlar.
Mədəniyyət tarixində “maqlar dini”ndən
deyil, daha çox “maqlar təlimi” və “maqlar elmi”ndən bəhs
edilmişdir. Buna səbəb isə maqlar
təliminin mənəvi mədəniyyətin müxtəlif
sahələrini ehtiva etməsidir. Maqların
dünyagörüşü o dövrün yüksək
inkişaf etmiş elmlərinə – astronomiya, riyaziyyat və təbabətə
əsaslanırdı. Onların öz
biliklərindən istifadə edərək təbiət və
cəmiyyət həyatına müdaxilələri çox
vaxt sehr kimi dəyərləndirilirdi. Mədəniyyət
tarixində “maq” anlamı altında zərdüştiliyin təmsilçilərini
və ümumiyyətlə, müdrikliyi ilə seçilən
şəxsiyyətləri nəzərdə tutmuşlar.
Şərqdə “pir-i muğan” anlamı alim,
müəllim, müdrik mənasında işlənir.
Zərdüştilik
ilə bərabər maqlarin təliminin qədim yunan mədəniyyəti
və fəlsəfəsinə təsirini Demokrit, Pifaqor,
Anaksarx, Pirron, Platon, Aristotel, Laertli Diogen, Evdoks, Feopomp, Rodoslu
Evdem, Gekatey öz əsərlərində göstərirlər.
Qədim yunanlara istinad edən Laertli Diogen yazır: “Aristotel
qeyd edirdi ki, muğlar misirlilərdən qədimdirlər… və
Klark himnosofistləri (Hindistan brahmanlarını) maqların
şagirdləri hesab edirdi”. Bununla belə,
maqların ilkin fəlsəfi görüşləri
haqqında məlumat çox azdır. Maqlar
oda üstünlük verir, təbiət hadisələrini
ilahiləşdirirdilər. Onlar
varlığın (allahlar da daxil olmaqla) tərkibini xırda zərrələrdə
(atomlarda) görürlər. Laertli Diogen maqların
mövcudatın atomlardan ibarət olması təsəvvürləri
ilə, onların “görüntülər” haqqında təlimi
və bu təlimin Epikürün görüşləri ilə
bağlılığı haqqında yazırdı ki, maqlara
görə, şeylərdən ayrılan görüntülər
vasitəsilə insan formaları görür və dərk
edir.
Zərvanilik, zərdüştilik və maqlarin təməl
ideyaları Azərbaycan fəlsəfəsinin gələcək
inkişafına xeyli təsir göstərib. Yeni eranın
ilk əsrlərində digər fəlsəfi cərəyanlara
da rast gəlinir. Qədim dövrün sonu
və erkən Orta əsrlərdə zərdüştilik,
astral dinlər, tanrıçılıq (Göy Tanrı),
şamanizm və xristianlıqla bağlı cərəyanların
içində manilik və məzdəkilik fəlsəfi
görüşləri xüsusi yer tutur. E.ə.
I minilliyin sonundan və yeni eranın ilk
yüzilliklərindən başlayaraq Azərbaycanın
şimal ərazisi olan Albaniyada bir-birinə zidd iki siyasi və
məfkurə təmayülü – maqların
yaydığı zərdüştilik təmayülü və
politeizmə, sonra isə xristianlığa söykənən
yunan-Roma və Bizans təmayülü mövcud idi.
Azərbaycanda
manilik b.e. III əsrinin sonundan
yayılıb. Özünü Zərdüşt, Budda və
İsanın davamçısı adlandıran, təlimini
İran, Orta Asiya, Qərbi Çin və Hindistanın ənənələrinə
uyğunlaşdıraraq yayan Mani (216–277) Zərdüşt
kahinləri tərəfindən edam olunub. Mani
“Sirlər kitabı”, “İki prinsip haqqında kitab”, “Praqmataya”
(“Nəsihətnamə”), “İncil” adlı əsərlərində
özünün yeni təlimini şərh edib. Manilik zərdüştilikdən ardıcıl
dualizmi ilə fərqlənirdi. Maniliyə
görə, Xeyir və Şər (Nur və Zülmət) hər
ikisi ilkindir. Əzəmətin atası
Sroşav (bəzən Mani onu Zərvan da adlandırır)
işıq aləmində yerləşir ki, bu aləm “dahi
ruhu” ehtiva edir və efirlə əhatə olunub.
Sroşavın beş məkanı və
eyni zamanda beş təzahürü var. Bunlar zəka, əql,
təfəkkür, refleksiya və iradədir. Maniyə
görə, dünya və insana Nur və Zülmətin, Xeyir
və Şərin, Allah və Şeytanın mübarizəsi
xasdır. Əsas məqsəd Nuru Zülmətdən
azad etməkdir.
Zərdüştilikdən fərqli olaraq, Maniyə
görə, insan bu yolda dünyəvi nemətlərdən
imtina etməlidir. Sosial təlimində insanların hüquq bərabərliyinə
üstünlük verən maniliyin dini-fəlsəfi və
sosial ideyaları hakim qüvvələrin təqibinə
baxmayaraq həm Atropatenada, həm də Albaniyada, sonralar isə
Şərqdə və Avropada məzdəkilərin,
pavlikianların, albiqoyçuların, katarların və
başqalarının ideoloji təlimlərində geniş yer
tapıb. Maniliyin İşıq Allahını Əqllə
birləşdirməsi (beş təzahürdən
dördünün bilavasitə Əqllə
bağlılığı) və Şərin əbədiliyini
qəbul etməsi sonrakı təlimlərdə rasionalizm və
dialektikanın inkişafı üçün geniş imkanlar
yaradıb.
Ölkədə əvvəlki fəlsəfi ənənələri davam etdirən digər cərəyanlardan biri də erkən zərdüştilik və maniliyin müxtəlif prinsiplərini qnostisizmin fəlsəfi ideyaları ilə birləşdirən suriyalı Məzdəkin (təqr. 470–529) yaratdığı məzdəkilik təlimidir. Məzdəkiliyin sosial görüşlərinə görə, cəmiyyətdə bütün şər işlər mülkiyyət bərabərsizliyi üzündən baş verir. Buna görə də mövcud əmlakdan, o cümlədən məzdəkilərin əmlak növü hesab etdikləri qadın və qullardan cəmiyyət üzvləri bərabər istifadə etməlidirlər.
Hər işdə mötədillik tələb
edən məzdəkilik sosial ədalət uğrunda üsyana
qalxmağı və qan tökülməsini mümkün
hesab edirdi. Məzdəkin əsərləri
yandırıldığından onun
dünyagörüşü haqqında məlumatı Orta əsr
mənbələrindən (Əbu Reyhan Biruni, əş-Şəhristani
və b.) almaq mümkündür. Məzdəkilik də manilik
kimi dünyanın iki (Xeyir və Şər) qüvvə tərəfindən
idarə olunması, Xeyirin ağılla bağlı
olmasından bəhs edir. Başqa sözlə, hər iki cərəyanda
rasional amil əsas yer tuturdu. Məzdəkiliyə görə,
insan ağlı ali idrak qüvvəsidir;
ağıl, yaddaş və sevinc dünyanı idarə edən
kosmik qüvvəyə bənzəyir. Məzdəkiliyin
utopik cəmiyyət idealında yenilik qadınların
ümumiləşdirilməsi ideyası idi.
Qədim dövr və erkən Orta əsrlərdə
yanğın, müharibə, siyasi və dini münaqişələr
nəticəsində yazılı abidələrin məhvi bəhs
olunan dövrlərə aid fəlsəfi fikrin tam zənginliyi
ilə təsvir və tədqiqinə imkan vermir. Buna baxmayaraq, əldə
olan məlumatlar aşağıdakı qənaətə gəlmək
üçün əsas verir: qədim dövr və erkən
Orta əsrlərdə Azərbaycanın mədəni irsində
fəlsəfi problemlərin qoyuluşu və şərhi
metodları, fəlsəfi kateqoriyalardan – mövcudat,
başlanğıc, son, maddə, ruh, nəfs, zaman, məkan, həqiqət,
ədalət, Xeyir və Şərdən, onların
qarşılıqlı əlaqələrindən bəhs
edilməsi Azərbaycan fəlsəfəsini Qədim dövr
dünya fəlsəfi fikrinin ayrılmaz hissəsi kimi səciyyələndirir.
Bu mülahizəni qədim yunan filosofları, tarixçiləri,
eləcə də orta əsr və yeni dövr mənbələri
də təsdiqləyir
Cavid
Xalq Cəbhəsi.- 2016.- 27 aprel.-
S.13.